خدا و شیطان در اسلام و یزدان و اهریمن در زرتشت

در آیین زردشتی، فکر ثنوی «یزدان و اهریمن» وجود دارد، در دین اسلام هم عقیده «خدا و شیطان» مطرح است. برخی بر این تصور هستند که خدا و شیطان  به عنوان دو قطب مستقل در برابر هم قرار دارند  مانند یزدان و اهریمن که در دین زرتشتی مطرح است. به عبارت دیگر در این دیدگاه شیطان همان اهریمن پنداشته شده است. در این نوشته تفاوت این دو آموزه بیان گردیده است.

برای بیان تفاوت بین شیطان در دین اسلام و اهریمن در کیش زرتشت، بهتر است اول معانی کلمات خدا (الله)، یزدان، شیطان (ابلیس) و اهریمن را بدانیم.

خدا، یک کلمه فارسی و معادل کلمه عربی «الله» است؛ الله در لغت به معنای معبود بر حق، معبود سزاوار پرستش، مستجمع جمیع محامد، واجب الوجودی که هیچ نقصان در او راه ندارد و تمام صفات کمال در او جمع است، می‌باشد،[۱] لذا این نام برای غیر خدا آورده نمی‌شود، مگر به صورت ترکیبی مانند عبدالله، و امثال آن و نیز در میان ادیان الهی اطلاق کلمه الله بر خداوند مخصوص دین اسلام است.

یزدان در نزد مسلمانان فارسی زبان، یکی از نام‌های خداوند است و در عقیده زرتشتیان نام فرشته‌ای است که فاعل خیر است،[۲] آنها قائل به ایزدهایی هستند مانند ایزد خورشید، ایزد ماه، ایزد باران و … که این ایزدان به معنای سزاواران ستایش و عناصر ستوده شده می‌باشند و به دو گروه تقسیم می‌شوند، ایزدان مینُوی یا معنوی و مجرّد، و ایزدان جهانی یا ایزدان مادّی و گیتیایی که همه آنها برازنده ستایش و نیایش هستند و اهورا مزدا مافوق همه ایزدان معنوی با صفات روحانی قرار دارد و زرتشت سر سلسله ایزدان مادی و جهانی است؛[۳] و اهورا مزدا آفریننده کل جهان است[۴] که برای اداره بهتر، امشاسپندان و ایزدان را آفرید،[۵] با این وجود در پرستش، همه ستایش‌ها را به اهورا مزدا بر می‌گردانند و او را می‌پرستند و خود را موحد می‌دانند.

ابلیس که در لغت یونان دیابُلْس به معنای پلید است در لغت عرب از ماده إبلاس به معنای نومید کردن و اجنبی شمردن، آمده است و برای آن نام‌های چون خنّاس، ابو الخلاف، ابو البینی، دیو، مهتر دیوان، شیطان و اهریمن، آمده است؛[۶] ابلیس که در اصل یک موجود جنّی بوده بر اثر عبادات در ردیف ملائک قرار گرفت، هنگامی که خداوند انسان را خلق کرد و روح را در کالبد جسم حضرت آدم ابوالبشر (علیه‌السلام) دمید و دستور سجده داد، همه سجده کردند، جز ابلیس که استکبار ورزید و سجده نکرد؛[۷] از اینجا بود که مطرود درگاه خداوند گشت و تا روز رستاخیز زنده است و همه بندگان خداوند به جز مخلصین را گمراه می‌کند.[۸]

شیطان که از ریشه شطن است به معنای دور شدن، مخالفت کردن با صاحب خود از روی قصد و اراده می‌باشد و شیطان به معنای دور شده و رانده از درگاه خداوند است، که به هر متمرد و نافرمان، از جن و انس و هر موجودی که مظهر خباثت و شرارت و موجب گمراهی و شرک و غرور و ظلم و بدبختی افراد بشر گردد، گفته می‌شود،[۹] در همه ادیان و ملت‌ها شیطان با نامهای مختلف به معنای مظهر پلیدی و شرارت وجود دارد، در کتاب مقدس، شیطان با عنوان ابدون، بعل زبوب آمده است، مصریان قدیم به شیطان «ست» در مقابل «رع» می‌گفتند[۱۰] و در کیش زرتشت به نام «اهریمن» آمده که در لغت به معنای دیو و راهنمای بدی‌ها است؛ در اعتقاد زرتشت اهریمن فاعل شرّ در مقابل یزدان که فاعل خیر است می‌باشد؛ اهریمن: راهنمای بدی‌ها، روح خبیث، روح شرارت و عقل پلید به حساب می آید،[۱۱] و همه بدی‌ها و زیانکاری‌ها و زشتی‌ها از اهریمن است که با نیروی درونی که مظهر و نماد نیکی‌ها و سودمندی‌ها است، همیشه در تضاد و پیکار می‌باشد، اهورا مزدا، خداوند نیکی و آفریننده همه نیکی‌ها است و جدای از این دو نیرویی است که عملکرد و کارکردشان در اندیشه است؛[۱۲] این در صورتی است که درکتاب اوستا بخش و ندیداد فَرگرَد یکم، اهورا مزدا خالق طبیعت و جغرافیا معرفی شده و در مقابل آن اهریمن خالق بدی‌ها معرفی گردیده است.[۱۳]

به عقیده مسلمانان خالق هستی فقط خداوند تبارک و تعالی است، اوست که همه هستی را خلق کرد و هر لحظه نعمت وجودی خلقت را به مخلوقات افاضه می‌کند، خداوند می‌فرماید در هنگام خلقت آسمان و زمین و هنگام خلقت شیطان او را گواه و شاهد نگرفتیم،[۱۴] تا چه رسد به اینکه شیطان خالق باشد؛ و نیز در قرآن می‌فرماید:

«همه موجودات سربازان خداوند هستند،[۱۵] شیطان که موجودی از موجودات و مخلوق خداوند است، از سربازان خداوند می‌باشد، وقتی انسان با اراده و اختیار خودش به سوی گناه رفت و آلوده شد، شیطان می‌گوید در این هنگام بر دهن این انسان لجام زده و سوارش می‌شوم،[۱۶] مانند سوارکاری که بر دهن اسب لجام زده سوارش می‌شود و افسارش را سفت گرفته به هر طرف که بخواهد می‌برد.

با توجه به این مطالب باید گفت:

اولاً در دین اسلام خالق فقط خداوند است، در کیش زرتشت اهورا مزدا خالق خوبی‌ها است در مقابل اهریمن.

ثانیاً در دین اسلام شیطان مخلوق خداوند است، در کیش زرتشت اهریمن خالق بدی‌ها است و در مقابل اهورا مزدا قرار داشته و با او به ستیز بر می‌خیزد، وقتی که سست می‌شود و می‌افتد، اطرافیان او را تشویق می‌کنند که برخیزد و بستیزد، دختر اهریمن که بسیار زیبا است می‌آید و پدرش را تشویق می‌کند و اهریمن برای ستیز بر می‌خیزد.[۱۷]

ثالثاً در دین اسلام خداوند خالق همه کائنات و موجودات، حتی خالق شیطان است و شیطان تحت امر خدا است و نمی‌تواند هر کسی را اغوا کند، در فرهنگ اسلام کار شیطان وسوسه است[۱۸] امّا در کیش زرتشت اهریمن تحت فرمان اهورا مزدا نیست؛ پس خداوند و اهورا مزدا «یزدان»، شیطان و اهریمن در دین اسلام و کیش زرتشت تفاوت ریشه‌ای و عمده دارد.

نتیجه این می‌شود که دین زرتشت در مسئله خالقیت به ثنویت گرایش دارد و تنها در مسئله عبادت ممکن است موحّد بوده باشند؛ چون فقط اهورا مزدا را می‌پرستند.

پی نوشت:

[۱] . دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، دوم، ۱۳۷۷، ج۱، ص۳۲۵۰.

[۲] . لغت نامه دهخدا، ج۱۰، ص۲۳۷۶۹.

[۳] . رضی هاشم، زرتشت پیامبر ایران باستان، تهران، بهجت، سوم، ۱۳۸۱، ص ۱۲۳.

[۴] . همان، ص ۹۶.

[۵] . همان، ص ۱۲۵.

[۶] . لغت نامه دهخدا، ج۱، ص ۳۱۹.

[۷] . بقره/۳۴ و کهف/۵۰.

[۸] . حجر/۲۹ تا ۴۰.

[۹] . لغت نامه دهخدا، ج۹، ص ۱۴۳۰۶ ـ ۱۴۲۸۵.

[۱۰] . مصاحب، غلامحسن، دایره المعارف فارسی، تهران، امیر کبیر، دوم، ۱۳۸۰، ج۲، ص۱۵۳۱.

[۱۱] . لغت نامه دهخدا، ج۳، ص۳۶۶۰.

[۱۲] . زرتشت پیامبر ایران باستان، ص ۱۰۰.

[۱۳] . دو ستخوا، جلیل، «گزارش و پژوهش»، اوستا: کهن ترین سرودها و متن‌های ایرانی، تهران، مروارید، چهارم ، ۱۳۷۷، ج۲، ص ۶۲۴ ـ ۶۵۹ و رضی هاشم، وندیداد، تهران، فکر روز، اول، ۱۳۷۶، ج۱، ص ۲۵۸ ـ ۱۹۴.

[۱۴] . کهف/۵۱ و طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جماعه المدرسین، بی تا، ج۱۳، ص۳۲۵.

[۱۵] . فتح/۶ و ۷

[۱۶] . اسراء/۶۲ و المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص ۱۴۵.

[۱۷] . و ندیداد، ج۲، ص ۶۳۹ و ۶۳۸.

[۱۸] . ناس، ۳ و ۴، و طبرسی، ابی علی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، الثانیه، بی تا، ج۱۰، ص۸۶۹.