تاریخچه حرم کاظمین

به هنگام انتخاب بغداد به عنوان پایتخت در دوره خلافت منصور، در جوار این شهر باغ هایی وجود داشت که به شونیزیه معروف بود.

منصور در ۱۴۵ ق این باغ را به عنوان مقبره خانوادگی خود انتخاب کرد و آن را « مقابر قریش » نامید.

نخستین کسی که در این قبرستان دفن شد جعفر فرزند منصور عباسی بود که در ۱۵۰ ق از دنیا رفت.

در ۱۷۹ق، امام موسی کاظم(علیه السلام) براساس دستور هارون، از مدینه به بغداد آمد و در آن شهر زندانی شد و سپس در ۱۸۳ ق به دستور خلیفه توسط زندان بانش، سندی بن شاهک، مسموم شد و به شهادت رسید.

ایشان را در همان مقابر قریش، مکانی که خود قبل از آن خریده بود، به خاک سپردند.۱

امام کاظم(علیه السلام) چهارمین فردی بود که در این مقبره دفن می شد.

قبل از ایشان جعفر و سپس عیسی نوفلی در آن مکان به خاک سپرده شده بودند و سومین نفر، خلیفه امین، فرزند هارون بود که مادرش، زبیده خاتون، برقبر او بقعه ای بنا کرد. با نظر امام جواد(علیه السلام) و به دستور مأمون بر روی مرقد امام کاظم(علیه السلام) بقعه ای ساختند و از آن پس بیشتر دولت مردان در این قبرستان خاک شدند و هریک برای خود مقبره و بقعه ای اختصاص دادند.۲

امام جواد(علیه السلام) در ۲۲۰ ق به دستور معتصم عباسی و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، که عنوان همسری آن حضرت را داشت، مسموم و شهید شد.

ایشان را نیز در جوار قبر جدشان، امام موسی بن جعفر(علیه السلام)، دفن کردند.۳

بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتی بنا کردند و آن را کاظمیه نامیدند.

از آن پس مقابر قریش نام خود را به کاظمیه تغییر داد.

در کنار این بقعه، مسجدی به نام مسجد باب التبن یا مسجد کاظمیه قرار داشت که شیعیان از داخل این مسجد قبر آن دو امام را زیارت می کردند و به همین سبب بقعه امامین به مشهد باب التین نیز معروف شد.

آن هنگام برای مرقد آن دو امام گنبد و بنایی با چند حجره ساخته و خادمانی را برای اداره آن انتخاب کرده بودند.

در جوار این بقعه باغی بود که به زبیده خاتون، همسر هارون الرشید، تعلق داشت.

این باغ محل سکونت شیعیان شده بود و آن ها در آن جا وسایل و تسهیلات لازم را برای زائران مرقد فراهم می کردند.۴

در سال ۳۳۶ ق به امر احمد بن بویه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شیعی آل بویه، عمارت قبلی آستان خراب شد و از نو بقعه ای با شکوه بنا گردید و برفراز هر دو قبر ضریحی جداگانه از چوب ساج نصب شد.

همچنین برفراز آن مقبره ها، یک گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزیین کردند.

پس از او، عضدالدوله دیلمی همانند سایر مزارات امامان شیعه، تغییرات زیادی در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشید.

این کار را به سال ۳۶۹ ق انجام داد و دیواری گرداگرد شهر کشید.

بیمارستانی نیز بین کاظمین و بغداد ساخت که خدمات درمانی به زائران این مزار ارائه کرد.

از آن زمان، کاظمین به عنوان یک شهر در کنار بغداد جایگاهی ویژه یافت.۵

در ۴۴۱ ق، به دنبال درگیری های شیعه و سنی در محل کرخ بغداد آتش سوزی عظیمی رخ داد که به مشهد کاظمین سرایت کرد و آسیب زیادی به بقعه مطهر رسانید.

ابو الحرث ارسلان بساسیری با کمک ابونصرفیروز، فرزند ابی کالیجار، به بازسازی و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم را تزیین و صحن شریف را بازسازی کردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب کردند.۶

در ۴۹۰ ق، مجد الملک ابوالفضل براوستانی وزیر شیعی برکیارق، از پادشاهان سلجوقی، به تعمیر و بازسازی حرم پرداخت و بناهای جدیدی به اطراف آن افزود.۷

دیوارهای آستان را با کاشی تزیین کرد و در شمال آن مسجدی بزرگ ساخت و دو مناره زیبا و یک مکان بزرگ برای استراحت زائران و سکونت آنان احداث کرد.

صحن و حرم شریف براثر طغیان رود دجله در ۵۶۹ ق دچار آسیب شد و خلیفه عباسی، الناصر لدین الله، به همت وزیر شیعی اش مؤید الدین محمد قمی در ۵۷۵ ق تعمیراتی در آن انجام داد و حجره هایی در اطراف صحن ساخت.

۸ او در اطراف آستان خانه هایی برای زائران و فقیران بناکرد که به « دار الضیافه » مشهور شد.

علاوه برآن حجره های اطراف صحن را در ۶۰۸ ق به مدرسه علوم دینی تبدیل کرد.

خلیفه عباسی در چند سال بعد، که دوباره حرم براثر طغیان دجله دچار آسیب شد، به بازسازی آن پرداخت و خرابی ها را ترمیم کرد.۹

در زمان فرزندش، الظاهر، نیز حرم مطهر دچار آتش سوزی شد و بسیاری از لوازم و نفایس آن در آتش سوخت و حتی به ضریح گنبد و مناره ها خساراتی وارد شد که خلیفه به بازسازی آن پرداخت.۱۰

هنگام تهاجم هولاکو خان مغول به بغداد در ۶۵۶ ق، شهر کاظمین دست خوش تاراج و حریق شد.

اما دو سال بعد وزیر وی، عطاملک جوینی، به هنگام حکومتش بر عراق به بازسازی و جبران خسارت وارده به مشهد کاظمین پرداخت۱۱ و دیوارهای آستان را با کاشی تزیین کرد.

یک سده بعد، دوباره براثر طغیان دجله، حرم رو به تخریب و ویرانی رفت و سلطان اویس جلایری به ترمیم و تعمیر آن اقدام کرد

. دیوارهای صحن را با کاشی های زیبا تزیین و سپس دو صندوق خاتم کاری بر روی قبرهای مقدس نصب کرد و به جای یک گنبد، که در عصر آل بویه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهای مطهر ساخت.

اما بازهم چند سال بعد، یعنی در ۷۷۶ ق، دجله طغیان کرد و خرابی های زیادی در مشهد کاظمین به بار آورد.۱۲

این بارهم سلطان اویس با تلاش وزیرش به رفع ویرانی ها پرداخت و قسمت های تخریب شده را مرمت کرد.

کاروان سرایی هم برای سکونت زائران ساخت.۱۳

عمده ترین بازسازی ها و تعمیرات آستان کاظمین در دوران صفویه انجام شد.

شاه اسماعیل صفوی، در ۹۲۶ ق، تمامی بناهای حرم را خراب کرد و بنای زیبا و با شکوهی شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جدید کاشی کاری شده ساخت.

مسجدی با شکوه و با ستون های ضخیم در شمال حرم احداث کرد که اکنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوی اشتهار دارد.

دو صندوق زیبا از خاتم برای قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آویزها و قندیل های قیمتی و فرش های نفیس آراست.

درهای حرم و رواق ها را نیز با نقره پوشش داد.۱۴

امروزه، کتیبه ای از آن اقدام ها بانام شاه اسماعیل هم چنان موجود است.

سلطان محمد خدابنده، برادر وی، که در این سال ها در عراق حکومت می کرد، کارهای او را تکمیل کرد.

سلیمان قانونی پس از تسخیر عراق و سلطه عثمانی ها بر بغداد، منبری زیبا از آجر و پوششی از کاشی به مسجد صفوی تقدیم کرد.

شاه عباس صفوی، برای نخستین بار، ضریحی از فولاد برفراز قبرهای امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزیین کرد.

در ۱۰۴۵ ق، شاه صفی نیز چهار مناره در گوشه های صحن ساخت که اکنون هم پا برجاست.۱۵

در عصر قاجار هم توجه خاصی به مشهد کاظمین شد، آقا محمد خان قاجار تعمیرات و بازسازی های عمده ای در حرم انجام داد.

او در ۱۲۱۱ ق دو گنبد آستان را، از پایین تا بالا، با طلای ناب پوشانید.

ایوان رواق جنوبی را نیز طلا کاری کرد و کف حرم و صحن را با سنگ های مرمر فرش کرد.

خانه هایی را در اطراف صحن خریداری کرد و صحن را توسعه داد.۱۶

فتحعلی شاه قاجار در ۱۲۲۱ ق، داخل رواق ها را آینه کاری و کاشی کاری کرد و طلاهای مناره ها را تجدید کرد.

این کار در ۱۲۲۹ ق به اتمام رسید.

بیست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجی، از دولت مردان عصر قاجار، ایوان رواق جنوبی، شرقی و غربی را طلا کاری کرد.

در ۱۲۸۲ ق شیخ العراقین، وکیل امیر کبیر، از ثلث ماترک میراث وی تعمیراتی در آستان انجام داد و به بازسازی و تذهیب ایوان ها و آینه کاری حرم و رواق ها و کاشی کاری صحن پرداخت.

یک سال بعد، ناصر الدین شاه ضریحی از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جای گزین ضریح فولادی عصر صفوی کرد.

برخی دیگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا، نیز در بازسازی و توسعه حرم نقش داشتند.۱۷

امروزه، حرم و آستان کاظمین بیش از ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد.

طول آن ۱۲۳ و عرض آن ۱۱۵ متر است.

حرم به صورت مستطیل ساخته شده و با فضاهای اطراف در مجموع بیش از ۲۶ هزار متر مربع است.

در هر حال، بخش زیادی از حرم و آستان از بناهای شاه اسماعیل صفوی است و براساس کتیبه ای سال ۹۲۶ ق، تاریخ پایان بنا است.

۱ ـ صندوق و ضریح

در دوران آل بویه، معزالدوله روی قبرهای امامین کاظمین صندوقی از چوب ساج نصب کرد و این صندوق در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق سوخت.

ارسلان بساسیری، از حاکمان و امیران شیعی بغداد، در جریان بازسازی حرم دو صندوق جدید روی قبرها گذارد و در ۶۲۹ ق، المستنصر آخرین خلیفه عباسی یک صندوق زیبا بر قبر امام جواد نصب کرد.

این دو صندوق تا عصر سلطان اویس جلایری، یعنی ۷۶۹ ق، باقی بود و در آن سال به سبب فرسودگی و آسیب دیدگی، دو صندوق نو و زیبا با خاتم کاری زیبا جای گزین آن ها شد.

شاه اسماعیل صفوی در قرن دهم هجری(۹۲۶ ق) دو صندوق بسیار زیبا و خاتم کاری شده بر روی قبر دو امام نصب کرد.

صندوق روی قبر امام جواد (علیه السلام)، که امروزه هم چنان موجود است، از شاهکارهای هنری آن عصر است و به لحاظ ریز نقش و پرکار بودن آن، از همه صندوق های نصب شده بر قبرهای عتبات زیباتر و جذاب تر است و شاهکار و زیبایی آن را تنها می توان با چشم مسلح دید.

قسمت ها و تکه های بسیار ریز عاج، که یک دهم میلی متر است، در داخل چوب های صنعتی و آبنوس کار شده و گل های منبّت از عاج با شاخه های گل نیم میلی متری از جلوه ها و شاهکارهای هنر اسلامی و ایرانی است که همه هنرمندان را به حیرت واداشته است.

این صندوق ۵/۲ متر طول، ۸۳/۱ متر عرض و ۵/۱ متر ارتفاع دارد و مساحت آن بیش از ۱۸۲۰۰۰ سانتی متر مربع است.۱۸

صندوق امروزین مزار مطهر امام موسی کاظم، که از عصر صفوی هم چنان باقی مانده، و توسط استاد صنیع خاتم ترمیم شده است.

از لحاظ هنری و ریزکاری و پرنقشی به پای صندوق قبر امام جواد (علیه السلام) نمی رسد.

این صندوق بیش از ۱۵۲۰۰۰ سانتی متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد کوچک تر است.

کتیبه هایی دارد که در ۱۳۲۴ ق شمسی کاری شده است.۱۹

ناصرالدین شاه آن صندوق ها را دیده و اظهار می دارد که با نقره تزیین شده است.۲۰

اما برای نخستین بار، معز الدوله دیلمی، در ۳۳۶ ق ضریحی از چوب ساج برفراز دو قبر نصب کرد۲۱ و در عصر شاه عباس، این ضریح جای خود را به یک ضریح فولادی داد.۲۲

در ۱۲۸۳ ق ناصر الدین شاه ضریحی از نقره برای قبر دو امام ساخت و روی ضریح فولادی نصب کرد.۲۳

حدود یک قرن بعد، در ۱۳۲۴ ق، بانو سلطان بیگم، دختر مشیر الملک شیرازی، ضریحی دیگر از نقره ساخت و به جای ضریح ناصر الدین شاه، که فرسوده شده و نقره های آن از بین رفته بود، گذارد.۲۴

که امروزه هم چنان موجود است و ۲۵۰ هزار مثقال نقره در آن به کار رفته است.

هجده پنجره دارد و کتیبه هایی در نوار بالای آن قرار یافته که با سوره های قرآن و اسماء الهی تزیین شده است.

این ضریح هفت متر طول، پنج متر عرض و ۵/۳ متر ارتفاع دارد.

درب ورودی ضریح وسط ضلع شرقی آن واقع شده و در فاصله بین دو صندوق قبر باز می شود.

روی در کنده کاری ها و قلم زنی های بسیار عالی انجام شده است.

بر گوشه های بالایی ضریح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوی آیه و حدیث فراوان قرار دارد که از آثار شاه سلطان حسین صفوی و باقی مانده ضریح فولادی عصر صفویه است.۲۵

گفتنی است قبر شریف امام موسی بن جعفر در قسمت جنوبی و قبله ضریح و قبر امام جواد در قسمت شمالی داخل ضریح قرار دارد.

قسمت غربی فاصله اندکی با دیوار دارد و قسمت شرقی دارای فضایی باز به عنوان محل اجتماع و زیارت زائران است.

ضریح مزبور در وسط روضه ای قرار دارد که از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه کرده اند.

اطراف این روضه به طور کلی تا سقف آینه کاری شده و کتیبه هایی با خط ثلث روی کاشی های گرداگرد روضه نوشته شده و تاریخ ۹۲۹ ق روی آن دیده می شود.

این کتیبه ها از آثار عصر صفوی است.

در داخل روضه قندیل بزرگی به سقف آویزان بوده است که در آن نهایت ظرافت و هنر به کار رفته است.

این قندیل از تزیینات نفیس عصر معزالدوله دیلمی است و از طلای ناب ساخته شده است.

روی کتیبه های اطراف روضه مطهر، نام های شاه اسماعیل و فتحعلی شاه دیده می شود.

۲ ـ رواق ها

در چهار سمت روضه و ضریح مبارک، چهار رواق قرار دارد که تمامی آن ها از پایین تا نیمه از سنگ و بقیه تا سقف آینه کاری شده است.

طول این رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مرکب از هفت چشمه و عرض شرقی و غربی آن سی متر، مرکب از پنج چشمه است که در برخی از آن ها عالمان شیعه و محدثان دفن شده اند.

۱ ـ رواق باب المراداین رواق به دستور ناصر الدین شاه قاجار آینه کاری شده و در قسمت شرقی قرار دارد.

آن را رواق شرقی نیز می گویند.

رواق باب المراد در برابر ایوان شاه اسماعیل صفوی است و در آن شیخ مفید و ابن قولویه، دو تن از محدثان و متکلمان شیعه، به خاک سپرده شده اند.

۲ ـ رواق باب القریش: این رواق در جنوب ضریح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازی شده است.

۳ ـ رواق شمالی: در شمال ضریح مطهر واقع است.

۴ ـ رواق غربی: این رواق در برابر رواق شرقی است و به سبب دفن خواجه نصیر طوسی در آن به رواق خواجه نصیر نیز شهرت دارد.

۳ ـ درهای رواق ها

از این چهار رواق شش در به روضه مطهر باز می شود که همه از طلا و نقره است، دو درب در کنار مقبره شیخ مفید در رواق شرقی، دو درب از طرف رواق غربی و مقبره خواجه نصیر طوسی، یک درب از رواق شمالی و یکی از رواق جنوبی.

از این شش در سه در به حرم امام کاظم و سه در نیز به حرم امام جواد(علیه السلام) اختصاص دارد.

هریک از این درها از لحاظ هنری بسیار بدیع و دارای کنده کاری های زیبا و نقش های مختلف و خط های عالی است.

علاوه بر آن، این رواق ها از طریق هشت درب، به صحن مرتبط می شود.

نخستین آن سمت رواق جنوبی واقع شده داخل چارچوب نقره ای است و در ۱۲۸۳ ق از سوی سید میرزا بابای اصطهباناتی اهداء شده است.

خطوط کنده کاری شده روی آن به خط استاد میرزا محمد علی طبیب شیرازی است.

در حاشیه هر لنگه کتیبه ای مزین به آیه های سوره مبارکه دهر و فجر به خط نستعلیق کنده کاری شده است.

روی این در تاریخ ۱۲۸۴ ق، با حروف ابجد به شعر، هم چنین نام واقف آن حک شده است.۲۶

دومین درب در رواق جنوبی و حاوی کنده کاری ها و نقش های بسیار زیبا است.

این در را عماد الدوله، والی کرمانشاه، در ۱۲۸۵ ق وقف کرده است.

روی آن نام کاتب، صنعت گر و واقف آن همراه با اسم های جلاله و امامان معصوم به خط ثلث دیده می شود.

سوّمین درب نقره ای رواق جنوبی را حاج محمد علی افضل شوشتری وقف کرده است وروی آن تاریخ ۱۳۹۹ ق، کتیبه ها، خطوط زیبای نستعلیق، آیه و شعر دیده می شود.

درب چهارم در رواق شرقی از ایوان طلای ناصری واقع شده و به باب المراد معروف است.

واقف آن شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله و سال نصب آن ۱۲۹۴ ق است.

روی لنگه های در نام واقف، تاریخ وقف و نیز نام خطاط آن به چشم می خورد.

پنجمین درب در رواق شرقی، مجاور قبر شیخ مفید، قرار داد که دارای کنده کاری ها و خطوط عالی است.

واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن ۱۳۱۴ ق است.

آیه های قرآنی و شعر فارسی زینت بخش این در است.۲۷

ششمین و هفتمین درب در رواق غربی و در مجاورت قبر خواجه نصیر طوسی قرار دارد.

واقف آن نامعلوم ولی تاریخ وقف آن ۱۳۳۷ ق است.

کتیبه های زیبا و مزین به آیه و حدیث روی آن دیده می شود.

درب هشتم در رواق شمالی قرار دارد که حاج عبدالنبی تاجر کازرونی در ۱۳۴۰ق وقف کرده است.

روی آن آیه و شعرهای کنده کاری شده، نام واقف، کاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده است.

در داخل حرم و مسجد آن، منبری بسیار زیبا و قدیمی از آجرهای تراشیده شده قرار دارد که امروزه جایگاه سخنران و خطیب نماز است.

روی آن تاریخ ۹۵۶ قمری دیده می شود که نشان از قدمت پانصد ساله دارد.

این منبر را سلطان سلیمان عثمانی ساخته و به مسجد تقدیم کرده است.

تا ۱۳۴۰ ق اهل سنت در این مسجد نماز می گزاردند تا این که شیخ مهدی خالصی در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شیعیان برگزار شد.

این مسجد را شاه اسماعیل صفوی در ۹۲۶ ق بنا کرده است.۲۸

۴ ـ گنبد و مناره ها

برفراز حرم امامین کاظمین دو گنبد با پوشش طلا قرار یافته است.

در قرن سوم هجری، نخستین بار، گنبدی برفراز آن دو قبر ساخته شد.

۲۹ پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله دیلمی گنبد و بقعه قبلی را خراب کرد و عمارت با شکوهی به جای آن ساخت و گنبدی برفراز حرم برپا کرد.

در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزی که در کاظمین رخ داد گنبد نیز دچار آسیب شد و این خلیفه به بازسازی گنبد پرداخت.۳۰

در عصر ایل خانان مغول، سلطان اویس جلایری، گنبدی به گنبد باقی مانده از عصر آل بویه افزود و حرم کاظمین را دو گنبده کرد و شاه اسماعیل صفوی آن دو گنبد را کاشی کاری کرد.

شاه اسماعیل صفوی قبه های یاد شده را با خشت های طلا آراست۳۱ و آقا محمدخان قاجار پوشش طلای فرسوده آن را تجدید و مرمت کرد۳۲ و از پایین تا بالا آن را طلا کرد.

این دو گنبد در دو متری هم واقع است و بر روی آن ها کتیبه و مقرنس دیده نمی شود.

ارتفاع آن ها ۵/۱۴ متر و از پایین تا نوک ۲۹ متر و مساحت قسمت پایین آن ها ۲۹ متر است.

تذهیب و تزیین محیط داخلی گنبد در دوران شاه اسماعیل انجام شده است.

و آینه کاری داخل گنبد نیز از میرزا شفیع صدر اعظم است.۳۳

اکنون مرقد مطهر دو امام، چهار مناره دارد.

نخستین بار معز الدوله دیلمی یک مناره برفراز قبر آنان ساخت که در یک آتش سوزی آسیب دید و سپس توسط ارسلان بساسیری تجدید بنا شد.۳۴

مجد الملک براوستانی، وزیر برکیارق، دو مناره دیگر برای حرم ساخت.

این مناره ها در دوران شاه صفی، جانشین شاه عباس، تجدید بنا و با کاشی های زیبا آراسته شد که اکنون هم پا برجاست.

۳۵ آقا محمد خان قاجار این مناره ها را با خشت های طلا آراست۳۶ و تعداد آن ها را به چهار رساند.

فتحعلی شاه نیز طلاهای فرسوده آن ها را با طلاهای جدید عوض کرد.

پادشاهان عثمانی از جمله سلطان سلیم نیز در ساخت یک مناره و ترمیم برخی از آن ها نقش داشتند و کتیبه هایی از خود برجای گذاشته اند.

این چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و دارای پنج متر ارتفاع و چهار متر محیط است.

ارتفاع آن ها در زمان های پیشین حدود نُه متر بود که به مرور از ارتفاع آن کاسته اند.۳۷

۵ ـ صحن و ایوان ها

صحن کاظمین در زمره صحن های بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است.

طول صحن ۳۷۰ و عرض آن ۳۵۰ متر است و حرم مطهر در داخل این صحن مستطیل شکل با طول ۲۳۰ متر و عرض ۱۵۰ متر قرار دارد.

۳۸ برای نخستین بار عضدالدوله دیواری پیرامون حرم کشید و در حقیقت صحنی برای حرم ایجاد کرد.

در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق، صحن نیز آسیب دید و ارسلان بساسیری آن را تجدید کرد.

۳۹ این صحن دوباره در ۵۶۹ ق براثر طغیان دجله خراب شد و خلیفه الناصر لدین الله آن را بازسازی کرد و حجره هایی پیرامون آن ساخت و پس از چندی آن ها را به مدرسه های دینی تبدیل کرد.۴۰

ارتفاع حجره های تحتانی شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن ۵/۱۱ متر است.

همه آن ها در یک حلقه قرار دارد.

سلطان اویس جلایری دیوارهای آن را با کاشی های زیبا تزیین کرده است.

در دوره صفوی و قاجار نیز دیوارهای صحن از نو کاشی کاری و تزیین شده است.

در دوره قاجار، محمد حسین خان قراگوزلوی همدانی آن را توسعه داد.

۴۱ صحن کاظمین از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالی حرم به مسجد جامع صفوی وصل است و این مسجد هم به دیوار صحن چسبیده است.

در هریک از ضلع های سه گانه شرقی، غربی و جنوبی بیست باب حجره و یک ایوان مرتفع و مجلل ساخته شده است.

ضلع شمالی آن ده باب حجره دارد.

چهار جانب صحن را هفتاد حجره با کاشی های بسیار زیبا و ممتاز احاطه کرده است.

۴۲ این حجره ها در زمان های پیشین مدرسه علمیه و محل سکونت طلبه ها بود و اکنون قبرستان های خانوادگی است.

مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه های آن ۲۶ هزار متر مربع است.

صحن امروزی کاظمین کار معتمد الدوله فرهاد میرزا، عموی ناصر الدین شاه، است.

او بنای سابق را خراب و خانه های مجاور را خریداری کرد و به صحن افزود و دیوارهای آن را بلندتر از گذشته ساخت.

این کار شش سال طول کشید و صحنی بسیار عظیم و عالی احداث شد .

۴۳ صحن یاد شده را در عصر حاضر با سنگ های مرمر فرش کردند.

این صحن در دوره قاجار دارای هفت در بود که اکنون هم موجود است.

یک در نیز علامه شهرستانی به عنوان سمبل و نماد درهای بهشت، که در قرآن آمده است « لها ثمانیه ابواب »،۴۴ به آن افزود:

۱) باب القریش

۲) باب القبله

۳) باب المراد

۴) باب صاحب الزمان

۵) باب فرهادیه

۶) باب آئینه

۷) باب مسجد صفوی.۴۵

از ابتدای دوره قاجار این صحن دارای سه درب اصلی بود زیرا مادام دیولافوا، که از آن دیدن کرده، می گوید: « سه درب اصلی آن در انتهای صحن قرار دارد ».۴۶

در سرتاسر صحن تا دیوار مسجد صفوی کتیبه ای همانند کمربند قرار دارد.

این کتیبه به خط ثلث بر روی کاشی های لاجوردی به عرض نیم متر و شامل برخی از سوره های قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحی، غاشیه، که عنوان کتیبه نویس آن « کتبه تراب اقدام الزائرین نصر الله مشهدی خادم الروضه الرضوی ۱۲۹۸ق » در پایان نوشته ها به چشم می خورد.۴۷

بر پیشانی غرفه ها و ایوان ها نیز کتیبه هایی به همین خط و شکل کشیده شده است.

در آن ها نیز سوره های قرآن با تاریخ ۱۲۹۸ ق دیده می شود و هریک از ایوان ها سوره ای خاص را در برمی گیرد.

صحن دو عدد ساعت بزرگ و زیبا دارد که یکی بر فراز ایوان داخلی سه درب جنوبی و دیگری بربالای ایوان درونی سه درب شرقی استقرار یافته است.

این دو ساعت را شاهزاده اعتماد الدوله فرهاد میرزا نصب کرد.

او کف زمین صحن را سنگ فرش کرد و سرداب های آن را برای دفن مرده ها مهیا ساخت.۴۸

صحن مطهر دارای سه ایوان بزرگ و زیبا است؛ یکی روبه روی باب القبله، دیگری روبه روی باب المراد و سومی در برابر باب القریش واقع است و به ایوان جنوبی، ایوان شرقی و ایوان غربی شهرت دارد.

دو ایوان کوچک در دو طرف باب الذهب قرار دارد که مزین به کاشی هایی باخط کوفی است.

ایوان های بزرگ میانی شانزده متر ارتفاع دارد.

طول دهنه هر ایوان چهار و عرض آن دو متر است.

ایوان های تحتانی باسنگ سیاه به ارتفاع یک متر پوشیده شده است.

ایوان جنوبی در ۱۲۵۵ ق توسط معتمد الدوله منوچهر خان گرجی طلاکاری شده و بر بالای آن نام دوازده امام ثبت است.

ایوان شرقی نیز با اموال امیرکبیر طلاکاری شد.

۴۹ این ایوان ها امروزه نشان از هنر و معماری عصر قاجار دارد.

هر سه ایوان بزرگ از لحاظ تذهیب دیوارها، سقف، مقرنس ها و آینه کاری ها و نقاشی های زیبا چشم نواز است.

ایوان ناصری در ۱۲۸۵ ق با روکش طلا تزیین یافته است.

۵۰ مادام دیولافوا زیبایی این ایوان ها و صحن را همانند منظره دلپذیر کاخ چهل ستون اصفهان توصیف می کند. ۵۱

علاوه برایوان های سه گانه، ایوانی از آثار عصر صفویه در ضلع شرقی رواق و برابر مقبره شیخ مفید قرار دارد که امروزه متروک مانده است و کتیبه ای به خط ثلث به نام شاه اسماعیل به تاریخ ۹۲۶ق بر آن دیده می شود.

کاشی های بسیار معرق و گره سازی های زیبا با خط های سفید و سیاه این ایوان را به لحاظ هنری از دیگر ایوان های عصر قاجار ممتاز می سازد و کتیبه دیگری به خط کوفی در بالای آن قرار دارد که با خطی بسیار خوب و زیبا از کاشی های بریده مشکی شکل گرفته است.

۵۲ در زمان های پیشین، این ایوان ورودی اصلی رواق شرقی بود.

پی نوشت ها: