سعد بن عبدالله اشعری قمی

ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری قمی از محدثان شیعه در قرن سوم هجری بود. وی مدتی در بغداد سکونت داشت اما احتمالا اقامت دائمی اش در قم بوده است. سعد اشعری دوران امامت امام حسن عسکری (علیه السلام) و دوران غیبت صغری و حضرت صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را درک کرد.

خاندان

سعد از خاندان اشعری به شمار می رود. خاندانی که نیای بزرگش به «مالک بن عامر» می رسد. از این خاندان، بزرگان و فقیهان نام آوری پا به عرصه جهان گذاشته که «سعد بن عبدالله اشعری» یکی از آنان است.

اساتید

سعد بن عبدالله استادان متعددی داشته است که عبارتند از:

1. ابو علی حسن بن عرفه عبدی بغدادی (متوفی ۲۵۷ ق): ادیب و محدث و صاحب آثاری در حدیث و برخی علوم دیگر از جمله کتاب «الجزء» است. وی در سال ۲۵۷ در سامراء درگذشت.
2. ابو جعفر محمد بن عبدالملک دقیقی واسطی (متوفی ۲۶۶ ق): او ساکن بغداد بود.
3. ابو حاتم محمد بن ادریس رازی (متوفی ۲۷۷ق): آثاری از وی در زمینه های تفسیر و فقه بر جای مانده است.[۱]
4. ابو مقاتل سیل دیلمی (نقیب ری): او راوی از امام هادی (علیه السلام) و مؤلف کتاب «الاحتجاج فی الامامه» مشتمل بر حدیث و بحث‌های کلامی است.
5. ابومقاتل ضریر: از شاعران بزرگ عصر خود بود. او قصیده مشهور ری را درباره حسن بن زید که در طبرستان قیام کرد و به حکومت رسید سرود.
6. احمد بن محمد بن خالد برقی
7. علی بن مهزیار اهوازی
8. ابراهیم بن مهزیار
9. ابو ایوب مکی

تعداد محدثانی که سعد اشعری از آنان روایت نقل کرده به بیش از ۳۴ نفر می‌رسد.[۲]

شاگردان

از میان شاگردان اشعری می‌توان به این افراد اشاره کرد:

1. ابن بابویه قمی پدر شیخ صدوق
2. محمد بن یعقوب کلینی
3. جعفر بن محمد بن قولویه قمی استاد شیخ مفید
4. احمد بن محمد بن یحیی العطار پسر محمد بن یحیی
5. ابویعلی حمزه بن قاسم علوی عباسی[۳]

نقل روایت

مجموعه روایت های سعد در کتب اربعه شیعه (التهذیب، الاستبصار، الکافی و من لا یحضره الفقیه) به ۱۱۴۲ مورد می رسد، علاوه بر آن روایت هایی از او در بحار الانوار، وسائل الشیعه، کمال الدین و… ثبت شده است.[۴]

آثار

سعد بن عبدالله بیش از ۳۶ عنوان کتاب در موضوعات مختلف (فقه، کلام، تفسیر، رجال و…) نوشته که تعداد اندکی از این آثار در لابلای کتب روایی و حدیثی موجود است. از جمله «بصائر الدرجات» گویا سعد این کتاب را به پیروی از کتاب بصائر الدرجات تألیف محمد بن حسن الصفار قمی، معاصر خود تألیف کرد و موضوع آن هم فضائل و مناقب ائمه اطهار (علیه السلام) است.

اصل کتاب در دسترس نیست و آنچه که اکنون موجود است، مختصری از آن است که توسط شیخ حسن بن سلیمان حلی، شاگرد شهید اول انتخاب شده است.[۵]

تنها کتابی که تاکنون به صورت مستقل به چاپ رسیده، «المقالات و الفرق» است که به تازگی نسخه ای از آن به دست آمده و پس از اصلاح، اضافات و توضیحات به زیور چاپ آراسته شده است. وی در این کتاب به بیان فرقه های مختلف شیعی (از زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم تا زمان تألیف) پرداخته، ادله و دیدگاه های آنان را طرح و گاه نقد کرده است.[۶]

فهرست تعدادی از کتاب های سعد به این صورت است:

1. الرحمه
2. بصائر الدرجات
3. الضیاء
4. فرق الشیعه (المقالات و الفرق)
5. کتاب الرد علی الغلاه
6. ناسخ القرآن و منسوخه و محکم و متشابهه
7. فضل الدعاء و الذکر
8. مناقب
9. رواه الحدیث
10. فضل قم و الکوفه
11. الامامه
12. فضل النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)
13. مناقب الشیعه[۷]

مناظره های علمی

سعد برای نشر فرهنگ تشیع و نقد مکتب های غیر شیعی، به برگزاری مجالس بحث و مناظره روی آورد. خود به تشکیل چنین محافلی اشاره می کند و می نویسد:

«اشتیاق فراوانی به جمع آوری کتاب هایی مشتمل بر مباحث دقیق داشتم. علاقه ام به این جهت بود که دانش های مفید را بیاموزم و مسائل پیچیده را در نشست های علمی با مخالفان مطرح سازم. اعتقاد کامل به مذهب امامیه داشتم. به راحتی و سلامتی و امنیت خود نمی اندیشیدم و بیشتر به نقد دیدگاه های آنان در مبانی ولایت و خلافت پرداخته، از ستم های پیشوایانشان سخن می گفتم.»[۸]

البته کتاب های سعد که درباره فرقه های مختلف شیعه، مناقب شیعه، الامامه و… نوشته شده، خود گویای این است که او اهل بحث، استدلال و مناظره بوده است.

منزلت روایی

سعد بن عبدالله نزد دانشمندان، محدثی معتبر به شمار می آید:

شیخ طوسی می نویسد: «او محدثی جلیل القدر و مورد اعتماد بود. راوی اخبار و نویسنده چندیدن کتاب است.»[۹]

شیخ در کتاب رجال نیز از سعد به نیکی یاد می کند: «سعد اشعری از اصحاب امام حسن عسکری (علیه السلام) و معاصر آن حضرت بود، اما به روایتش از امام (علیه السلام) دسترسی ندارم.»[۱۰]

نجاشی درباره اش می نویسد: «ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری، فقیه و محدثی جلیل القدر و موثق، بزرگ خاندان اشعری و از استادان آن بود.»[۱۱]

بسیاری از رجال شناسان همچون کشی، ابن شهر آشوب، علامه مجلسی و علامه حلی نیز از سعد به نیکی یاد کرده اند.[۱۲]

وفات

درباره تاریخ وفات سعد بین تاریخ نگاران اختلافاتی وجود دارد. نجاشی سال وفاتش را ۳۰۱ق می داند،[۱۳] حسن بن داود حلی از سال ۳۰۰ق و آقابزرگ تهرانی هم از سال ۳۰۰ نام می برند. آقا بزرگ تهرانی می نویسد: «سال ۳۰۱ و ۲۹۹ هم گفته شده است، ولی بنا بر نظر رجال شناسان بهتر آن است که سال وفات و غروب وی را حدود سال ۳۰۰ بیان کنم همان طور که نظر محدث قمی نیز همین است.»

محل دقیق دفن سعد نیز مشخص نیست و از مضجع وی اثری باقی نمانده است.[۱۴]

پی نوشت ها

 ۱. کحاله، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۴۵؛ ج۹، ص۳۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۴۶

 ۲. آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۱۳۴؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۶۱

 ۳. آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج ۱، ص ۵۷، ۷۶، ۱۲۳، ۱۸۵؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۵۰

 ۴. خویی، معجم رجال الحدیث، ج‌۸، ص‌۷۹

 ۵. «سعد بن عبدالله اشعری قمی آیت درایت»، ۱۳۷۶ش، ص۷۶، ص۳۶

 ۶. اشعری قمی، المقالات و الفرق، مقدمه

 ۷. نجاشی، رجال نجاشی، ج۱، ص۴۰۱

 ۸. مجلسی، بحار الانوار، ج‌۵۲، ص‌۷۸

 ۹. شیخ طوسی، الفهرست، ص۷۵

 ۱۰. شیخ طوسی، رجال طوسی، ص‌۴۳۱

 ۱۱. نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۷۷.

 ۱۲. کشی، رجال کشی، ص۵۲۸؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۵۴؛ مجلسی، الوجیزه، ص۸۵؛ علامه حلی، خلاصه الاقوال، ص۷۸

 ۱۳. نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۷۸.

 ۱۴. «سعد بن عبدالله اشعری قمی آیت درایت»، ۱۳۷۶ش

منابع

۱. آقا بزرگ تهرانی، محمد بن محسن، طبقات اعلام الشیعه، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.

۲. ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف اشرف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۰ق.

۳. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکزانتشارت علمی فرهنگی.

۴. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.

۵. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه فی العالم، ۱۳۷۲ش.

۶. «سعد بن عبدالله اشعری قمی آیت درایت»، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۶ش.

۷. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۹. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.

منبع: ویکی شیعه