حنظله بن ابی‌عامر

چکیده:

حَنْظَلَه بْن اَبی‌عامِر، معروف به غَسیلُ الْمَلائکه(شهادت ۳ق جنگ احد)، از اصحاب پیامبر اکرم(ص) که در جنگ احد به شهادت رسید. حَنظله در میان دوستان و دشمنان از جایگاه خاصی داشت. حنظله از پیامبر(ص) و برخی از صحابه روایت نقل کرده است. عبدالله فرزند او، که از صغار صحابه به شمار می‌آید فرماندهی واقعه حره را در سال ۶۳ق عهده‌دار بود.

حنظله

حنظله از تیره بنو عمرو بن عوف از قبیله اَوْس[۱] و فرزند ابوعامر عَبدعَمرِو بن صیفی، از شخصیت های مهم جاهلیت، بود.

اقدام برای قتل پدر

حنظله و عبداللّه بن عبداللّه اُبَی چندی پس از مسلمان شدن، از پیامبر(ص) اجازه خواستند تا پدرانشان را بکشند، اما پیامبر(ص) آنان را از این کار منع کرد[۲] سبب این بود که ابوعامر و عبداللّه بن ابی، منافق مشهور صدر اسلام، پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه به پیامبر حسادت ورزیدند. عبداللّه بن ابی نفاق ورزید و در مدینه ماند، اما ابوعامر به همراه عده‌ای از جوانان اَوس به مکه نزد قریشیان رفت.[۳]

مقبره حمزه و دیگر شهدای احد پیش از تخریب

غسیل الملائکه

مزار شهدای احد در کنار کوه احد

براساس منابع، حنظله که تازه ازدواج کرده بود، با اجازه پیامبر اکرم(ص)، شبِ پیش از جنگ احد در کنار همسرش ماند و صبح روز نبرد، عازمِ میدان شد[۴] پیش از عزیمت حنظله به میدان نبرد، همسرش جمیله، دختر عبداللّه بن اُبَی[۵] بنابر خوابی که در آن شب دیده و آن را به شهادت شوهرش تعبیر کرده بود[۶] چهار تن از خویشانش را به شهادت گرفت که آن شب را با حنظله گذرانده است، زیرا می‌ترسید بر سر فرزندی که ممکن بود از این وصلت به وجود آید نزاعی در بگیرد.[۷]

حنظله در میدان جنگ بر ابوسفیان چیره شد و خواست سرِ وی را از تنش جدا سازد، اما شَدّاد بن اسود بن شعوب، حنظله را به شهادت رساند. در این هنگام پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «فرشتگان او را غسل می‌دهند»[۸] از آن پس، حنظله به غسیل الملائکه و فرزندانش به بَنو غسیل الملائکه مشهور شدند.[۹]

جایگاه حنظله

کشته شدن حنظله در جنگ احد چنان مهم تلقی شد که مشرکان قریش، خاصه ابوسفیان، درباره آن اشعار و رجزهایی سرودند[۱۰] از آن جمله رجزِ معروف «حنظلهٌ بحنظلهٍ» بود که ابوسفیان به تلافی شکست بدر و کشته شدنِ فرزندش، حنظله، سرود.[۱۱]

پس از خاتمه جنگ، ابوعامر پس از دیدن پیکر فرزندش، ضمن خواندن مرثیه برای او، گفت او برای من از تمامی کشته‌شدگان احد گرامی‌تر است.[۱۲] قریشیان، به درخواست ابوعامر، از مثله کردن حنظله خودداری کردند.[۱۳]

حنظله از افرادی بود که اَوسیان پیوسته به وجود او در برابر خزرجیان مباهات می‌کردند[۱۴] نام حنظله در زمره کاتبان وحی آمده است.

عبدالله فرزند حنظله

فرزندِ حنظله،عبداللّه، کنیه‌اش ابوعبدالرحمان یا ابوبکر، و از صغارِ صحابه پیامبر اکرم(ص) محسوب می‌شد[۱۵] نُه ماه بعد از شهادت حنظله و غزوه احد متولد شد. او بعدها به عنوان مردی صالح، با فضیلت، بزرگوار و عابد وصف شده است[۱۶] که از شدت تواضع همواره چشم بر زمین می‌دوخت.[۱۷]

فرماندهی واقعه حره

آنچه وی را در تاریخ اسلام مشهور کرده است، به غیر از فرزند حنظله بودن، رهبری وی در ماجرای حَرّه است[۱۸] عبداللّه از پیامبر اکرم(ص)، عمر، ابوبکر، عبدالله بن سلام و کعب الاحبار حدیث روایت کرده است[۱۹] کسانی چون قیس بن سعدبن عُباده، اسماء بنت زید، عبدالله بن ابی ملیکه، عباس بن سهل، ضمضم بن حوس، عبدالله بن یزید خطمی، صالح بن ابی حسان و عبدالملک بن ابی بکر نیز از او روایت نقل کرده‌اند.[۲۰]

پانویس

1. ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۳۳۳.
2. ابن حجر،الاصابه، ج۱، ص۳۶۱.
3. ابن قُدامه،الاستبصار، ص۲۸۹؛ ابن اثیر، اُسدالغابه، ج۲، ص۵۹.
4. برای نمونه نک: واقدی، مغازی، ج۱، ص۲۷۳؛ ابن هشام، ج۳، ص۵۹۴؛ بلاذری، انساب الاشراف ج۱، ص۳۷۹.
5. نک: به ابن سعد، ج۵، ص۶۵.
6. واقدی، مغازی، ج۱، ص۲۷۳.
7. ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص۱۴۷.
8. ابن هشام، ج۳، ص۵۹۴.
9. نک: ابن سعد، ج۵، ص۶۶؛ ابن جوزی،المنتظم، ج۶، ص۱۹.
10. نک: طبری، سلسله۱، ص۱۴۱۲-۱۴۱۳؛ ابن اثیر، الکامل، ج۲، ص۱۵۹.
11. نک: واقدی، مغازی، ج۱، ص۲۹۶-۲۹۷؛ طبری، سلسله۱، ص۱۴۱۰.
12. نک: واقدی، ج۱، ص۲۳۷.
13. نک: واقدی، ج۱، ص۲۷۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۱.
14. نک: ابن قدامه، ص۲۸۸-۲۸۹؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۲، ص۶۰؛ رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.
15. نک: ذهبی، حوادث و وفیات ۶۱۸۰ه، ص۱۴۴
16. ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۱۰۳.
17. ابن سعد، ج ۵، ص۶۷
18. برای شرح کامل این ماجرا و نقش عبداللّه بن حنظله در آن رجوع کنید به واقعه حره
19. ابن سعد، طبقات الکبری، ج۵، ص۶۶؛ مِزّی، تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۴۳۷.
20. ابن قدامه،الاستبصار فی نسب الصحابه من الانصار، ص۲۸۹؛ مزّی،تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۴۳۷؛ ابن حجر،الاصابه، ج ۲، ص۲۹۹

منابع

1. ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، تهران: انتشارات اسماعیلیان،بی تا.
2. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵-۱۳۸۶ق -۱۹۶۵-۱۹۶۶م، چاپ افست ۱۳۹۹-۱۴۰۲ق/۱۹۷۹-۱۹۸۲م.
3. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر.
4. عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
5. ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، مصر ۱۳۲۸، چاپ افست بیروت،بی تا.
6. ابن حزم، جمهره انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۸۲م.
7. ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینه المنوره: اخبار المدینه النبویه، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
8. ابن قدامه، الاستبصار فی نسب الصحابه من الانصار، چاپ علی نویهض، بیروت ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
9. ابن هشام، سیرهالنبی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
10. احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶-۲۰۰۰م.
11. محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۶۱۸۰ه، بیروت ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
12. محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۹ش؛ طبری، تاریخ (لیدن).
13. یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲ق/۲۰۰۲م.
14. احمدبن علی مَقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی صلی اللّه علیه و سلم من الاحوال و الاموال و الحفده و المتاع، چاپ محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت ۱۴۲۰/ق۱۹۹۹م.
15. محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶م.