پروین اعتصامی مشهورترین شاعر زن معاصر به شمار می رود که با وجود عمر کوتاهش، اشعار بسیاری زیبایی از خود به یادگار گذاشته است. مضمون بیشتر اشعار پروین اعتصامی، پند و نصیحت های اخلاقی و مذمت ظلم و ستمگری است. با آنکه پروین در عصر ما می زیست، آگاهی ما از زندگی و خصوصیات فردی او بسیار اندک است. در این یادداشت ابتدا زندگی و شخصیت این بانوی شاعر را بررسی و سپس به برخی از ویژگی های اشعار او اشاره می کنیم.
زندگی نامه پروین اعتصامی
پروین اعتصامی، در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد.[۱] نام او، ابتدا رخشنده بود[۲] و پروین را که تا آن تاریخ نامی مرسوم برای دختران نبود، به عنوان تخلص شعری انتخاب کرده بود، هر چند در شناسنامه وی نیز نام پروین آمده است.[۳] پدرش، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام الملک، از ادیبان، نویسندگان و مترجمان عصر خود و مادرش که اختر نام داشت[۴] و در زندگینامه های پروین معمولاً از او یاد نمی شود، دختر میرزا عبدالحسین مقدّم العداله از شعرای اواخر دوره قاجار و متخلص به «شوری» بود.[۵]
کودکی تا ازدواج
پروین در کودکی همراه با پدر به تهران آمد و در این شهر ساکن شد. خانه پدر پروین به سبب شخصیت ادبی و علمی اعتصام الملک، محل آمد و شد و محفل دوستانه اشخاصی همچون حاج سیدنصرالله تقوی، دهخدا و ملک الشعرای بهار بود و اعتصام الملک با تسلط بر زبان های عربی و فرانسه، به کتب و مجلاتی که در آن زمان از قاهره، دمشق، بغداد، قفقاز و اروپا به ایران می رسید، دسترسی داشت.[۶]
پروین زیر نظر پدر و در محیطی علمی و ادبی تربیت شد و با افکار نخبگان ادب عصر خود آشنا گردید. مقدمات فارسی و عربی را نزد پدر آموخت و در «مدرسه اناثیه امریکائی» تهران به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۰۳ش در سن هجده سالگی، از آن مدرسه فارغ التحصیل شد و مدتی نیز در همانجا تدریس کرد.[۷]
ده سال پس از این تاریخ، یعنی در تیر ۱۳۱۳ ازدواج کرد. شوهرش که پسرعموی پدر او و افسر شهربانی بود، وی را چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه ــ که محل خدمت وی بود ــ برد، اما پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه همسر، به منزل پدر بازگشت و در مرداد ۱۳۱۴ رسماً از او جدا شد.[۸]
به گفته ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین که منبع اصلی اطلاعات مربوط به زندگی خصوصی پروین است، «این ازدواج متناسب نبود و اخلاق نظامی همسر پروین، با روح لطیف و آزاد او مغایرت داشت؛ علاوه بر این، پروین از محیط منزه خانه پدری، پس از ازدواج ناگهان به خانه ای وارد شد که یک دم از مشروب و دود و دم تریاک خالی نبود».[۹]
از چاپ دیوان تا درگذشت
دیوان پروین اعتصامی، نخستین بار در سال ۱۳۱۴ش به طبع رسید. در آن زمان، بیست سال از شروع شاعری او می گذشت و اهل ادب با اشعار او در دوره دوم مجله بهار که به همت پدر وی انتشار می یافت، آشنا بودند.[۱۰]
در هفتم بهمن همان سال، وزارت معارف در بیست و سومین جلسه شورای عالی معارف ــ که به ریاست علی اصغر حکمت، وزیر معارف، تشکیل شده بود ــ به پیشنهاد اداره انطباعات آن وزارتخانه، اعطای نشان درجه سوم علمی را به پروین اعتصامی تصویب کرد و در سال ۱۳۱۵ش آن را برای وی فرستاد. پروین اعتصامی به خاطر روحیه ظلم ستیزی خود، این نشانه ادبی را نپذیرفت.[۱۱]
در مرداد همان سال با سمت کتابدار دانشسرای عالی، به استخدام وزارت معارف درآمد.[۱۲] پروین اعتصامی در سوم فروردین ۱۳۲۰، در آستانه سی و پنج سالگی، بیمار شد و در پانزدهم همان ماه (شب شنبه شانزدهم)، احتمالاً به مرض حصبه، درگذشت و در حرم حضرت معصومه (س) قم در مقبره خانوادگی، کنار پدر به خاک سپرده شد.[۱۳]
پس از وفات
پس از درگذشت پروین اعتصامی، مراسم رسمی دولتی به مناسبت وفات و در بزرگداشت وی برپا نشد و مدیر کانون بانوان نیز، به سبب برخی ملاحظات، برای برگزاری مجلس یادبود پروین در آن کانون اقدامی نکرد.[۱۴] از پاسخ محرمانه فرمانداری قم در ۱۸ فروردین ۱۳۲۰ به تلگراف رمز وزارت کشور در باب «موضوع حمل جنازه دختر اعتصام الملک» تلویحاً می توان دانست که دستگاه امنیتی رضاشاه نسبت به او حساسیت داشته است.[۱۵]
دوستان و علاقه مندان پروین به مناسبت نخستین سالگرد درگذشت او در فروردین ۱۳۲۱ (پس از مرگ رضاشاه)، مجلس یادبودی برای وی برپا کردند، و با سرودن اشعار نسبت به سکوت دوران پهلوی در حق پروین واکنش نشان دادند. از جمله اشعاری که در نخستین سالگرد درگذشت پروین سروده شد، شعری بود به زبان عربی از سیدمحمدجمال هاشمی (متوفی ۱۳۹۷)، که آن را در مجله الثقافه مصر منتشر کرد. این شعر در شعراءالغری[۱۶] و نیز در مجموعه مقالات[۱۷] همراه با ترجمه آمده است.
شخصیت و خصوصیات فردی پروین اعتصامی
با آن که پروین اعتصامی با ما هم عصر بوده، آگاهی ما از خصوصیات فردی و شخصیت و حوادث زندگانی او در حد شگفت آوری اندک و محدود است. راوی دست اول و مطمئن احوال شخصی او، ابوالفتح اعتصامی، شرح حالی بس فشرده و مجمل از او در دیوان وی به دست داده است.
از منابع معتبر نزدیک به تاریخِ وفات پروین می توان از دفتر کوچکی به نام مجموعه مقالات و قطعات اشعار، که به مناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است و نخستین بار در تیر ۱۳۲۳ در تهران به چاپ رسیده، نیز یاد کرد.[۱۸]
از مجموع گزارش های کسانی که پروین را از نزدیک دیده و یا با او سابقه دوستی و آشنایی داشته اند، چنین معلوم می شود که وی زنی باوقار و متین و کم سخن و صاحب عزت نفس و مناعت طبع بوده و صداقت و صراحت و تواضع و پاکی طینت و عقیده و خوش رفتاری و پاکدامنی را همراه با گوشه گیری و بی علاقگی به حضور در محافل و مجامع در وجود خویش جمع داشته است.[۱۹]
در دیوان پروین اعتصامی غیر از قطعه ای که در «تعزیت پدر» و شعری که برای سنگ مزار خود سروده و نیز شعر «نهال آرزو» که برای جشن فارغ التحصیلی کلاس خود در خرداد ۱۳۰۳ش گفته است و یکی دو شعر دیگر، شعر دیگری که صراحتاً به شناخت شخص شاعر کمکی کند، وجود ندارد. آنچه از مضامین و معانی اشعار پروین می توان درباره خلقیات و روحیات او استنباط کرد، دلبستگی عمیق نسبت به پدر، شوق به علم آموزی، پاکدامنی و ظلم ستیزی و همدردی با محرومان است.
وی دعوت رضاشاه برای معلمی ملکه را نپذیرفت[۲۰] و نشان درجه سوم علمی دولت وقت پهلوی را به رضاشاه پس فرستاد چرا که آن نشان را توهین به خود می دانست.[۲۱]
شعر پروین اعتصامی
شعر پروین اعتصامی، «تعلیمی» و اخلاقی است، نه غنایی و تغزلی. در تقسیم بندی شعر به نو و کهن، پروین را باید در ردیف کهن سرایان قرارداد، هرچند در بعضی از اشعار او، به ندرت ابتکاراتی برای دست یافتن به قالب های تازه مشاهده می شود.[۲۲]
ملک الشعراء بهار سبک شعری پروین را، سبکی مستقل می داند مرکب از دو سبک خراسانی در قصاید و عراقی در قطعات و مناظرات. واژگان شعر پروین، فاخر و فخیم است و در آن، از لغات و اصطلاحات عربی مهجور و یا بعضی لغات فرنگی که بر اثر تحولات اجتماعی ناشی از ترقی و تجدد در دوران او معمول بوده است، خبری نیست.[۲۳]
پروین گاهی از اوزان و بحور نامطبوع استفاده کرده و از حیث طرز بیان مفاهیم و معانی، مخصوصاً به «مناظره» و «سؤال و جواب» توجه داشته است.[۲۴] در دیوان او، بیش از هفتاد نمونه مناظره آمده که وی را از این حیث در میان همه شاعران فارسی زبان ممتاز ساخته است؛ این مناظرات نه فقط میان آدمیان و جانوران و گیاهان، بلکه میان انواع اشیا از قبیل سوزن و نخ نیز اتفاق می افتد. شعر پروین، روان و آسان فهم است و به قول پدرش اعتصام الملک، برای مبدّل کردن آن به نثر، جا به جا کردن کلمات کافی است و نیازی به افزودن و کاستن چیزی نیست.[۲۵] می توان گفت که شعر پروین، از نمونه های شعر سهلِ ممتنع است.
خصوصیت دیگر شعر او یکدستی و یکنواختی همه جانبه ای است که در کل دیوان او دیده می شود و «احساسات متضاد و احوال و حوادثی که شاعر را برانگیخته، هیچ وقت طرز و سبک خاص او را از اختیارش» بیرون نیاورده است.[۲۶]
بعضی از منتقدان، شعر او را شعر «سیاست و اخلاق» نامیده و گفته اند که «سلاست کلام شاعرانه و صلابت پیام سیاسی و مهابت خلل ناپذیر اخلاق» در شعر او جمع شده است[۲۷]؛ پروین در شعر «صاعقه ما، ستم اغنیاست» به تقبیح ظلم می پردازد، در «ای رنجبر» زحمتکشان را به انقلاب در برابر ظالمان فرا می خواند، در «تیره بخت» فقر را به تصویر می کشد و در «شکایت پیرزن»، مشروعیت سیاسی دولت را مورد شک و تردید قرار می دهد.
در شعر پروین اعتصامی، از عشق به معنای متعارف آن، خبری نیست و به گفته بهار[۲۸] «دورباشِ عصمت و عفاف» به او رخصت نداده است که به این موضوع بپردازد. دیوان پروین از حیث وصف بی واسطه طبیعت نیز ضعیف است و وصف طبیعت در آن به صورتی غیرمستقیم و در لابلای اشعار دیگر آمده است.
در شعر او، هزل و تعبیرات رکیک دیده نمی شود، هرچند که پروین در برخی از اشعار برای بیان مقصود خود، از ریشخند استفاده کرده است. احوال شخصی و ماجراهای روزمره زندگی فردی یا حوادث سیاسی و اجتماعی زمانه نیز در شعر او تقریباً انعکاسی ندارد و تعداد اشعاری که به نوعی به شخص او یا به زمانه او ربط مستقیم پیدا می کند از شمار انگشتان یک دست تجاوز نمی کند.
نفی انتساب اشعار پروین اعتصامی به او
بعضی اشعار پروین اعتصامی را متعلق به خود او ندانسته و به شاعرانی مانند دهخدا نسبت داده اند[۲۹] و یا متعلق به رونق علیشاه (متوفی ۱۲۲۵) دانسته اند[۳۰] و یا به شاعری منسوب کرده اند که از وی، بدون ذکر نام، تحت عنوان «بزرگترین شاعر متصوف ایران» یاد کرده و در یک بیانیه سیاسی، بهار را به سبب غفلت از این امر به باد ناسزا گرفته اند.[۳۱] با این وجود، بهار این تهمت ها را از جانب طرفداران سید ضیاء الدین طباطبایی و از توهمات و دروغ های دلالان استعمار دانسته است.[۳۲]
تاثیرپذیری پروین اعتصامی از شعر دیگران
بهار که مقدمه اش بر دیوان پروین، الهام بخش منتقدان دیگر شده، از تأثیر ناصرخسرو و سنائی و حتی حافظ و سعدی بر پروین یاد کرده[۳۳] و دیگران نیز گهگاه، شباهت مضمونی آشکاری میان بعضی از اشعار پروین با شعر قدما مشاهده کرده اند و فی المثل قطعه «اشک یتیم» او را با قطعه «آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی» از انوری یا مثنوی «لطف حق» را با ابیاتی از مثنوی مولانا هم مضمون دانسته اند.[۳۴]
مجله بهار نیز که به مدیریت اعتصام الملک منتشر می شد، مقالاتی داشت که پروین مضمون آنها را در اشعار خود، با دخل و تصرف، تکرار می کرد. شعر «یاد یاران» پروین اقتباسی از یک قطعه معروف شاعر انگلیسی، هوراشیو اسمیث (۱۷۷۹ـ۱۸۴۰ میلادی) است که اصل آن را اعتصام الملک، از ترجمه فرانسوی، در سال دوم مجله به فارسی ترجمه و نشر کرده بود.[۳۵]
همچنین، نشان داده اند که شعر طولانی «جولای خدا»، با اقتباس از مقاله «عزم و نشاط عنکبوت» پدید آمده است؛ مقاله ای که اصل آن از نویسنده ای آمریکایی به نام آرتور بریزبان بوده و به ترجمه اعتصام الملک در مجله بهار منتشر شده است.[۳۶] بر این اساس، تأکید شده که یکی از ضروریات شناخت پروین اعتصامی، تحلیل تطبیق برخی از اشعار او با برخی از مقالات مجله بهار است.[۳۷]
دیوان پروین اعتصامی
دیوان پروین اعتصامی مجموعاً مشتمل بر ۵۶۰۶ بیت در قالب ۲۰۹ قصیده و قطعه و غزل و مثنوی و ۵ قطعه کوتاه دو سه بیتی و یازده تک بیتی است[۳۸] و در آن جز پنج شش غزل دیده نمی شود؛ البته چنانکه در لغتنامه دهخدا (ذیل ماده پروین) آمده است، این دیوان مشتمل بر همه اشعار او نیست؛ وی چند سال پیش از مرگ خود، قسمتی از اشعارش را که مطلوب طبعش نبوده سوزانده است. نخستین دیوان این شاعر با مقدمه ملک الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ منتشر شد.[۳۹] اشعار او مورد استقبال کشورهای مختلفی قرار گرفته و در ابتدای سال ۲۰۰۸ میلادی در کشورهای عرب زبان با ترجمه «سمیر ارشدی» به چاپ دوم رسید.[۴۰]
بزرگداشت پروین اعتصامی
پروین در دو سه دهه اولِ پس از درگذشتش، به جهت عدم گرایش های مارکسیستی و بی علاقگی به قالب شکنی شعر کهن فارسی، چندان مورد علاقه و توجه روشنفکران نبود.[۴۱] وقتی در آبان و آذر ۱۳۴۱ مقالاتی وهن آمیز درباره پروین در مجله روشنفکر به چاپ رسید، نه خود آن مجله و نه مجلات دیگر حاضر به چاپ جوابیه ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین، نشدند و وی ناچار شد که پاسخ خود را در جزوه ای مستقل چاپ و منتشر کند.[۴۲]
در بیست سال اخیر، شعر پروین بیش از گذشته محل اعتنا و ارزیابی و تحلیل واقع شده و نویسندگانی بر پایه اسلوب های نقد جدید، اندیشه و سبک او را نقد کرده اند[۴۳] و برخی دیگر در مقالاتی، اندیشه و سبک او را با توجه به اوضاع و احوال تاریخی و اجتماعی زمانه او ارزیابی کرده اند.[۴۴]
امروزه، شعر پروین در کتاب های مقاطع مختلف تحصیلی ایران جای گرفته، تعدادی از ابیات او به صورت مَثل درآمده و نویسندگان، گویندگان و خطیبان در بیان مقاصد خود از اشعار او استفاده می کنند.[۴۵] همچنین مدرسه ها و گذرگاه هایی در سراسر ایران به نام او نامگذاری شده. در سال های اخیر از دیوان او هر ساله چندین چاپ به بازار می آید.
به مناسبت بزرگداشت پروین اعتصامی، بیست و پنجم اسفند در تقویم رسمی ایران روز بزرگداشت پروین اعتصامی نام گذاری شده است. همچنین در سال ۱۳۸۷ش در تاشکند ازبکستان، به مناسبت صدمین سال تولد پروین اعتصامی و در سال ۱۳۸۸ش بزرگداشتی در بیشکک قرقیزستان برای وی برگزار شد.[۴۶]
جمع بندی
پروین اعتصامی در سال ۱۲۸۵ هـ.ش به دنیا آمد و تنها به مدت ۳۵ سال عمر کرد. او از کودکی در خانه پدر با بزرگان ادب معاصر همچون دهخدا و ملک الشعراء بهار دیدار و گفتگو داشت. با وجود عمر کوتاه، اشعار فاخر و همراه با مضامین عالی بسیاری از او به یادگار مانده است. اشعار او بیشتر به توصیه های اخلاقی و مذمت ظلم و ستم می پردازد و کمتر جنبه غنایی دارد. یکی از جنبه های ممتاز شعر پروین، تعداد بالای مناظرات در دیوان اوست.
پی نوشت ها
[۱] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۶.
[۲] گنابادی، خادم زبان و ادب فارسی، ص ۳.
[۳] اکبری، حکیم بانوی شعر فارسی: زندگی و شعر پروین اعتصامی، ص ۴۲۲، تصویر شناسنامه پروین.
[۴] اکبری، حکیم بانوی شعر فارسی: زندگی و شعر پروین اعتصامی، ص ۴۲۲.
[۵] دیهیم، مجموعه گل ها یا تذکره بانوان شاعره ایران: از پروین اعتصامی تا امروز، ج۱، ص ۱۳.
[۶] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۶.
[۷] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۶.
[۸] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۷.
[۹] ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص ۷؛ ابوالفتح اعتصامی، پاسخ به مقالات مجله روشنفکر، ص ۶۵.
[۱۰] دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل ماده پروین.
[۱۱] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۷.
[۱۲] چاوش اکبری، حکیم بانوی شعر فارسی: زندگی و شعر پروین اعتصامی، ص ۴۲۳، تصویر حکم استخدام پروین.
[۱۳] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۷ـ ۸؛ دهخدا، ذیل ماده پروین.
[۱۴] دولت آبادی، نامه کانون بانوان، ص ۶۱.
[۱۵] چاوش اکبری، حکیم بانوی شعر فارسی: زندگی و شعر پروین اعتصامی، ص ۴۲۴.
[۱۶] خاقانی، شعراء الغری، ج ۱۱، ص ۵۱ ـ ۵۲.
[۱۷] خاقانی، شعراء الغری، ج ۱۱، ص ۳۳ ـ ۳۵.
[۱۸] متینی، چند کلمه درباره پروین اعتصامی، ج۱، ص ۲۰۸.
[۱۹] مهکامه محصص، مقاله و قطعه خانم محصص، ج۱، ص ۳۰.
[۲۰] اسحاق، پروین اعتصامی، در ادبیات نوین ایران: از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ص ۱۷۷؛ نیز رجوع کنید به اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۷؛ مؤید، جایگاه پروین اعتصامی در شعر فارسی، ص ۲۱۷.
[۲۱] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۷.
[۲۲] آرین پور، از صبا تا نیما، ج ۳: از نیما تا روزگار ما، ص ۵۴۴.
[۲۳] بهار، بهار و ادب فارسی، ج ۱، ص ۲۱۰ ـ ۲۱۱.
[۲۴] اعتصامی، دیوان پروین اعتصامی، قصاید ۱، ۵، ۶، ۱۰، ۱۱.
[۲۵] اعتصامی، تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی، ص ۱۵.
[۲۶] بهار، بهار و ادب فارسی، ج ۱، ص ۲۱۲
[۲۷] دباشی، شعر، سیاست و اخلاق: ارمغان پروین اعتصامی به شعر معاصر فارسی، ص ۲۴۰ـ۲۶۳.
[۲۸] بهار، بهار و ادب فارسی، ج ۱، ص ۲۱۵.
[۲۹] گرکانی، تهمت شاعری: تحقیقی در احوال و پژوهشی در دیوان اشعار پروین اعتصامی، ص ۲۰.
[۳۰] آیتی، کشف الحیل، ج ۲، ص ۶۸.
[۳۱] مجموعه مقالات، ص ۵۰ ـ ۵۹.
[۳۲] مجموعه مقالات، ص ۵۸.
[۳۳] بهار، بهار و ادب فارسی، ج ۱، ص ۲۱۲
[۳۴] زرین کوب، با کاروان حله، ص ۳۶۶ ـ ۳۶۷؛ درودیان، در جستجوی سرچشمه های الهام شاعران و دو مقاله دیگر، ص ۱۰ ـ ۱۴.
[۳۵] زرین کوب، با کاروان حله، ص ۳۶۷؛ یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، ص ۴۱۷ـ ۴۱۸.
[۳۶] یوسفی، چشمه روشن، دیداری با شاعران، ص۴۱۷ـ ۴۱۸؛ کریمی حکاک، پروین اعتصامی، شاعری نوآور: تحلیلی از شعر جولای خدا، ص ۲۸۰.
[۳۷] کریمی حکاک، پروین اعتصامی، شاعری نوآور: تحلیلی از شعر جولای خدا، ص ۲۸۴.
[۳۸] مؤید، جایگاه پروین اعتصامی در شعر فارسی، ص ۲۱۶.
[۳۹] اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، ص ۱۱.
[۴۰] خبرگزاری مهر ۱۱ دی ۱۳۸۶، کد خبر ۶۱۴۳۷۳.
[۴۱] اسلامی ندوشن، نوشته های بی سرنوشت: پروین اعتصامی، ص ۲۲۷.
[۴۲] اعتصامی، پاسخ به مقالات مجله روشنفکر، ص ۶۲ـ۶۹.
[۴۳] کریمی حکاک، پروین اعتصامی، شاعری نوآور: تحلیلی از شعر جولای خدا، ص ۲۶۴ـ۲۸۴.
[۴۴] مؤید، جایگاه پروین اعتصامی در شعر فارسی، ص ۲۱۲ـ۲۳۹.
[۴۵] مطهری، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص ۷۷ ـ ۷۸.
[۴۶] خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) ۸ اسفند ۱۳۸۵، کد خبر ۴۹۷۹۶۷۵.
فهرست منابع
آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما: از نیما تا روزگار ما، تهران، زوار، ۱۳۷۴ش.
آیتی، عبدالحسین، کتاب کشف الحیل، تهران، بی نا، ۱۳۲۶ش.
اسحاق، م، پروین اعتصامی در ادبیات نوین ایران: از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، بی نا، ۱۳۶۳ش.
اسلامی ندوشن، محمدعلی، نوشته‌های بی سرنوشت: «پروین اعتصامی»، تهران، بنگاه انتشارات آرمان، ۱۳۷۶ش.
اعتصامی، ابوالفتح، «پاسخ به مقالات مجلّه روشنفکر راجع به پروین اعتصامی»، در مجموعه مقالات و قطعات اشعار که بمناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است، تهران، بی نا، ۱۳۵۳ش.
اعتصامی، ابوالفتح، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، در مجموعه مقالات.
اعتصامی، پروین، دیوان اشعار پروین اعتصامی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۶ش.
اعتصامی، یوسف، «یادداشت‌های پدرِ شاعر»، در مجموعه مقالات.
بهار، محمدتقی، بهار و ادب فارسی، تهران، چاپ محمد گلبن، ۱۳۵۱ش.
پروین گنابادی، محمد، «پروین گنابادی: خادم زبان و ادب فارسی» (مصاحبه)، کتاب امروز، بهار ۱۳۵۲.
چاوش اکبری، رحیم، حکیم بانوی شعر فارسی: زندگی و شعر پروین اعتصامی، تهران، نشر ثالث، ۱۳۷۸ش.
خاقانی، علی، شعراءالغریّ، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم، ۱۴۰۸.
دباشی، حمید، «شعر، سیاست و اخلاق: ارمغان پروین اعتصامی به شعر معاصر فارسی»، مجله ایران شناسی، ش ۲، ۱۳۶۸، ص ۳۴ـ۱۲.
درودیان، ولی‌الله، درجستجوی سرچشمه های الهام شاعران و دو مقاله دیگر، تهران، چشمه، ۱۳۶۹ش.
دولت آبادی، صدیقه، نامه کانون بانوان، در مجموعه مقالات.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین، تهران، روزنه، ۱۳۷۳ش.
دیهیم، محمد، مجموعه گل‌ها یا تذکره بانوان شاعره ایران: از پروین اعتصامی تا امروز، بی نا، تبریز ۱۳۷۲ش.
زرین کوب، عبدالحسین، با کاروان حُلّه: مجموعه نقد ادبی، تهران، علمی، ۱۳۷۰ش.
کریمی حکاک، احمد، پروین اعتصامی، شاعری نوآور: تحلیلی از شعر جولای خدا، مجله ایران شناسی، ش ۲، ۱۳۶۸، ص ۵۶ـ۳۲.
گرکانی، فضل‌الله، تهمت شاعری: تحقیقی در احوال و پژوهشی در دیوان اشعار پروین اعتصامی، تهران، روزنه، ۱۳۵۶ش.
متینی، جلال، چند کلمه درباره پروین اعتصامی، مجله ایران شناسی، ش۲، ۱۳۶۸، ص ۳۱ـ۲۰.
مجموعه مقالات و قطعات اشعار که بمناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است، تهران، بی نا، ۱۳۵۳ش.
مهکامه محصّص، سرور، «مقاله و قطعه خانم مُحصّص»، در مجموعه مقالات.
مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران، صدرا، ۱۳۶۷ش.
مؤید، حشمت، جایگاه پروین اعتصامی در شعر فارسی، مجله ایران شناسی، ش ۲، ۱۳۶۸، ص ۷۰ـ۵۶.
یوسفی، غلامحسین، چشمه روشن: دیداری با شاعران، تهران، علمی، ۱۳۶۹ش.
منبع اقتباس: حداد عادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵، ج ۵، ۵۹۱ـ۵۷۸.
