جایگاه محیط زیست از منظر اسلام

دیدگاه قرآن و روایات

الف) زمین

قرآن کریم و رهبران دینی نسبت به زمینه‌های طبیعی و عوامل زیستی حساسیتی بالا و عنایتی ویژه نشان داده‌اند. در آیات با این مضامین مواجه می‌شویم: خداوند زمین را برای انسان بستر استراحت (فراش) (۱) قرار داد، (۲) خداوند زمین را برای انسان آسایش و آرامش (مهد) (۳) آفرید، (۴) خداوند زمین را آرام و مستقر (قرار) (۵) آفرید، (۶) خداوند کسی است که ارض را جایگاه مطمئن و آرام (قرار) (۷) جعل فرمود، (۸) او کسی است که زمین را برای انسان‌ها هموار و رام (ذلول) (۹) آفرید، (۱۰) آیا خداوند زمین را محل آرامش (مهاد) (۱۱) قرار نداد؟ (۱۲) خداوند ارض را برای آدمیان گستراند (۱۳) (بساط) (۱۴) و ما زمین را گستراندیم (۱۵). (فرش) (۱۶)

آنچه در تعابیر پیش گفته مشترک و برجسته است این که زمین قرارگاه و آرام‌گاه بشر است. و این خاصیت را خالق آن به زمین داد. می‌دانیم که زمین دارای چندین حرکت است.

اگر یکی از این حرکت‌ها را در شرایط آزمایشگاهی با سرعت زیاد بازسازی کنیم یعنی مثلاً کره‌ای را با شتاب به حرکت در آوریم و درون آن چند شیء کوچک قرار دهیم، خواهیم دید که اشیاء دائم به اطراف پرتاب می‌شوند اما هیچ شیئی از زمین کنده نشده به آسمان پرتاب نمی‌شود.

خداوند تدبیری نمود و آن این که میان کرات با محاسبه‌ای بسیار دقیق نیروی جاذبه گذارد تا ضمن عدم دفع یکدیگر، تنظیم روز و شب و تنظیم فصول، اشیاء روی زمین و از جمله انسان به این طرف و آن طرف پرتاب نشوند.

علی‌رغم این که سیاره بزرگ و منجمدی به نام زمین دارای حرکت‌های متداخل با سرعت بسیار زیاد است، هیچ انسان در تمام طول عمرش از زمین، ناآرامی و بی‌قراری نمی‌بیند و به اذن خدا حتّی احساس نمی‌کند.

به همین دلیل نسبت به آرام و رام بودن زمین بسیار تأکید و این یکی از نعمت‌ها و نشانه‌های بزرگ خدا دانسته شده است. علی (علیه السلام) در فرمایشی نسبت به آرام و همراه بودن زمین توجّه نشان داد:

اللّهُمّ رَبَّ السَّقفِ المَرفُوعِ….. وَ رَبَّ هذِهِ الأرضِ الَّتی جَعَلتَها قَراراً لِلأنام؛ ای خدای آسمان برافراشته…… و ای پروردگار این زمینی که آن را جایگاه آرامش مردمان قرار دادی. (۱۷)

خداوند تا بدان اندازه نسبت به اوضاع روانی و روحی انسان عنایت نشان داده است که می‌فرماید در زمین، انواع گیاهان و درختان را به صورت شادی‌بخش و مفرّح آفریدیم:

وَ أنبَتَت مِن کلِّ زَوجِ بَهِیجِ؛ و از هر نوع [رستنی‌های] نیکو می‌رویاند. (۱۸)

کلمه «بهیج» از ریشه «بهج» و «بهجت» مشتق شده به معنای شادی، سرور و آرامشی است که از زیبایی چیزی ناشی شود. (۱۹) خداوند می‌توانست باغ‌ها، درختان و گیاهان را به گونه‌ای بیافریند که برای انسان شادی‌بخش و نشاط آفرین نباشد امّا با ملاحظه ویژگی‌های روانی انسان، پدیده‌های زمینی را به گونه‌ای خلق نمود که انسان با ملاحظه آن شاد شود، آرام گیرد و لذّت دریافت نماید.

آرامش‌بخشی طبیعت در زمین و تأثیرات محیط زیست بر سلامت روانی به گونه‌های مختلف قابل طرح و بررسی است. عوامل محیطی کارکرد روانی داشته بر رفتار و بهزیستی انسان تأثیر مستقیم دارند.

مطالعه متون دینی حکایت از آن دارد که انواع متعددی از عوامل زیستی و طبیعی در صفا، شادابی، لذّت و آرامش انسان تأثیر مستقیم و شگرف دارد. (۲۰)

ب) گیاهان و درختان

گیاهان و درختان از عناصر محسوس محیط طبیعی محسوب می‌شوند و آثاری خیره کننده و مؤثر بر روان انسان و آرامش‌بخشی او ایفاء می‌کنند. آثار درختان و گیاهان منحصر به کاهش فشار روانی در انسان نیست بلکه آنها در تعادل دمای زمین، حفاظت از خاک، تأمین بخشی از مواد غذایی و لطافت بخشی به هوا دخالت مؤثر دارند.

نمونه‌های مختلفی در قرآن به چشم می‌خورد که جنبه‌های استحسانی یا زیباشناختی و نشاط‌زایی طبیعت، باغ‌ها، سبزه‌ها و گیاهان را بیان نموده‌اند. از جمله تأکید بر واژه «خضر» به معنای سبزه می‌باشد.

در آیه‌ای با تفصیل به عوامل زیستی و طبیعی این‌گونه اشاره شده است: از آسمان آبی نازل شد، گیاهان با باران‌های آسمانی روئیدند، سبزه‌ها پدید آمدند، دانه‌های متراکم شکفته شدند، از شکوفه‌ها گیاهان و درختان پدید آمدند، باغ‌های انگور، زیتون و انار میوه دادند، این میوه‌ها به گونه‌های مختلف رنگ‌آمیزی شدند و تمامی این امور نشانه است.

خداوند با انگشت نهادن بر مفاهیمی چون گیاهان، میوه‌های رنگین، شکوفه‌های زیبا، گیاهان و سبزه‌ها حسّ زیبا شناختی انسان را ارضا می‌نماید:

فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَی‌ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً؛ پس به وسیله آن از هر گونه گیاه برآوردیم، و از آن [گیاه] جوانه سبزى خارج ساختیم. (۲۱)

واژه دیگری که به جهت شادی بخشی و لذّت آفرینی بر روح و روان انسان مدنظر قرار گرفته لفظ «بهجت» به معنای سرور، خرسندی و آرامش است:

فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَهٍ؛ پس به وسیله آن، باغ‌هاى بهجت انگیز رویانیدیم. (۲۲)

امام صادق (علیه السلام) به تأثیرات مثبت گیاهان و درختان در قرار و آرامش روانی انسان اشاره نموده است:

نگاه به گل‌های رنگارنگ و درختان سرسبز و خرّم، چنان لذتی می‌بخشد که هیچ لذّتی را با آن برابر نمی‌توان کرد. (۲۳)

امام صادق (علیه السلام) بیان فرمود که چهار چیز چهره‌ی انسان را روشن می‌کند؛ یکی از آنها تماشای گیاهان سرسبز است و دیگری نگاه به زلال آب جاری. (۲۴) از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده است که اموری باعث نشاط، شادی و آرامش است. در روایت ذیل واژه «نُشرَه» به معنای چیزی است که موجب راحتی و آرامش شده افسردگی و استرس را برطرف می‌کند: (۲۵)

الطَّیبُ نُشرَهُ وَ العَسَلُ نُشرَهُ وَ الرُّکُوبُ نُشرَهُ وَ النَّظَرُ إلَی الخُضرَهِ نُشرَهُ؛ بوی خوش، عسل، سوارکاری و نگاه کردن به مناظر سرسبز باعث نشاط و شادی می‌شود. (۲۶)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به استشمام گل سرخ توصیه فرمود:

مَن أرَادَ أن یشَمَّ رِیحِی فَلیشَمَّ الوَردَ الأحمَرَ؛ کسی که بخواهد بوی من را استشمام بکند، گل سرخ را استشمام نماید. (۲۷)

همچنین نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بوئیدن گل نرگس را توصیه نمود و آثار جسمی و روانی برای آن بیان کرد:

شَمُّوا النَّرجِسَ وَ لَو فِی الیومِ مَرَّهً وَ لَو فِی الأسبُوعِ مَرَّهً وَ لَو فِی الشَّهرِ مَرَّهً وَ لَو فِی السَّنَهِ مَرَّهً وَ لَو فِی الدَّهرِ مَرَّهً؛ گل نرگس را استشمام کنید هر چند یکی بار در روز یا در هفته یا در ماه یا در سال یا در طول عمرتان. (۲۸)

رفتن به دامان طبیعت و نگاه کردن به گیاهان و سبزه‌زاران از بروز بیماری‌های روانی پیشگیری نماید چنان که در کاستن فشارهای روانی مؤثر است.

تماشای گیاهان و درختان خرّم، نگریستن به گلبرگ‌های رنگارنگ، خیره شدن به غنچه‌های زیبا و باطراوت و از زیر نظر گذراندن ترکیب موزون برگ‌ها و حرکات رقص آهنگ شاخه‌ها زیر نور زرّین خورشید، انسان را غرق در شادی و آرامش می‌کند.

بارش باران زمین را زنده و شکفتن گیاهان انسان را مسرور می‌نماید. سبزی و خرّمی چشم هر بیننده‌ای را می‌نوازد و روح هر ناظری را به شعف، نشاط و آرامش می‌رساند.

به راستی آیا تاکنون فکر کرده‌اید چرا دوستان، همسر و خصوصاً خانمها از گرفتن گل زیبا خوشحال می‌شوند؟ یا اگر به استقبال کسی رفتید به او گل می‌دهید؟ یا حتّی در مراسم تشییع جنازه جهت تسلی دادن به افراد داغدیده گل تقدیم می‌کنید؟ هرگاه مردی برای همسرش گلی هدیه دهد با تقدیم آن گل تمام عشق و احساس خویش را به همسرش اهدا نموده است.

آیا به راستی می‌دانید چرا راه رفتن با پای برهنه بر روی چمن یا ساحل دریا کارساز است؟ اگر بتوانید پابرهنه روی سبزه‌ها، چمن‌ها و ساحل دریا قدم بزنید و با پوست خویش طراوت گیاهان را لمس کنید، آرامش خویش را تضمین نموده‌اید و به راستی آیا می‌دانید چرا پیاده‌روی در جنگل و مراتع سرسبز روح آدمی را نوازش می‌دهد؟

تمامی موارد مزبور حکایت از رازی دارد و آن این که گل، گیاه، درخت و سبزه اثری فوق‌العاده در آرام‌بخشی بشر ایفا می‌کند و این نقش را خدایشان به آنها داده است. آنها واقعاً با روان انسان کاری می‌کنند و تأثیری بر فکر و روح ما می‌نهند. این تأثیرگذاری را سبب‌سازِ عالم به آنها عطاء نمود.

ج) زلال آب

آب، از مهمترین عنصر در چرخه حیات موجود زنده است. شکل‌گیری و استقرار تمامی موجودات زنده به آب بستگی دارد. آب در حیات گیاه، حیوان و انسان و هر موجود زنده‌ای نقشی تعیین کننده و سرنوشت‌ساز دارد:

وَ جَعَلنَا مِنَ المَاء کلَّ شَیءِ حَی؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم. (۲۹)

زلال آب در تعیین سلامت روح و روان انسان تأثیری چشم‌گیر دارد و به منظور تأمین سلامت روانی، شرایطی دلپذیر را برای انسان فراهم می‌سازد. خداوند چنان قدرتی در آب نهاده است که حتّی نگریستن به آن می‌تواند روح‌بخش و آرامش‌زا باشد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نگاه کردن به آب روان را بسیار دوست می‌داشت. (۳۰)

تفریح با آب به هر شکلی که باشد در روحیه‌بخشی به انسان تأثیر مستقیمی دارد. (۳۱) شنا، قایق سواری، ماهیگیری، اسکی روی آب، نگاه به آب جاری و آبشار و غوطه‌ور شدن درون آب از جمله اموری است که سبب فراهم آوردن فراغت، شادی و توانمندی روح می‌شود.

هرگونه استفاده از آب سالم و زلال به انسان صفای درون، نشاط و شادابی می‌بخشد. برخی از دردهای عصبی، خستگی اعصاب، سردردهای عصبی و نیز افسردگی با آب درمان می‌شود. در احادیث توصیه شده که روی بدن مریض آب سرد بریزند. (۳۲) و نیز استفاده از آب سرد به عنوان یکی از ابزارهای درمان بیماری‌های جسمی و روانی یاد شده است. (۳۳)

در روایات آمده است که آب زمزم انسان را از آلام و ترس‌ها می‌رهاند، (۳۴) آب زمزم شفابخش دردها است، (۳۵) آب باران پاک کننده بدن و زداینده بیماری‌ها و رنج‌ها است. (۳۶) این‌گونه توصیه‌ها بر زبان اهل بیت (علیه السلام) جاری شده است.

امروزه سخن از آب درمانی به میان می‌آید و برای آن ویژگی‌ها و کارکردهای فراوانی در نظر گرفته می‌شود. امّا درمان با آب از پیش در کلمات امامان و رهبران ترغیب شده است.

آیا می‌دانید چرا دوش گرفتن با آب سرد، جریان دادن آب بر تمام بدن، در کنار دریا قدم زدن، کنار آبشاری آرمیدن، در رودخانه یا دریا یا اقیانوس غوطه‌ور شدن و حتّی در وان حمام یا تشتی پر از آب نشستن یا حتّی روزی هشت لیوان آب خوردن، همه و همه در کاستن فشارهای روحی و پدید آمدن حالت شیرین آرامش تأثیرگذار است؟

رمز آن را باید در آفرینش آب جستجو نمود. خداوند خلقت آب را به گونه‌ای رقم زد که سبب پاکی و قدرت درون (ربط قلب) و نیز آرامش می‌شود. (۳۷)

وَ ینَزِّلُ عَلَیکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِیطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیطَانِ وَ لِیرْبِطَ عَلَى قُلُوبِکُمْ؛ و از آسمان بارانى بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند، و وسوسه شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد. (۳۸)

د) هوای پاک

از دیگر عناصر مهمی که در چرخه حیات زمین نقش‌آفرینی می‌کند و تمامی موجودات زنده از آن سود می‌جویند، هوای پاک می‌باشد. خداوند زمین را به گونه‌ای خلق نمود که از میلیاردها سال پیش تاکنون و از هم اکنون تا پایان زمین برای موجودات زنده هوای پاک به صورت کافی وجود دارد. و این یکی از نشانه‌های مهم و معجزات بزرگ خلقت است.

از سوی دیگر ساز‌و‌کار و ارگانیزم بدن موجودات زنده را به گونه‌ای آفرید که با آن تنظیم می‌شود. تنفس در هوای پاک سبب تن‌درستی، سلامت جسمی و آرامش عصبی و روحی انسان می‌گردد.

مضامین جالبی در ارتباط با هوا، نسیم و تنفس و نیز ارتباط آنها با آرامش روانی وجود دارد. امام صادق (علیه السلام) در گفتگو با مفضّل سودمندی و کارسازی هوا را این‌گونه بیان می‌کند:

باید از این نسیمی که به نام هوا دریافت می‌کنی، شناخت کافی داشته باشی و بدانی که چه فوایدی برای این بدن‌ها دارد. این هواست که بدن با استنشاق آن حفظ می‌شود و بر روحیه و رفتار انسان تأثیر می‌گذارد. (۳۹)

همچنین ششمین امام (علیه السلام) تأثیرات مثبت باد و هوا را در حیات موجودات زنده تبیین نمود.

بادها محیط زیست را عطرآگین نموده و ابرها را از جایی به جای دیگر منتقل می‌کنند، تا سود آن به عموم مردم برسد و نیز موجب بارور شدن گیاهان و درختان و حرکت کشتی‌ها می‌شود….. باد باعث زنده شدن چیزهای روی زمین می‌شود. پس اگر باد نبود، همه چیز فاسد شده و حیوانات می‌مردند. (۴۰)

آن امام همام با بیانی دیگر به اهمیت باد اشاره می‌کند:

أنَبَّهُکَ یا مُفَضَّلُ عَلَی الرَّیحِ وَ مَا فِیهَا ألَستَ تَرَی رُکُودَهَا إذَا رَکَدَت کَیفَ یحدِثُ الکَربَ الَّذِی یکَادُ أن یأتِی عَلَی النُّفُوسِ وَ یمرِضُ الأصِحَّاءَ وَ ینهَکُ المَرضَی؛ نمی‌نگری که هنگام خاموش شدن باد چگونه مصیبت بر پا می‌شود و جان‌ها در معرض نابودی قرار می‌گیرند. افراد سالم به بیماری مبتلا شده و بیماران در معرض خطر مرگ قرار می‌گیرند. (۴۱)

امام رضا (علیه السلام) ارتباط مستقیم میان وضعیت جسمی و روانی انسان از یکسو و اوضاع آب و هوا برقرار نموده است:

پایداری و نیرومندی روانی افراد تابع سلامت مزاجی آنهاست و سلامت مزاجی افراد خود متأثر از اوضاع آب و هوایی است. (۴۲)

نظام زمین با آب و هوا ارتباط تنگاتنگی دارد. نظام زیست محیطی جهان می‌کوشد تا برای موجودات زنده و از جمله انسان آسایش و رفاه تأمین نماید.

این محیط زیست است که با جریان دادن هوا یعنی نسیم سبب لقاح می‌شود، بسیاری از بیماری‌ها و حتّی امراض مهلک را پیشگیری می‌نماید، خستگی و افسردگی را از انسان می‌زداید و سبب تقویت روحیه، شادی، نشاط و آرامش درون انسان‌ها می‌گردد.

آیا تاکنون فکر کرده‌اید که چرا با تنفس عمیق و استفاده از هوای پاک، جسم و روان انسان راحت می‌شود؟ آیا تاکنون تأمل نموده‌اید که چرا به هنگامی که رخساره شما با نسیم ملایم هوا نوازش داده می‌شود، تا چه حد لذّت می‌برید؟

و آیا تاکنون درنگ نموده‌اید که اگر در شهرها مخصوصاً شهرهای بزرگ باد نمی‌وزید، چه اتفاقی رخ می‌داد؟ پاسخ تمامی این پرسش‌ها را می‌توان در آفرینش زمین پیدا کرد:

اللَّهُ الَّذِی یرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَیبْسُطُهُ فِی السَّمَاءِ کَیفَ یشَاءُ وَ یجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ یخْرُجُ مِنْ خِلاَلِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ‌؛ خدا همان کسى است که بادها را مى فرستد و ابرى بر مى انگیزد و آن را در آسمان هر گونه بخواهد مى گستراند و انبوهش می‌گرداند، پس مى بینى باران از لابلاى آن بیرون مى آید. و چون آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، رسانید، بناگاه آنان شادمانى مى کنند. (۴۳)

اجازه دهید نکته مهمی بیان شود، طبیعت و زمین برای همیشه به انسان «خدمات رفاهی» عرضه می‌کند. جهان پیرامون ما لحظه به لحظه مواهب و برکات خود را در خدمت شهر می‌نهد و از این طریق «اصل تسخیر» (۴۴) را تفسیر می‌نماید.

رفتن به کنار سبزه‌ها و آرمیدن در آن، تنفس در هوای مطبوع، آرام گرفتن در کنار ساحل، دامنه کوه‌ها، سبزی گیاهان و گل‌ها، استواری و بلندی کوه‌ها و صدها پدیده دیگر، همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا به آدمی «خدمت» رسانند و «بخشش» را معنا نمایند. این مطلب از دو زاویه قابل تأمل است.

زاویه نخست:

خداوند جهان هستی را از اسماء جمال و نام زیبای «رحمان» آفرید. خداوندِ رحمان، در عالم جلوه‌گری کرده هر لحظه عالم را تازه و خرّم در اختیار بشر نهاد. خداوند از این طریق عشق خویش را به انسان نشان داد تا آدمی علاوه بر تماشای زیبایی‌های جهان به عظمت، قدرت و کبریایی آفریننده عالم توجه کند و به یاد او باشد.

زیبایی‌های هستی، شرح و بسط رحمت رحمان است.

زاویه دوم:

چون نیک بنگریم نظام هستی و نظام طبیعت دائماً به انسان سرویس و خدمت می‌رساند و در این راستا رایگان عمل کرده از انسان چیزی نمی‌ستاند.

نظام کائنات بدون چشم‌داشت و بی‌آزار عطا می‌کند و عالم خدا همانند خدا، خاموش می‌بخشد.

پرسش مهم این که اگر جهان با انسان این‌گونه است، انسان با جهان، طبیعت و زمین تاکنون چگونه رفتار کرده است؟ و نیز هم اکنون چگونه رفتار می‌کند؟

اگر گاهی زمین از خود خسّت و بی‌تابی نشان می‌دهد، سرّ آن را باید در رفتار انسان با طبیعت و زمین جستجو نمود.

پی‌نوشت ها

۱- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۸.

۲- بقره/۲۲.

۳- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۳،ص۲۲۲.

۴- طه/۵۳.

۵- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۵۲۵.

۶- نمل/۶۱.

۷- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۳، ص۱۵۸.

۸- غافر/۶۴.

۹- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۴، ص۳۳۷.

۱۰- ملک/۱۵.

۱۱- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۶، ص۱۶.

۱۲- نباء/۶.

۱۳- نوح/۱۹.

۱۴- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۷۸.

۱۵- ذاریات/۴۸.

۱۶- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۳۷۲.

۱۷- ابن طاووس، مهج الدعوات، ص۱۰۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۲، ص۶۰۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۱۰۸.

۱۸- حج/۵.

۱۹- طبرسی، مجمع البیان، ج۷، ص۱۱۴؛ کاشانی، زبده التفاسیر، ج۴، ص۳۷۲؛ فیضی دکنی، سواطع الالهام، ج۳، ص۵۰۷؛ شبّر، الجوهر الثمین، ج۴، ص۲۲۶.

۲۰- سالاری‌فر و دیگران بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی، ص ۴۲۲-۴۱۵.

۲۱- انعام/۹۹.

۲۲- نمل/۶۰.

۲۳- مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۱۲۹.

۲۴- همان، ج۷۳، ص۹۴.

۲۵- ابن منظور، لسان العرب، ج۱۴، ص۱۴۲.

۲۶- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۲، ص۱۴۳.

۲۷- مجلسی، بحارالانوار، ج۷۶، ص۱۴۷.

۲۸- همان، ۵۹، ص۲۹۹.

۲۹- انبیاء/۳۰.

۳۰- شوکانی، الفوائد المجموعه، ص۲۴۱.

۳۱- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۱، ص۴۵.

۳۲- همان، ج۶۶، ص۴۵۰.

۳۳- قمی، سفینه البحار، ج۸، ص۱۴۲.

۳۴- مجلسی، بحارالانوار، ج۶۶، ص۴۰۵.

۳۵- همان، ص۴۴۸.

۳۶- کلینی، الکافی، ج۶، ص۳۸۷.

۳۷- طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۸۰۹؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۵، ص۴۶۲؛ مغنیه، الکاشف، ج۳، ص۴۵۸؛ مغنیه، التفسیر المبین، ج۱، ص۲۲۸.

۳۸- انفال/۱۱.

۳۹- مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۱۲۰.

۴۰- همان، ج۵۷، ص۷.

۴۱- همان، ج۶۰، ص۶.

۴۲- همان، ج۵۹، ص۳۱۶.

۴۳- روم/۴۸.

۴۴- لقمان۲۰. (ألَم تَرَوا أنَّ اللهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاواتِ وَ مَا فِی الأرضِ).

منبع مقاله : فعالی، محمد تقی، (۱۳۹۴)، سبک زندگی رضوی (۵)، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.