جایگاه و آثار حجاب و عفاف در قرآن کریم

آثار حجاب، به تفصیل در برخی از روایات آمده است. حجاب در لغت به معنای پوشاندن و پوشش (سِتر) است، و به وسیله ای گفته می شود که بین دو شی حائل و فاصله ایجاد نماید.[۱] و در اصطلاح امروزی و در زبان عرف و فقه اختصاب به پوشش شرعی زنان مسلمان اطلاق می گردد.

کلمه حجاب، در قرآن کریم هفت بار به مفهوم مانع و حائل آمده است.  چنانچه درباره زنان رسول خدا (ص) آمده است:

«و إذا سألتموهنّ متاعاً فاسئلوهنّ من وراء حجاب؛ و هنگامى که چیزى از وسایل زندگى را (به عنوان عاریت) از آنان [همسران پیامبر] می خواهید از پشت پرده بخواهید^[۲]

مقصود پوششى است که مانع از دیده شدن آنان چون پرده و امثال «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ ابْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ الَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ الَّا لِبُعُولَتِهِنَّ اوْ ابائِهِنَّ اوْ اباءِ بُعُولَتِهِنَّ اوْ ابْنائِهِنَّ اوْ ابْناءِ بُعُولَتِهِنَّ اوْ اخْوانِهِنَّ اوْ بَنى‏ اخْوانِهِنَّ اوْ بَنى‏ اخَواتِهِنَّ اوْ نِسائِهِنَّ اوْ ما مَلَکَتْ ایْمانُهُنَّ اوِ التَّابِعینَ غَیْرِ اولِى الْارْبَهِ مِنَ الرِّجالِ اوِ الطِّفْلِ الَّذینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلى‏ عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یَضْرِبْنَ بِارْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا الىَ اللَّهِ جَمیعاً ایُّهَا الْمُؤْمِنوُنَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»[۳]

و به زنان مومن بگو: دیدگان خویش را (از نگاه هوس آلود) فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زیور خویش را آشکار نکنند، مگر آنچه پیداست و مقنعه ‏هاى خویش بر گریبان ها بیندازند و زیور خویش را آشکار نکنند مگر براى شوهرانشان، پدران، پدران شوهران، پسران، پسران شوهران، برادران، پسران برادران، پسران خواهران، زنان (هم کیش)، بردگان، افراد سفیه و غیر خردمند یا کودکانى که از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نیستند (به حد تمیز نرسیده ‏اند) و پاى به زمین نکوبند که زیورهاى مخفى‏شان دانسته شود. اى گروه مومنان! همگى به سوى خداوند توبه کنید، باشد که رستگار شوید.

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ‏ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنى‏ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیما؛

ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مومنان بگو: «جلباب ها [روسری های بلند] خود را بر خویش فرو افکنند، این کار برای این که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است».[۴]

کلمه حجاب هم به معنى پوشیدن و هم به معنى پرده و مانع آمده است. به کار بردن کلمه حجاب در مورد پوشش زن تا حدى جدید است. در قدیم بخصوص در اصطلاح فقها، کلمه «ستر» که به معنى «پوشش» است به کار مى‏رفت. منظور از حجاب همان پوشش است یعنى زن در برخورد با مردان، بدن خود را بپوشاند و جلوه ‏گرى و خودنمایى نکند.

فلسفه حجاب‏

استاد شهید مرتضى مطهرى فلسفه پوشش در اسلام را چنین بیان کرده است: «فلسفه پوشش اسلامى به نظر ما چند چیز است. بعضى از آنها جنبه روانى دارد، بعضى جنبه خانوادگى، بعضى جنبه اجتماعى و بعضى دیگر مربوط است به بالا بردن احترام زن و جلوگیرى از ابتذال او.

از جنبه روانى، نبودن حریم میان مرد و زن و آزادى معاشرت هاى بی ‏بند و بار، هیجان ها و التهاب هاى جنسى را فزونى می بخشد و چون غریزه جنسى، غریزه ‏اى نیرومند، عمیق و دریا صفت است، هر چه بیشتر اطاعت شود، سرکش ‏تر می ‏شود، همچون آتش که هر چه بیشتر به آن هیزم دهند، شعله ‏ورتر می ‏گردد. اشتباه است که تصور کنیم این التهاب ها و تحریک ها تا حد خاصى است و پس از آن آرام می ‏گیرد. هیچ مردى از تصاحب زیبا رویان و هیچ زنى از متوجه کردن مردان و تصاحب قلب آنان و سرانجام، هیچ دلى از هوس، سیر نمی شود.

اسلام به قدرت شگرف این غریزه آتشین توجه کامل کرده و تدابیر لازم را براى تعدیل آن اندیشیده است. از طرفى به زنان و مردان دستور مى‏دهد که در معاشرت ها از نگاه و چشم‏ چرانى بپرهیزند،

از جنبه ارزشى و احترام زن، اسلام مى‏ خواهد که ارزش و احترام زن در اجتماع محفوظ بماند و زن وسیله ‏اى براى عیش و عشرت هوس بازان نباشد. پوشش یعنى ایجاد حریم براى زن. زن هر اندازه متین‏ تر، با وقارتر و عفیف تر حرکت کند و از خودنمایى و خودآرایى در اجتماع بپرهیزد، بر احترامش افزوده مى‏ گردد.^[۵]

محدوده حجاب

بسیاری از فقهای امامی و اهل سنت پوشانیدن همه بدن، جز صورت و دستها (اصطلاحاً کَفَّین)، را واجب می‌ دانند.[۶] مهم ترین دلیل آنان جمله «لایبْدینَ زینَتَهُنَّ الّا ماظَهَرَ مِنها» در آیه ۳۱ سوره نور است.

آثار حجاب‏

۱. آمرزش‏ از آثار حجاب

رعایت عفّت و حجاب، مایه بهره‏مندى زنان از آمرزش الهى:

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنى‏ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً؛ اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [روسرى‏هاى بلند] خود را بر خویش فرو افکنند، این کار براى این که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تا کنون خطا و کوتاهى از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است.[۷]

۲. خیر و صلاح‏ از آثار حجاب

رعایت حجاب براى زنان، حتى سالخوردگان، در جهت خیر و صلاح آنان:

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِی لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَ‏ … وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَ‏ ….؛ و زنان از کارافتاده ‏اى که امید به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نیست که لباس هاى (رویین) خود را بر زمین بگذارند…؛ و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است؛ و خداوند شنوا و داناست.[۸]

۳. طهارت قلب‏ از آثار حجاب

پوشش و حجاب زنان، مایه حفظ طهارت و پاکى درونى خود و مردان:

… وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَ‏ ...[۹]

حکم حجاب که امری الهی است و توسط رسول او و در قرآن بیان شده، موجب طهارت و تزکیه زن و مرد می شود و این طهارت و پاکی هم مربوط به روح است و هم مربوط به جسم و این دو، تأثیر متقابلی نسبت به یکدیگر دارند.

۴. مصونیّت از تعرض‏ از آثار حجاب

حجاب و پوشش زنان، مایه مصونیت آنان از تعرض هوس رانان:

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنى‏ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ‏ ...[۱۰]

در سایه رعایت حجاب، زن با شهامت هرچه تمام تر، به وظیفه خود مشغول شده، خطری از ناحیه اجتماع، متوجه وی نمی شود امنیت زن در جامعه، به وسیله پوشش فراهم می شود و در این صورت، وی می تواند در جامعه به فعالیت پرداخته و در سنگر حجاب، حضور عینی خود را در ابعاد مختلف اجتماعی، تحقق بخشد.

پی نوشت ها

[۱] . جوهری، الصحاح، ۱۳۷۶ق، ذیل واژه.

[۲] ابن‏عباس، عبدالله بن عباس، غریب القرآن فى شعر العرب، ۱جلد، مؤسسه الکتب الثقافیه – لبنان – بیروت، چاپ: ۱، ۱۴۱۳ ه.ق.

[۳] . نور، آیه ۳۱.

[۴] . احزاب، آیه ۵۹.

[۵]  مسأله حجاب، ۶۲- ۸۰

[۶] . طوسی، المبسوط، ج۴، ص۱۶۰؛

[۷] . احزاب، آیه  ۵۹

[۸] . ‏  نور، آیه ۶۰.

[۹] . احزاب، آیه  ۵۳

[۱۰] . احزاب، آیه ۵۹

منابع

1. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره، ۱۳۷۶ق؛ چاپ افست، بیروت، ۱۴۰۷ق.
2. شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران، ۱۳۸۸ق.
3. [۱]. جوهری، الصحاح،[۱] ابن‏عباس، عبدالله بن عباس، غریب القرآن فى شعر العرب، ۱جلد، مؤسسه الکتب الثقافیه – لبنان – بیروت، چاپ: ۱، ۱۴۱۳ ه.ق.
4. مطهری، مرتضی، مسأله حجاب، صدرا، ۱۳۹۹ش
5. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى، معروف به شیخ الطائفه (م ۴۶۰ ق)، المبسوط، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، سوم، ۱۳۸۷ش.