زندگى باطنى

انسان در این جهان یک زندگى ظاهرى دارد که به جسم و تن او مربوط است. مى خورد و مى آشامد و مى خوابد و حرکت و کار مى کند ولى در همین حال در باطن ذات یک زندگى نفسانى نیز دارد. درحالى که در دنیا زندگى مى کند در باطن ذات، یا به سوى سعادت و کمال و نورانیت سیر مى کند، یا به سوى بدبختى و شقاوت و تاریکى رهسپار مى باشد، یا در صراط مستقیم انسانیت و سیر و صعود الى اللّه حرکت مى کند، یا از جاده مستقیم انسانیت منحرف شده و در وادیهاى تاریک و پست حیوانیت دست و پا مى زند، یا در مدارج کمال به سوى نور و سرور و کمال و جمال طى طریق مى کند، یا به سوى تاریکى و عذاب و سقوط رهسپار است. گرچه اکثر مردم از این زندگى باطنى غافلند ولى واقعیت دارد.

خدا در قرآن مى فرماید: به ظاهر زندگى دنیا علم دارند ولى از زندگى آخرت (باطنى) غافل مى باشند[۱].

اما دانستن و ندانستن در واقعیت تأثیر ندارد. در قیامت که پرده هاى تاریک مادّیت از چشم انسان برداشته شد، به واقعیت و فعلیت خودش پى خواهد برد.

خداى سبحان در قرآن مى فرماید: (در قیامت به انسان گفته مى شود): تو در دنیا از این امر غافل بودى ولى امروز چشم هایت تیزبین شده است [۲].

از آیه مذکور استفاده مى شود که امور مربوط به آخرت در همین جهان و در باطن ذات وجود داشته، لیکن انسان از آن غافل بوده ولى در جهان آخرت که پرده هاى غفلت برداشته مى شود همه را مشاهده خواهد کرد. از آیات و احادیث چنین استفاده مى شود که نفس انسان در این جهان چیزهایى را کسب مى کند و آنچه را کسب کرده همواره با او خواهند بود و براى آینده اش در سراى آخرت سرنوشت ساز مى باشد. از باب نمونه:

خدا در قرآن مى فرماید: هر نفسى در گرو عملى است که انجام داده است [۳].

و مى فرماید: پس هر نفسى آنچه را کسب کرده، در قیامت، تمام و کامل دریافت خواهد نمود[۴].

و مى فرماید: خدا شما را به وسیله سوگندهاى لغو مؤاخذه نمى کند لیکن به واسطه آنچه را قلوبتان کسب کرده مؤاخذه خواهد نمود، خدا آمرزنده و بردبار است [۵].

و مى فرماید: خدا هیچ نفسى را تکلیف نمى کند مگر به مقدار قدرتش. همه خوبى هایى را که کسب کرده مال خودش مى باشد و همه بدى هایش نیز به زیان خودش خواهد بود[۶].

و مى فرماید: روزى که هر نفسى هرچه خوبى انجام داده همه را پیش خود حاضر خواهد یافت، و هم چنین هر کار بدى را که انجام داده است، آرزو مى کند که بین او و کار بدش فاصله درازى وجود مى داشت [۷].

و مى فرماید: هرکس عمل صالحى را انجام دهد براى نفس خودش انجام داده و هرکس کار زشتى را مرتکب شود به زیان نفس خودش خواهد بود. سپس همه شما به سوى پروردگارتان رجوع خواهید کرد[۸].

و مى فرماید: هرکس به مقدار ذره اى کار خیر انجام داده آن را در قیامت خواهد دید و هرکس به اندازه ذره اى کار بد انجام داده آن را مشاهده خواهد نمود[۹].

و مى فرماید: براى انسان چیزى باقى نمى ماند جز حاصل تلاش هایش، و سعى خود را در قیامت خواهد دید[۱۰].

و مى فرماید: و آنچه را که از پیش براى نفس خودتان فرستاده اید همه را نزد خدا خواهید یافت [۱۱].

و مى فرماید: روزى که مال و اولاد به انسان سود نمى بخشند، مگر کسى که خدا را با قلب سالم ملاقات کند[۱۲].

پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به یکى از اصحاب فرمود: اى قیس! تو ناچار همنشینى براى خودت فراهم خواهى ساخت که در قبر با تو خواهد بود. او زنده است و تو با او مدفون خواهى شد. اگر خوب و گرامى باشد تو را گرامى خواهد داشت و اگر پست باشد تو را نیز پست خواهد نمود. آنگاه تو در قیامت با او محشور خواهى شد، و مورد بازخواست قرار خواهى گرفت. پس سعى کن همنشین صالح، براى خود انتخاب کنى که اگر صالح باشد با او انس خواهى گرفت و اگر فاسد باشد، وحشت و عذاب تو جز از ناحیه او نخواهد بود، آن همنشین، عمل تو مى باشد[۱۳].

انسان در همین جهان به پرورش نفس و تأمین زندگى اخروى خویش اشتغال دارد. بوسیله عقائد و افکار، ملکات و خوى ها، محبت ها و علاقه ها، توجهات و انس ها، و بوسیله کارهایى که در نفس اثر مى گذارند، تدریجا ساخته شده و پرورش مى یابد، و چگونه شدنش به اینها بستگى دارد. معارف و عقائد حق، فضائل و مکارم اخلاق، محبت و دلبستگى به خدا، توجه و انس با اللّه، اطاعت از خدا و جلب رضایت او، و انجام عمل صالح که خدا به آنها فرمان داده است، روح ملکوتى انسان را در مدارج کمال سیر و صعود مى دهند و به مقام قرب الهى نائل مى گردانند.

انسان به وسیله ایمان و عمل صالح در همین جهان، حیات جدید و پاکیزه اى پیدا مى کند که در جهان آخرت آشکار خواهد شد.

خدا در قرآن مى فرماید: هرکس عمل صالحى انجام دهد چه مرد و چه زن درحالى که ایمان دارد ما او را به زندگى پاک و زیبائى زنده خواهیم کرد[۱۴].

انسان در این جهان علاوه بر نعمت هائى که جسم و تنش از آنها لذت مى برد و بهره مى گیرد، از نعمت هاى معنوى نیز مى تواند بهره بگیرد و به وسیله آنها روح و روانش را پرورش دهد و زندگى معنوى و اخروى خویش را بسازد که نتیجه اش در جهان آخرت آشکار خواهد شد.

امام صادق علیه السّلام مى فرماید: خداى تبارک و تعالى به بندگانش مى فرماید: اى بندگان صدیق من! در دنیا از نعمت عبادت من استفاده کنید تا در جهان آخرت از همین ها بهره مند شوید[۱۵].

حضرت على علیه السّلام فرمود: تداوم ذکر خدا غذاى جان هاست [۱۶].

باز هم امیر المؤمنین علیه السّلام مى فرماید: ذکر خدا را فراموش نکن که نور قلب ها است [۱۷].

بهشت و نعمتهاى بهشتى یا دوزخ و عذابهاى دوزخى انسان، در همین جهان و بوسیله عقائد و اخلاق و اعمالش درست مى شود. گرچه از آنها غافل باشد ولى در جهان آخرت که «یوم تبلى السرائر» است، حقیقت آشکار خواهد شد.

امام سجاد علیه السّلام در حدیثى فرمود: آگاه باشید، هرکس که با اولیاء خدا دشمنى کند و جز دین خدا دین دیگرى را بپذیرد و امر ولى خدا را پشت سر بگذارد و به رأى خود عمل کند، در آتش شعله ورى است که بدن ها را مى خورد. بدن هائى که ارواحشان را از دست داده و شقاوت بر آنها غلبه نموده است. اینان مردگانى هستند که حرارت آتش را درک نمى کنند و اگر زنده بودند، درد و حرارت آتش را درک مى کردند. پس اى صاحبان بصیرت! عبرت بگیرید و خداى را سپاس گویید که شما را هدایت نموده است [۱۸].

خدا در قرآن کریم مى فرماید: کسانى که اموال یتیمان را به ظلم و ناحق مى خورند، در شکم خودشان آتش وارد مى کنند و این آتش ها به زودى شعله ور خواهد شد[۱۹].

انسان در این جهان، براى جهان آخرت، یا نور و بصیرت فراهم مى کند یا ظلمت و تاریکى. اگر در این جهان کور و بى نور باشد در جهان آخرت نیز کور و بى نور محشور خواهد شد.

قرآن مى فرماید: هرکس که در این جهان (چشم دلش) کور باشد، در جهان آخرت نیز کور و گمراه محشور خواهد شد[۲۰].

استاد بزرگوار علامه طباطبائى (رضوان اللّه علیه) مى فرمود: در نجف اشرف، شیخ عابد و زاهدى زندگى مى کرد که او را «شیخ عبود» مى گفتند. از اولیاء خدا و اهل سیر و سلوک بود. دائما به ذکر و عبادت اشتغال داشت. گاهى به قبرستان

وادى السّلام مى رفت و ساعت ها در گوشه و کنار مى نشست و فکر مى کرد و گاهى قدم میزد. در قبرهاى مخروبه و قبرهاى جدید با دقت نگاه مى کرد. یک روز که از قبرستان برمى گشت چند نفر از آقایان با ایشان برخورد نموده احوالپرسى کردند.

پرسیدند: شیخ عبود! در وادى السّلام چه خبر بود؟ گفت خبر تازه اى نبود. اصرار کردند، گفت: با موضوع بسیار عجیبى برخورد نمودم. هرچه در قبرهاى کهنه و جدید دقت کردم مار و عقرب و وسیله عذابى در آنها نیافتم. از یکى از قبرها پرسیدم: در روایات وارد شده که میت در قبر به وسیله مار و عقرب و دیگر موذیات شکنجه مى شود، من که در شما مار و عقربى مشاهده نمى کنم. قبر به من جواب داد: آرى مار و عقرب در ما نیست، بلکه شما هستید که از دنیا با خودتان مار و عقرب مى آورید و در اینجا با آنها شکنجه مى شوید.

زندگى نفسانى و باطنى انسان نیز یک زندگى حقیقى و واقعى است. انسان در باطن ذات یک مسیر واقعى را طى مى کند که یا به سعادت و کمال خواهد رسید یا به شقاوت و هلاکت خواهد افتاد. سیر و حرکت واقعیت دارد و از عقائد و اخلاق و اعمال انسان نیرو و مدد مى گیرد.

خدا در قرآن مى فرماید: هرکس که عزت مى خواهد پس همه عزتها مال خداست. کلمات طیب (نفوس پاک) به سوى خدا صعود مى کنند، و عمل صالح است که او را بالا مى برد[۲۱].

فعلیت نفس ما محصول کار و تلاش ما مى باشد که با عقائد و اخلاق و ملکات و خصلت ها و اعمال ما درست مى شود و نتیجه خوب یا بدش در جهان آخرت آشکار خواهد شد.[۲۲]

پی نوشت:

[۱] – یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ-. روم/ ۷

[۲] – لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ- ق/ ۲۲.

[۳] – کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَهٌ- مدثر/ ۳۸.

[۴] – ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ- آل عمران/ ۱۶۱.

[۵] – لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ- بقره/ ۲۲۵.

[۶] – لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ- بقره/ ۲۸۶.

[۷] – یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً- آل عمران/ ۳۰.

[۸] – مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلى‏ رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ- جاثیه/ ۱۵.

[۹] – فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ- زلزال/ ۷.

[۱۰] – وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‏ وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرى‏- نجم/ ۳۹.

[۱۱] – وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ- بقره/ ۱۱.

[۱۲] – یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ- شعراء/ ۸۵.

[۱۳] – قال النبى صلّى اللّه علیه و آله: یا قیس! لا بدّ لک من قرین یدفن معک و هو حىّ و تدفن معه و انت میت فان کان کریما اکرمک و ان کان لئیما الأمک ثمّ لا یحشر الّا معک و لا تحشر الّا معه و لا تسأل الّا عنه فلا تجعله الّا صالحا فانه ان صلح آنست به و ان فسد لا تستوحش الّا منه و هو فعلک- جامع السعادات/ ج ۱ ص ۱۷.

[۱۴] – مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً- نحل/ ۹۷.

[۱۵] – قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: قال اللّه تبارک و تعالى: یا عبادى الصدیقین تنعّمو بعبادتى فى الدنیا فانکم تنعمون بها فى الاخره- بحار الانوار/ ج ۷۰ ص ۲۵۳.

[۱۶] – قال على علیه السّلام: مداومه الذکر قوت الارواح- غرر الحکم/ ص ۷۶۴.

[۱۷] – قال على علیه السّلام: علیک بذکر اللّه فانه نور القلوب- غرر الحکم/ ص ۴۷۹.

[۱۸] – قره العیون- تألیف مرحوم فیض/ ص ۴۶۶.

[۱۹] – الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً- نساء/ ۱۰۰.

[۲۰] – مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِی الْآخِرَهِ أَعْمى‏ وَ أَضَلُّ سَبِیلًا- اسراء/ ۷۲.

[۲۱] – مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّهَ فَلِلَّهِ الْعِزَّهُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ- فاطر/ ۱۰.

[۲۲]. برگرفته از:  امینى، ابراهیم، خودسازى(یا تزکیه و تهذیب نفس)، ص۲۹-۳۴، شفق – ایران – قم، چاپ: ۸، ۱۳۷۵ ه.ش.