تقریب مذاهب اسلامی

تقریب مذاهب اسلامی اشاره به اندیشه‌ای که در پی نزدیک کردن و رفع اختلافات پیروان مذاهب اسلامی به ویژه شیعیان و اهل سنت است. صدور فتوای شلتوت در ۱۷ ربیع‌الاول ۱۳۷۸ق، مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعه امامیه همانند چهار مذهب فقهی اهل سنّت، بزرگ‌ترین اقدام عملی در راه تقریب مذاهب اسلامی به‌شمار می‌آید. محمدتقی قمی در سال ۱۳۱۷ق از ایران به مصر مهاجرت کرد و در قاهره «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» را تشکیل داد. مهم‌ترین دستاورد دارالتقریب پی‌ریزی راه‌های عملی اتحاد مسلمانان بود و محل گردهمایی دانشمندان و روحانیان شیعه و سنّی شد.

سید جمال الدین اسدآبادی در اوایل سده چهاردهم، موضوع اتحاد اسلام را در مقالاتش در مجله عربی زبان عروه الوثقی مطرح، و اندیشه‌های خود را با استفاده از حمایت مسئولان کشورهای اسلامی تشریح می‌کرد. مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به ابتکار سید علی حسینی خامنه‌ای در ۱۳۶۹ش تأسیس شد. این سازمان عهده‌دار تلاش‌های تقریبی در جهان اسلام است و همایش‌های سالانه وحدت اسلامی را در ایران یا دیگر کشورهای اسلامی برگزار می‌کند.

مفهوم‌شناسی

تقریب مذاهب اسلامی، رویکردی مبتنی بر تعامل و گفتگوی علمی میان مذاهب اسلامی، با تکیه بر مشترکات دینی، در عین پایبندی به مبانی مذهبی است که با هدف همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام به دیدگاه‌های دیگر مذاهب اسلامی پیگیری می‌شود.[۱]

در راستای دفاع از تقریب مذاهب اسلامی، به آیه ۶۴ سوره آل عمران که با عبارت «قُل یا أَهلَ الکِتابِ تَعالَوا إِلىٰ کَلِمَهٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکُم…» آغاز می‌شود استناد شده است که خداوند به پیامبر امر کرده است که اهل کتاب را با اتکا به اشتراکاتی از جمله یکتاپرستی و دوری از شرک، به وحدت دعوت کند.[۲] بر این اساس، گفته شده است که هر گاه تقریب ادیان توحیدی در راستای باورهای مشترک ممکن باشد، حتماً می‌توان گفت تقریب مذاهب اسلامی در پرتو باورهای مشترک فراوانی که با یکدیگر دارند ممکن است.[۳]

تاریخچه

تلاش‌های خلفا و حاکمان

در دوره‌هایی از تاریخ اسلام، تلاش‌هایی برای رفع مناقشات و درگیری‌های مذهبی از سوی حاکمان مسلمان صورت گرفته است؛ از جمله پیشنهاد منصور، خلیفه دوم عباسی (دوره حکومت: ۱۳۶–۱۵۸ق)، به مالک بن انس، پیشوای مذهب مالکی، برای اعلام کردن کتاب او به عنوان تنها منبع رسمی و مشروع در جامعه اسلامی، که با مخالفت مالک روبرو شد.[۴] مأمون، هفتمین خلیفه عباسی (دوره حکومت: ۱۹۸–۲۱۸ق) برای رفع مناقشات مذهبی مجالس متعددی تشکیل می‌داد که در آن پیشوایان و عالمان هر مذهب درباره مسائل مختلف به بحث و گفتگو می‌پرداختند، اما با این حال حمایت مأمون از معتزله، بحث‌های مذکور را بی‌نتیجه ساخت.[۵]

نادرشاه افشار (دوره حکومت: ۱۱۴۸–۱۱۶۰ق) شرط پذیرش سلطنت ایران را در مجلسی که در ۱۱۴۸ق با حضور نمایندگان تمام طبقات ایران در دشت مغان برگزار شد، ترک سبّ سه خلیفه اول مسلمانان و احتساب مذهب شیعه جعفری، به‌عنوان مذهب پنجم در کنار مذاهب چهارگانه اهل سنت اعلام کرد و نمایندگانی به عثمانی فرستاد و همکاری آنان را در این امر خواستار شد.[۶] وی به رغم جنگ‌های ایران و عثمانی و تجاوز نیروهای عثمانی به مرزهای ایران، برای وحدت شیعه و سنی تلاش نمود و در ۱۱۵۶ق پیشنهاد کرد که علمای برجسته شیعه با عبداللّه سُوَیدی، شیخ‌الاسلام عثمانی، مجلس بحث و گفتگویی در بغداد تشکیل دهند، اما این پیشنهاد با مخالفت علمای شیعه و کارشکنی و بدگمانی شیخ‌الاسلام عثمانی بی‌نتیجه ماند.[۷]

سیدجمال الدین اسدآبادی

سید جمال الدین اسدآبادی در اوایل سده چهاردهم، موضوع اتحاد اسلام را در مقالاتش در مجله عربی‌زبان عروه الوثقی، مطرح کرد و اندیشه‌های خود را با استفاده از حمایت مسئولان کشورهای اسلامی تشریح نمود.[۸] با تعطیلی مجله عروه الوثقی، این موضوع مدتی مسکوت ماند و با دعوت سلطان عبدالحمید دوم، پادشاه عثمانی (دوره حکومت: ۱۲۹۳–۱۳۲۷ق/ ۱۸۷۶–۱۹۰۹م)، از سید جمال‌الدین، برای فعالیت در راه تحقق اتحاد اسلامی، دوباره مطرح شد؛ هر چند که به سبب بروز مخالفت‌ها و مبهم بودن اغراض سلطان عبدالحمید، این امر تحقق نیافت.[۹]

نهادها و مراکز تقریبی

جمعیت تقریب بین ادیان

نخستین جمعیت تقریب بین ادیان در سال ۱۳۰۳ق تشکیل شد.[۱۰] پس از تعطیل شدن مجله عروه الوثقی، محمد عبده،‌ از عالمان اهل سنت مصر، به بیروت رفت و با همکاری کسانی چون ابوتراب ساوجی (خادم سیدجمال الدین اسدآبادی) و میرزا محمدباقر بواناتی (مترجم انگلیسی عروه الوثقی)، «جمعیه التقریب بین اهل الاسلام و اهل الکتاب» را تأسیس کرد که بعدها اشخاصی از ایران، عثمانی، انگلیس و هندوستان به آن پیوستند.[۱۱] با این حال مدت فعالیت این جمعیت کوتاه بود.[۱۲]

دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه

محمدتقی قمی (۱۲۸۹–۱۳۶۹ش) در سال ۱۳۱۷ش (۱۹۳۸م) از ایران به مصر مهاجرت کرد و دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه را در قاهره تشکیل داد که مهم‌ترین اقدام در راه تقریب فرهنگی میان مسلمانان بود. محمدتقی قمی، خود به‌عنوان دبیرکل مادام‌العمر این جمعیت برگزیده شد.[۱۳]

روند کار دارالتقریب، با آغاز جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹–۱۹۴۵) دچار اشکال شد و محمدتقی قمی در سال ۱۹۴۵م (حوالی ۱۳۲۴ش) از مصر خارج شد.[۱۴] وی در قم با سید حسین بروجردی، مرجع اعلای شیعیان، دیدار نمود و با شرح ماجرا، توجه و حمایت او را جلب کرد.[۱۵] قمی در سال ۱۳۲۵ش به مصر بازگشت و کار خود را از سر گرفت[۱۶] و بعد از مدتی، با همکاری دوستانش در دارالتقریب، از سال (۱۳۲۷ش) انتشار مجله‌ای با نام رساله الإسلام را آغاز کرد.[۱۷] این مجله دربردارنده مقالات فقهی، کلامی، تفسیری، فلسفی و ادبی بود.[۱۸]

دارالتقریب به‌تدریج به محل گردهمایی عالمان و روحانیان شیعه و سنی تبدیل شد؛ کسانی همچون محمدعلی علوبه پاشا که بعداً به ریاست دارالتقریب برگزیده شد، شیخ عبدالمجید سلیم، رئیس هیئت فتوای دانشگاه الازهر، حاج امین حسینی، مفتی اعظم فلسطین، شیخ محمد عبداللطیف، مفتی وزارت اوقاف، شیخ محمد عبدالفتاح عنانی، رئیس مذهب مالکی، شیخ محمود شَلْتوت، عضو هیئت کبار العلمای حنفی، حسن البَنّا، رهبر جمعیت اخوان المسلمین، قاضی محمد بن عبداللّه امری، نماینده شیعه زیدیه یمن، و برخی دیگر، از اعضای این مرکز بودند.[۱۹] بعدها شیخ محمدحسین کاشف الغطاء و سید هبهالدین شهرستانی و سید عبدالحسین شرف الدین، از علمای برجسته شیعه نیز به دارالتقریب پیوستند.[۲۰]

حمایت آیت‌الله بروجردی و فتوای شیخ محمود شلتوت

سید حسین بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، از حدود سال ۱۳۶۵ق از اهداف و رویکرد دارالتقریب، حمایت مالی و معنوی کرد.[۲۱] مناسبات دوستانه و مکاتبات سید حسین بروجردی و شیخ محمود شلتوت، به صدور فتوای مشهور شلتوت مبنی بر به رسمیت شناختن مذهب شیعه امامیه و جواز عمل به فقه آن انجامید.[۲۲]

دارالتقریب گاه از حمایت رهبران سیاسی کشورهای اسلامی نیز برخوردار می‌شد.[۲۳] با این حال، تبلیغات علیه دارالتقریب، از جمله از سوی گروه‌های وهابی که این مرکز را به‌عنوان سازمانی با هدف تغییر مذهب اهل سنت به تشیع تبلیغ می‌کردند، به‌تدریج موجب کمرنگ شدن فعالیت‌های آن شد.[۲۴] سرانجام محمدتقی قمی مصر را به قصد پاریس ترک کرد و در ۱۳۶۹ش در همان‌جا درگذشت.[نیازمند منبع]

دستاوردها و اقدامات دارالتقریب

صدور فتوای شیخ شلتوت، عضو هیئت کبار العلمای حنفی و عضو دارالتقریب، در هفدهم ربیع‌الاول ۱۳۷۸ق (۱۳۳۷ش)، مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعه امامیه همانند چهار مذهب فقهی اهل سنت، بزرگ‌ترین اقدام عملی در راه تقریب به‌شمار می‌آید.[۲۵] با این حال چنین فتوایی ده سال پیش‌تر نیز از سوی شیخ عبدالمجید سلیم، از دیگر اعضای دارالتقریب که در دوره‌ای ریاست دانشگاه الازهر را نیز بر عهده داشت، مطرح شده بود، اما به دلیل مخالفت برخی از عالمان الأزهر، صدور فتوا به تأخیر افتاد.[۲۶]

نشر مقالات و کتب متعدد، برای تبیین نادرستی اتهاماتی که درباره شیعیان وجود داشت و نشان دادن چهره‌ای صحیح از مذهب شیعه، از دیگر اقدامات دارالتقریب بود که در مسائلی از جمله عصمت، بداء، مقامات ائمه، شفاعت، علم غیب امام، و نیز نسبت دادن اعتقاد به تحریف قرآن در میان شیعیان انجام گرفت.[۲۷]

دارالتقریب، اقدام به چاپ و انتشار برخی از منابع مهم اسلامی و شیعی نیز نمود؛ از جمله کتاب‌های الحج علی المذاهب، المختصر النافع، تذکره الفقهاء، وسائل الشیعه و حدیث الثقلین. همچنین تفاسیری از جمله تفسیر مجمع البیان و تفسیر شلتوت، از سوی دارالتقریب به چاپ رسید.[۲۸]

تدریس فقه شیعه در دانشگاه الازهر در کنار سایر مذاهب فقهی و نیز تغییر برخی قوانین مصر طبق مذهب شیعه (از جمله قوانین طلاق و خانواده)، در زمان ریاست شیخ شلتوت در الازهر، به عنوان مفتی اعظم اهل تسنن، صورت گرفت.[۲۹]

فعالیت‌های تقریبی در دهه ۷۰

در دهه ۱۳۷۰ ش، برخی مؤسسات یا افراد علاقه‌مند به دارالتقریب و اصولاً اندیشه تقریب، مقالات مندرج در شصت شماره رساله الاسلام را منتشر کردند، از جمله بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با همکاری مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیه در ۱۳۷۰ ش دوره کامل آن را چاپ کرد. برخی نیز گزیده‌ای از مقالات آن را به صورت کتاب منتشر کردند، از جمله: محمد محمد مدنی؛[۳۰] عبدالکریم بی‌آزار شیرازی؛[۳۱] عبداللّه محمدتقی قمی؛[۳۲] و شیخ عبداللّه علایلی.[۳۳]

تاسیس مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی

در ۱۳۶۹ ش، به ابتکار آیت اللّه سیدعلی خامنه‌ای «مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی» به وجود آمد. این مجمع عهده‌دار تلاش‌های تقریبی در جهان اسلام است و همه ساله با شرکت اندیشمندان اسلامی، در ایران یا دیگر کشورهای اسلامی همایش‌های وحدت بر گزار می‌کند. مجله رساله التقریب (به زبان عربی، چاپ تهران)، ترجمان (ارگان) مجمع تقریب، از ۱۳۷۱ ش فعالیت خود را به منظور ایجاد روح وحدت اسلامی در میان ملل مسلمان آغاز و آثار اندیشمندان اسلامی را منتشر کرده‌است.

تقریب بعد از انقلاب اسلامی ایران

جمهوری اسلامی ایران از آغاز انقلاب اسلامی (۲۲ بهمن ۱۳۵۷) تاکنون، به وحدت و تقریب مسلمانان، و پیشگیری از هر اقدام تفرقه انگیز، توجهی ویژه کرده‌است. جدال‌ها و تعصبات از موانع مهم تقریب مذاهب بوده‌است. جمهوری اسلامی ایران برای رفع بدبینی‌ها و تحریف‌ها و تهمت‌ها اقدامات گوناگونی کرده که از آن جمله است:

اعلان ۱۲ تا۱۷ ربیع‌الاول هر سال (ایام ولادت پیامبر اسلام) به عنوان هفته وحدت؛

اهتمام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جلوگیری از نشر کتاب‌های تفرقه آمیز[۳۴]

صدور فتوای امام خمینی مبنی بر لزوم نماز جماعت گزاردن شیعیان همراه با سایر مسلمانان در مراسم حج؛

تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی در تهران، که در آن فقه جعفری، زیدی، حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی و اِباضی تدریس می‌شود.[نیازمند منبع]

تاسیس محفل علمی در استانبول

در بهمن ۱۳۷۱/ فوریه ۱۹۹۳، بنیاد تحقیقات علمی اسلامی در استانبول محفلی علمی (سمپوزیوم) برگزار کرد که در آن محققان سنّی و شیعه شرکت داشتند. گفته شده این اقدام تأثیر گسترده‌ای در شناساندن چهره علمی و صحیح تشیع داشت. کتاب‌های استدلالی و احتجاجیِ عالمانی چون کاشف الغطاء، شرف الدین، سیدمحسن امین، علامه امینی و دیگران نیز تأثیر ارزنده‌ای در راه رسیدن به اهداف مذکور داشته‌است. تألیف کتاب الفقه علی المذاهب الخمسه از محمدجواد مُغْنیه، و دروس فی الفقه المقارن از محمدابراهیم جناتی (هر دو در زمینه فقه تطبیقی) و المراجعات از شرف الدین (در معرفی مواضع و مبانی اعتقاد شیعی) نیز از جمله اقدامات مؤثر بوده‌است.[نیازمند منبع]

زمینه‌های تقریب در بین مسلمانان

با توجه به زمینه‌های وحدت در اصول اعتقادی مسلمانان همچون اعتقاد به توحید، نبوت، معاد، نماز، روزه، دارا بودن قبله و کتاب واحد و بسیاری از اصول دیگر دینی و نیز سنّت پیامبر (ص) و روش ائمه شیعه در دعوت به اتحاد و سفارش به پرهیز از جدال و اختلاف با برادران دینی، و توجه و هشیاری علما و سیاستمداران کشورهای اسلامی به ضرورت این امر، می‌توان امیدوار بود که این اندیشه به بار بنشیند و از تفرقه و اختلاف کشورهای اسلامی بکاهد. ترویج فرهنگ و اخلاق تقریب، محور قراردادن قرآن به عنوان متنی قطعی و مسلّم برای همه مسلمانان، جداکردن مواضع سیاسی و فکری از احکام فقهی و نیز جداکردن احکام فقهی از مواضع اعتقادی، گسترش و تعمیق مباحثات فقهی و کلامی و تفسیری و حدیثی، همراه با تضارب آرا و افکار در محیطی آرام و به دور از تشنجات حاصل از دخالت مغرضان، در تحقق تقریب بین مذاهب اسلامی تأثیر بسیار دارد.[۳۵]

پی نوشت:

۱. فخلعی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۱۷-۱۸.

۲. فخلعی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۲۲.

۳. فخلعی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۲۳.

۴. طبری، «المنتخب من کتاب المذیل…»، ص۶۵۹–۶۶۰.

۵. صعیدی، «سعی قدیم فی توحید المذاهب»، ص۳۷–۳۸.

۶. آتابای، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، ص۷۱.

۷. محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۴؛ آتابای، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، ص۷۱.

۸. محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۸۲، ۱۸۵، ۱۸۷.

۹. محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۸۲، ۱۸۵، ۱۸۷.

۱۰. محیط طباطبایی، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، ص۱۷–۱۸.

۱۱. محیط طباطبایی، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، ص۱۷–۱۸.

۱۲. محیط طباطبایی، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، ص۱۷–۱۸.

۱۳. جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۱۲۴، ۱۲۷.

۱۴. امیردهی، «علامه شیخ محمدتقی قمی: همزیست دارالتقریب»، ص۱۱۴.

۱۵. امیردهی، «علامه شیخ محمدتقی قمی: همزیست دارالتقریب»، ص۱۱۴.

۱۶. قمی، «رجال صدقوا»، ص۱۸۹–۱۹۰؛ واعظ، «نقش وحدت و تقریب مذاهب اسلامی…»، ص۲۹۹–۳۰۰.

۱۷. آذرشب، پیشینه تقریب، ۱۳۸۴ش، ص۱۹.

۱۸. آذرشب، پیشینه تقریب، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۷–۱۶۴.

۱۹. جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۱۲۷–۱۲۹.

۲۰. جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۱۲۷–۱۲۹.

۲۱. واعظ‌زاده خراسانی، «السید البروجردی والتقریب»، ص۸–۱۲؛ س. هدی، «دو سند تاریخی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی»، ص۵۷–۶۰.

۲۲. بی‌آزار شیرازی، شیخ محمود شلتوت: طلایه‌دار تقریب، ۱۳۷۹ش، ص۲۰۱–۲۰۳؛ برای آگاهی از متن این فتوا رجوع کنید به «فتوای تاریخی شیخ شلتوت»، در مجله درسهایی از مکتب اسلام، ص۲–۳.

۲۳. برای نمونه رجوع کنید به جودکی، «گزارشی از یک گفت‌وگوی منتشرنشده در ایران: جماعت تقریب و دکتر مصدق»، ص۳۵۷–۳۵۹.

۲۴. بی‌آزار شیرازی، ۱۳۷۰ش، ص۴۹–۵۱.

۲۵. بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۳۴۵–۳۴۶.

۲۶. آذرشب، پیشینه تقریب، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۴–۱۷۷.

۲۷. مغنیه، «الغلاه فی نظر الشیعه الإمامیه»، ۱۳۷۴، ص۳۷۹–۳۸۱؛ علوی مدغری، التقریب بین الفرق الإسلامیه، ۱۹۹۲م، ص۳۶–۴۵.

۲۸. بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۳۲۷–۳۳۲.

۲۷. شلتوت، «شیعه و دانشگاه الازهر»، ص۴۱۱–۴۱۴.

۲۸. دعوه التقریب من خلال رساله الاسلام، قاهره ۱۹۶۶.

۲۹. الوحده الاسلامیه اوالتقریب بین المذاهب السبعه، بیروت ۱۹۷۵ و آینه همبستگی، تهران ۱۳۵۵ش.

۳۰. دعوه التقریب: تاریخ و وثائق، قاهره ۱۹۹۱.

۳۱. نحو مجتمع الاسلامی الموحَّد: مسئله التقریب بین المذاهب الاسلامیه، اُسَس و منطقیات، بیروت ۱۹۹۴.

۳۲. بی‌آزار شیرازی، «فتاوی تفرقه‌انگیز وهابیان همسو با خشم امریکا و اسرائیل…» ۱۳۷۰ش، ص۵۷؛ نیز برای نمونه اقدامات رجوع کنید به مشکینی، المصباح المنیر، ۱۳۷۶ش، ص۱۳.

۳۳. حکیم، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۴–۱۹۹.

منابع

• آتابای، بدری، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، در مجله میراث ایران، ش۲۲، تابستان ۱۳۸۰ش.
• آذرشب، محمدعلی، پیشینه تقریب، ترجمه رضا حمیدی، تهران، انتشارات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۴ش.
• آل کاشف الغطاء، محمدحسین، «الإجتهاد فی الشریعه بین السنه والشیعه»، در مجله رساله الإسلام، سال اول، ش۳، رمضان ۱۳۶۸.
• امیردهی، ع. ر، «علامه شیخ محمدتقی قمی؛ همزیست دارالتقریب»، در مجله اندیشه تقریب، سال چهارم، ش۱۶، ۱۳۸۷ش.
• بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «فتاوی تفرقه‌انگیز وهابیان همسو با خشم آمریکا و اسرائیل از تقریب بین مسلمانان»، در مجله مشکوه، ش۳۳، زمستان ۱۳۷۰ش.
• بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «معرفی شیعه و انتشارات دارالتقریب»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
• بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، شیخ محمود شلتوت: طلایه‌دار تقریب، تهران، ۱۳۷۹ش.
• جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
• جودکی، حجت‌الله، و صفاءالدین تبرائیان، «گزارشی از یک گفت‌وگوی منتشرنشده در ایران: جماعت تقریب و دکتر مصدق»، در مجله تاریخ معاصر ایران، سال اول، ش۴، زمستان ۱۳۷۶ش.
• حکیم، محمدباقر، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت، ترجمه عبدالهادی فقهی‌زاده، تهران، ۱۳۷۷ش.
• زمانی، محمدحسن، «علامه امینی پرچمدار نهضت تقریب علمی»، در مجله بصائر، سال چهارم، ش۲۶، مرداد و شهریور ۱۳۷۶ش.
• س. هدی، «دو سند تاریخی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی»، درسهائی از مکتب اسلام، سال سوم، ش۴، خرداد ۱۳۴۰ش.
• شلتوت، محمود، «شیعه و دانشگاه الازهر»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
• صدیقی، کلیم، نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
• صعیدی، عبدالمتعال، «سعی قدیم فی توحید المذاهب»، در مجله رساله الإسلام، سال هفتم، ش۱، جمادی الثانیه ۱۳۷۴ق.
• طبری، محمد بن جریر، «المنتخب من کتاب المذیل من تاریخ الصحابه والتابعین»، در دیول تاریخ الطبری، ج۱۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۷۷م.
• علوی مدغری، عبدالکبیر، التقریب بین الفرق الاسلامیه، ۴: «قضایا ینبغی الحسم فیها»، ۵: «خطا فی المنهج»، مغرب، ۱۹۹۲م.
• «فتوای تاریخی شیخ شلتوت»، درسهائی از مکتب اسلام، سال دوم، ش۳، اسفند ۱۳۳۸ش.
• فخلعی، محمدتقی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• قمی، محمدتقی، «رجال صدقوا»، در مجله رساله الإسلام، سال چهاردهم، ش۵۵–۵۶، محرم ۱۳۸۴ق.
• محیط طباطبایی، محمد، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، در مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، سال پنجم، ش۳–۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۵ش.
• محیط طباطبائی، محمد، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، به کوشش هادی خسروشاهی، تهران، ۱۳۷۰ش.
• مخلوف، حسنین محمد، «من المغنی الاکبر»، در مجله رساله الإسلام، سال چهارم، ش۲، رجب ۱۳۷۱.
• مدنی، محمد محمد، «فقه مقارن: یا تحولی بزرگ در دانشگاه الازهر»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
• مراغی، محمد مصطفی، «الإجتهاد فی الشریعه»، در مجله رساله الإسلام، سال اول، ش۴، ذی‌الحجه ۱۳۶۸.
• مشکینی، علی، المصباح المنیر، قم، ۱۳۷۶ش.
• مغنیه، محمدجواد، «الأصول الثّلاثه و الأخوه فی الدّین»، در مجله رساله الإسلام، سال هشتم، ش۲، رمضان ۱۳۷۵.
• مغنیه، محمدجواد، «الغلاه فی نظر الشیعه الامامیه»، در مجله رساله الإسلام، سال ششم، ش۴، صفر ۱۳۷۴.
• بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، همبستگی مذاهب اسلامی: مقالات دارالتقریب، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
• واعظ، حسام‌الدین، «نقش وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در روابط بین‌الملل»، پایان‌نامه کارشناسی علوم سیاسی، دانشکده روابط بین‌المللی، وزارت امورخارجه، ۱۳۷۲ش.
• واعظ‌زاده خراسانی، محمد، «السید البروجردی و التقریب»، در مجله رساله التقریب، سال سوم، ش۱۲، ربیع‌الثانی-جمادی الآخره ۱۴۱۷ق.
• واعظ‌زاده خراسانی، محمد، الوحده الإسلامیه: عناصرها و موانعها، گردآورنده سید جلال میرآقایی، تهران، ۱۳۷۹ش.

1. آتابای، بدری، «تلاش نادرشاه افشار برای رفع اختلافات مذهبی»، در مجله میراث ایران، ش۲۲، تابستان ۱۳۸۰ش.
2. آذرشب، محمدعلی، پیشینه تقریب، ترجمه رضا حمیدی، تهران، انتشارات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۴ش.
3. آل کاشف الغطاء، محمدحسین، «الإجتهاد فی الشریعه بین السنه والشیعه»، در مجله رساله الإسلام، سال اول، ش۳، رمضان ۱۳۶۸.
4. امیردهی، ع. ر، «علامه شیخ محمدتقی قمی؛ همزیست دارالتقریب»، در مجله اندیشه تقریب، سال چهارم، ش۱۶، ۱۳۸۷ش.
5. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «فتاوی تفرقه‌انگیز وهابیان همسو با خشم آمریکا و اسرائیل از تقریب بین مسلمانان»، در مجله مشکوه، ش۳۳، زمستان ۱۳۷۰ش.
6. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «معرفی شیعه و انتشارات دارالتقریب»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
7. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، شیخ محمود شلتوت: طلایه‌دار تقریب، تهران، ۱۳۷۹ش.
8. جماعه التقریب بین المذاهب الاسلامیه، «اساسنامه جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
9. جودکی، حجت‌الله، و صفاءالدین تبرائیان، «گزارشی از یک گفت‌وگوی منتشرنشده در ایران: جماعت تقریب و دکتر مصدق»، در مجله تاریخ معاصر ایران، سال اول، ش۴، زمستان ۱۳۷۶ش.
10. حکیم، محمدباقر، وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت، ترجمه عبدالهادی فقهی‌زاده، تهران، ۱۳۷۷ش.
11. زمانی، محمدحسن، «علامه امینی پرچمدار نهضت تقریب علمی»، در مجله بصائر، سال چهارم، ش۲۶، مرداد و شهریور ۱۳۷۶ش.
12. س. هدی، «دو سند تاریخی در راه تقریب بین مذاهب اسلامی»، درسهائی از مکتب اسلام، سال سوم، ش۴، خرداد ۱۳۴۰ش.
13. شلتوت، محمود، «شیعه و دانشگاه الازهر»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
14. صدیقی، کلیم، نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
15. صعیدی، عبدالمتعال، «سعی قدیم فی توحید المذاهب»، در مجله رساله الإسلام، سال هفتم، ش۱، جمادی الثانیه ۱۳۷۴ق.
16. طبری، محمد بن جریر، «المنتخب من کتاب المذیل من تاریخ الصحابه والتابعین»، در دیول تاریخ الطبری، ج۱۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۷۷م.
17. علوی مدغری، عبدالکبیر، التقریب بین الفرق الاسلامیه، ۴: «قضایا ینبغی الحسم فیها»، ۵: «خطا فی المنهج»، مغرب، ۱۹۹۲م.
18. «فتوای تاریخی شیخ شلتوت»، درسهائی از مکتب اسلام، سال دوم، ش۳، اسفند ۱۳۳۸ش.
19. فخلعی، محمدتقی، آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
20. قمی، محمدتقی، «رجال صدقوا»، در مجله رساله الإسلام، سال چهاردهم، ش۵۵–۵۶، محرم ۱۳۸۴ق.
21. محیط طباطبایی، محمد، «سید جمال‌الدین و وحدت اسلامی»، در مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، سال پنجم، ش۳–۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۵ش.
22. محیط طباطبائی، محمد، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، به کوشش هادی خسروشاهی، تهران، ۱۳۷۰ش.
23. مخلوف، حسنین محمد، «من المغنی الاکبر»، در مجله رساله الإسلام، سال چهارم، ش۲، رجب ۱۳۷۱.
24. مدنی، محمد محمد، «فقه مقارن: یا تحولی بزرگ در دانشگاه الازهر»، در مجموعه مقالات همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
25. مراغی، محمد مصطفی، «الإجتهاد فی الشریعه»، در مجله رساله الإسلام، سال اول، ش۴، ذی‌الحجه ۱۳۶۸.
26. مشکینی، علی، المصباح المنیر، قم، ۱۳۷۶ش.
27. مغنیه، محمدجواد، «الأصول الثّلاثه و الأخوه فی الدّین»، در مجله رساله الإسلام، سال هشتم، ش۲، رمضان ۱۳۷۵.
28. مغنیه، محمدجواد، «الغلاه فی نظر الشیعه الامامیه»، در مجله رساله الإسلام، سال ششم، ش۴، صفر ۱۳۷۴.
29. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، همبستگی مذاهب اسلامی: مقالات دارالتقریب، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
30. واعظ، حسام‌الدین، «نقش وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در روابط بین‌الملل»، پایان‌نامه کارشناسی علوم سیاسی، دانشکده روابط بین‌المللی، وزارت امورخارجه، ۱۳۷۲ش.
31. واعظ‌زاده خراسانی، محمد، «السید البروجردی و التقریب»، در مجله رساله التقریب، سال سوم، ش۱۲، ربیع‌الثانی-جمادی الآخره ۱۴۱۷ق.
32. واعظ‌زاده خراسانی، محمد، الوحده الإسلامیه: عناصرها و موانعها، گردآورنده سید جلال میرآقایی، تهران، ۱۳۷۹ش.

منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام

منبع: ویکی شیعه