رفاعه بن شداد بجلی، از رهبران توابین و از یاران مختار

یکی از اصحاب امام حسن (علیه السلام) رفاعه بن شداد بجلی است، وی از اصحاب امام علی (علیه السلام) نیز بوده است و در جنگ های جمل[۱] و صفین[۲] شرکت داشت، در جنگ جمل فرماندهی لشکر پیاده را به عهده داشت.[۳] در جنگ صفین به فرمان علی (علیه السلام) پرچمدار قبیله بجیله شد.[۴]

نسب رفاعه بن شداد

از اقوام معروف آن زمان قبیله بجلیه بوده است این قبیله جز اندکی از آن ها همیشه در کنار امامان اهل بیت (علیهم السلام) بوده اند، آن ها در جنگ جمل در کنار امام علی (علیه السلام) با لشکر شام جنگیدند. رفاعه بن شداد از همین قبیله است.  نجاشی، در رجالش بیش از پنجاه نفر را نام می‌ برد، که نسبت بجلی دارند.[۵]

رفاعه بن شداد دوران امام علی(علیه السلام)

وقتی جناب ابوذر از اصحاب بزرگوار رسول الله (صلی الله علیه و آله) در ربذه در تبعیت و غریبانه رحلت نمود، رفاعه بن شداد همراه مالک اشتر[۶] به آنجا رفتند و در تشیع جنازه این صحابی بزرگ و مبارز رسول الله (صلی الله علیه و آله) شرکت نمودند[۷] رفاعه بن شداد در حکومت امام علی(علیه السلام) منصب قضاوت را در اهواز به عهده داشت.[۸]

نامه امام علی به رفاعه بن شداد

امام علی (علیه‌السلام) در زمان خلافت خویش وقتی مطلع شد که ابن هرمه کارگزار سوق الاهواز مرتکب خیانتی شده است. پس به رفاعه نوشت: وقتی نامه من به دست تو رسید، ابن هرمه را از سوق بر کنار و او را برای حفظ منافع مردم بازداشت کن. او را زندانی و [مردم را] برای دادخواهی از او، فراخوان و به همه کار فرمایانت بنویس و نظر مرا درباره او اعلام کن.

در باره او غفلت و کوتاهی نکنی که در نزد خدا هلاک خواهی شد و من هم به بدترین وجه تو را برکنار می‌ کنم. من تو را به خدا پناه می‌ دهم از این پیشامد. وقتی روز جمعه شد او را از زندان بیرون آور و ۳۵ ضربه تازیانه به او بزن و او را دور بازار بگردان.

هر کس علیه او شاهدی آورد او و شاهد را سوگند ده و از درآمد شخصی‌ اش به او بپرداز و دستور ده او را خوار و زشت و با دشنام‌ ای خائن! ‌ای سرکش! به زندان برند و پاهایش را ببند و موقع نماز باز کن و میان او و کسی که برایش آب و غذا و لباس و زیر انداز می‌ آورد، مانع نشو و مگذار کسانی که به او خصومت و لجاجت تلقین می‌ کنند و امید آزادی به او می‌ دهند، ملاقاتش کنند.

اگر برای تو ثابت شد کسی به او حرفی زده که به ضرر مسلمانی تمام می‌ شود، با تازیانه او را بزن و به حبسش بینداز تا توبه کند و دستور ده که زندانیان جز ابن هرمه را در شب به محوطۀ باز بیاورند تا تفریح کنند، مگر اینکه خوف مرگ وی را داشته باشی که او را هم با زندانیان در شب بیرون می‌ آوری. پس از سی روز اگر دیدی طاقت دارد باز ۳۵ تازیانه به او می‌ زنی و برای من در باره سوق بنویس که چه کرده‌ ای و چه کسی را جای آن خیانتکار گذاشته‌ ای و حقوق آن خاین را قطع کن.[۹]

رفاعه بن شداد در زمان امام حسن مجتبی (علیه السلام)

شیخ طوسی یکی از محدثین  و رجالی صاحب نام شیعه در  قرن پنجم در کتاب رجال رفاعه بن شداد را از  اصحاب امام حسن(عله السلام) ذکر نموده است.[۱۰]

پس از غصب خلافت از سوی امویان و به دنبال آن، خانه ‌نشینی امام حسن (علیه السلام)، رفاعه بن شداد فعالانه به قیام حجر ‌بن عدی[۱۱]  ملحق شد. وی برخلاف حجر و بیشتر یارانش که در این جنبش کشته شدند (۵۱ ق/۶۷۱ م)، جان سالم به در برد.

هنگامی که زیاد بن ابیه یاران حجر بن عدی را فرا خواند، رفاعه بن شداد با عمرو بن حمق خزاعی به مدائن رفتند، و از قضا در مسیر که به موصل می رفتند عمرو بن حمق خزاعی مریض شد عمرو به رفاعه گفت من که مریضم و توان رفتن را ندارم شما هرچه زودتر از اینجا بروید و خودت را از مهلکه نجات بده، رفاعه بن شداد به سفارش و اصرار عمرو از بی راهه توانست خود را به موصل برساند و از گرفتار شدن به دست دشمن رهایی یابد.[۱۲]

رفاعه بن شداد در واقعه کربلا

در برخی منابع تاریخ دارد که رفاعه بن شداد از اولین افرادی بود که به امام حسین(علیه السلام) نامه نوشت و از ایشان دعوت نمود که به کوفه بیاید و آن ها امام را در پیش برد اهدافش یاری خواهد نمود.، ولی ایشان به هر دلیلی نتوانست در کربلا به کمک امام حسین (علیه السلام) حضور یابد.

رفاعه بن شداد بعدها در کنار توابین قرار گرفت و با سلیمان بن صرد خزاعی از سران و رهبران توابین همکاری نمود.[۱۳] و پس از کشته شدن سلیمان بن صرد، سپاه را جمع کرد و به عراق بازگشت.

نتیجه

یکی از یاران امام علی (علیه السلام) رفاعه بن شداد است. وی از اصحاب با وفای امام علی (علیه السلام) بوده است. او  برای تشیع جنازه ابوذر غفاری همراه با مالک اشتر به ربذه رفت. رفاعه بن شداد مدتی در اهواز از طرف امام علی (علیه السلام) قاضی بود و نامه امام علی (علیه السلام) به ایشان در برخی منابع تاریخی و حدیثی که در باره ابن هرمه که راجع به بیت المال خیانت کرده بود آمده است. رفاعه بن شداد در کربلا حضور نداشت و از کسانی بود که به امام حسین (علیه السلام) نامه نوشت و از آن حضرت دعوت کرد. رفاعه بن شداد ابتدا از سران توابین بود و بعد از شهادت سلیمان بن سرد خزاعی به جریان مختار پیوست.

پی نوشت ها

[۱] . «جنگ جمل نخستین جنگ دوره خلافت امام علی(علیه السلام) بود که چندین ماه پس از خلافت امام توسط گروهی به رهبری عایشه همسر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و طلحه و زبیر علیه امام علی(علیه السلام) به راه افتاد.»؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۴۲.

[۲] . «جنگ صفین نبرد میان امام علی(علیه السلام) و معاویه که در صفر سال ۳۷ هجری در منطقه‌ ای به نام صفین رخ داد. در میانه جنگ، سپاه معاویه که در آستانه شکست بودند، قرآن بر نیزه کردند و به همین دلیل برخی از سپاهیان امام علی (علیه السلام) از ادامه جنگ سر باز زدند.»؛ ابن مزاحم، وقعه صفین، ۱۴۰۳ق، ص ۴۷۸.

[۳] . ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۶۸.

[۴] . نصربن مزاحم، وقعه صفین، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۵.

[۵] . نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۷۱، ۱۱۹،۲۱۵،۴۱۲، ۴۱۳، ۴۴۶، ۲۳۸، ۳۰۲.

[۶] . « مالک بن حارث (متوفی ۳۸ق) معروف به مالک اشتر نخعی از یاران ویژه و از فرماندهان سپاه علی(علیه السلام) در عراق بود. مالک اشتر در جنگ‌های متعددی شرکت داشته است، که جنگ با ابومسیکه، جنگ اجند ین و قادسیه از جمله آن‌ ها به شمار می‌ آید. مالک در جنگ با ابومسیکه، که بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) مرتد شده بود و رهبری دیگر مرتدین از بنی‌حنیفه را بر عده داشت، توانست او را بکشد »؛ ابن‌منقذ، الاعتبار، مکتبه الثقافه الدینیه، ص۳۷ و ۳۸.

[۷] . کشی، اختیار معرفه‌ الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۶۵.

[۸].  تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۲۷؛ ج۲، ص۳۶، ۳۸، ۱۷۶، ۲۵۸، ۴۰۴، ۴۴۲، ۴۴۵، ۴۵۹، ۴۸۷، ۴۹۹، ۵۳۰، ۵۳۴؛ محدث نوری، مستدرک، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۵۰، ج۱۳، ص۳۹۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۷۹، ص۱۰۱؛

[۹] . مغربی، نعمان، دعائم الاسلام، ج۲، ص۵۳۲، ح۱۸۹۲؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل (به نقل از:دعائم الاسلام)، ج۱۷، ص۴۰۳، ح۵، محمودی، محمدباقر، نهج السعاده، ج۴، ص۳۴.

[۱۰]. شیخ طوسی، رجال، ۱۴۱۵ق، ص۹۴.

[۱۱] . «حجر بن عدی بن جبله کندی، صحابی پیامبر(صلی اللهعلیه و آله) و از یاران خاص امام علی(علیه السلام) و از بزرگان کوفه بوده است.

وی در جنگ‌های مختلف از جمله جمل، صفین و نهروان نقش بسزایی داشت. او در راه دفاع از ولایت حضرت علی(علیه السلام) توسط معاویه به شهادت رسید.

به روایت مسعودی، وی نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که به دستور معاویه در آنجا به شهادت رسید.»؛ ابن سعد، طبقات، ج۶، ص۲۱۷؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۳۳۴؛ ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه ،ج۱، ص۴۶۱.

[۱۲].  اسد الغابه، ج۳، ص۷۱۵؛ انساب الاشراف، ج۵، ص۲۷۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۴، ص۸۸؛ طبری، ج۵، ص۲۶۵

[۱۳]. انساب الاشراف، ج۶، ص۳۶۴

منابع

1. ابن اثیر، علی بن محمد، أسدالغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
2. ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
3. شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، ناشر: جامعه مدرسین، ۱۴۱۵ق.
4. علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
5. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفه الرجال: تلخیص، محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
6. نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصن
7. فی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
8. نصر بن مزاحم، وقعه صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴ق.
9. نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الإسلام، ۲ جلد، دارالمعارف مصر، ۱۳۸۵ق.
10. الشیخ حسین النوری الطبرسی [ المحدّث النوری ]، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ـ قم.
11. ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
12. ابن‌منقذ، اسامه، الاعتبار، مصر، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا