تاریخچه، پیشینه و ماهیت روزه در اسلام

پژوهش حاضر به تبیین ماهیت روزه در اسلام پرداخته از این در گام نخست به بیان پیشینه روزه در ادیان ابراهیمى و اسلام پرداخته شده سپس تعریفى از ماهیت روزه (با تکیه بر نمود ظاهرى آن) ارائه شده است.

سپس در گام اصلى پژوهش، به بیان شرایط و ماهیت اصلى روزه پرداخته شده شرایطى که نخوردن و … را تنها شروط لازم می‌داند نه کافى و شروط دیگرى هم در آن طرح می‌نماید که توجه انسان را از ظواهر به معنویات و روحیات درونى انسان سوق می‌دهد که شرایط کمال یک روزه است.

در قدم بعد آثار روزه در مراحل مختلف مطرح می‌شود، خصوصاً اینکه در مرحله کمال روزه، آثار واقعى آن و بزرگى از آن نصیب روزه دار مى شود.

پس از آن، به کاربرد روزه در قوانین اجتماعى پرداخته شده و اینکه مثلاً دو مقوله کفاره و قصاص در برخى موارد با روزه سامان گرفته است.

مقدمه

این پژوهش بر آن است تا به بررسى جایگاه، روزه در اسلام بپردازد. از این رو با بررسى قرآن و احادیث سعى شده تا برداشت مفیدى از روزه ارائه گردد، بر خلاف سایر تحقیقات مشابه از بیان احکام و فضایل روزه، که معروف همگان است تا حد امکان خوددارى گردیده و به بیان ماهیت اصلى روزه پرداخته شده.

روزه، عملى عبادى است که خداوند آنرا به همه ادیان ابراهیمى قبل از اسلام و بعد از اسلام نیز نازل نمود. ازاین رو با پرداختن به ماهیت و شرایط عمیق روزه می‌توان به هدف خداوند از روزه و جایگاه آن و سپس وظیفه اصلى روزه داراى پى برد.

تاریخچه روزه

تاریخ روزه، براى اولین بار در اسلام به سال ۶ ه.ق می‌رسد، زمانى که پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم پس از صلح حدیبیه، راهى مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند.

اسلام جایگاه خاصى براى روزه قائل می‌باشد، تا آنجا که در حدیثى از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم یکى از ستون‌هاى محکمى که اسلام برآن استوار گردیده را، روزه‌دارى در ماه رمضان می‌شمردند. و در جایى دیگر یکى از سه ساحت بهره‌بردارى از اسلام را روزه می‌دانند.

روزه گرفتن تنها متعلق به دین اسلام نمی‌باشد، در قرآن کریم آمده: « … روزه بر شما واجب شده، همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق این آیه روشن می‌شود که روزه در همه ادیان پیشین وجود داشته.

خداوند براى شفاف نمودن بیشتر این موضوع به ذکر نمونه‌اى از آن در قرآن می‌پردازد، قرآن کریم به جریان تولد حضرت عیسى اشاره نموده و خطاب به حضرت مریم می‌فرماید: « …. اگر کسى از آدمیان را دیدی، بگو براى خدا روزه نذر کرده‌ام.»

البته روزه ایشان مستحبى بود که به واسطه نذر واجب می‌گشت اما از دیگر سو، پیام دیگر آیه عنایت خاصى است که خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزیده خود سفارش می‌نمایند.

تعریف روزه

روزه از جمله اعمال عبادى است که خداوند به آن امر فرموده است که در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصى از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و … در برخى موارد، حتى صحبت کردن دست می‌کشد.

روزه در گام اول عبارت است از حفظ شکم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره گیرى از غریزه جنسى و رعایت آداب ظاهرى که در توضیح المسائل‌ها بیان شده.

در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را دربر می‌گیرد که در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل می‌گردد. اما همه اینها بهانه‌اى است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه پیدا کند.

هدف نهایى روزه، رسیدن به این مرحله است که آن روزه قلب از هموم دنیوى و افکار پست و نگهدارى او از ماسوى الله می‌باشد.

على علیه‌السلام می‌فرماید:

«روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شکم است.»

شرایط روزه

همانطور که بیان گردید، روزه دست کشیدن و خوددارى از خوردن و آشامیدن است البته، آسان‌ترین چیزى که خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همین امر می‌باشد.

این حداقل کار، نیز تاثیرات خاص خود را در انسان می‌گذارد، در حدیثى از معصوم علیه‌السلام آمده: «با گرسنگی، مجارى شیطان را تنگ نمایید، که او مانند خون در بدن انسان جارى است.» در همین راستا، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم می‌فرماید: « کسى که شکم خود را گرسنه نگه دارد، اندیشه‌اش تربیت می‌شود.»

ایشان همچنین می‌فرمایند: «با تشنگى و گرسنگى با نفس‌هایتان مبارزه کنید، همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملى دوست داشتنی‌تر از گرسنگى و تشنگى نزد خدا نیست.»

ایشان همچنین فرمودند: «گرسنگى بکشید و بر بدن‌هایتان سخت بگیرید، شاید دل‌هایتان خداوند متعال را ببیند.» «برترین شما روز قیامت، نزد خدا، کسى است که گرسنگى بیشترى کشیده باشد و در خداوند متعال تکفر بیشترى نموده باشد.»

خداوند متعال به روحیه و طبیعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن براى بشر مقرر نموده است. احکامى هم براى روزه قرار داده تا اشخاصى نظیر مسافر و بیمار، تحت فشار قرار نگیرند و بتوانند عوض آن را با فضاى روزه و یا اطعام به مساکین جبران نمایند.

با همه اوصافى که به عمل آمده، روزه تنها خوددارى از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه طبق احادیث، «باید گوش، چشم، زبان، فرج و شکمت نیز روزه بگیرند.

دست و پایت را نگه دار و بسیار سکوت کن مگر از خیر. با نوکرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتى روزه بگیرند. از جدال و آزار رساندن به نوکر خوددارى کن و وقار روزه را داشته باش. روزى که روزه هستى با روزى که روزه نیستى باید باهم فرق داشته باشند.»

آنچه از احادیث برمی‌آید این است که روزه آدابى دارد که در تحمل گرسنگى محدود نمی‌شود و خداوند اهداف بلندى را در آن قرار داده، به همین خاطر، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند:

« …. چه بسیار روزه‌دارانى که سودشان از روزه، تنها گرسنگى و تشنگى است.»

همه آداب و اعمالى که در ماه مبارک رمضان مورد توجه می‌باشد فلسفه‌اى دارد. تا آنجا که یکى از سخنرانی‌هاى پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آْله و سلم به تبیین این مقوله و اهمیت ماه مبارک رمضان اختصاص یافته است.

در بخشى از این سخنان چنین آمده: « … با تشنگى و گرسنگى خود در آن، گرسنگى روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران خود صدقه بدهید، بزرگان خود را احترام کنید، کوچکترها را مورد رحمت خود قرار دهید و صله رحم را بجا آورید. زبان‌هاى خود را حفظ کرده. دیدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نیست و گوش‌هاى خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نیست، نگه دارید.

با یتیمان مردم مهربانى کنید تا با یتیمان شما مهربانى شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه کنید. هنگام نماز دستهایتان را با دعا به طرف او بلند کنید، زیرا این وقت، بهترین اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه کرده و هنگامى که از بخواهد و با او مناجات نمایند، جواب آنان را می‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبیک می‌گوید و اگر دعا کنند، دعایشان را مستجاب می‌کند.

از دیگر اعمالى که پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم به آن اشاره نمودند شامل موارد زیر می‌باشد:

استغفار، سجده و عبادت زیاد، افطارى دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زیردستان، تکریم ایتام، خواندن نمازهاى مستحبی، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا.

در راستاى اعمال مذکور کارهایى هم وجود دارد که روزه‌دار را از انجام آن نهى می‌نمایند. کارهایى که هم روزه و هم وضو را باطل می‌سازد، شامل: دروغ، غیبت، سخن چینی، نگاه شهوت انگیز، سوگند ناروا و دروغ.

پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند:

روزه سپرى است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه که روزه دار آن را به وسیله دروغ یا غیبت پاره نکند.

از دیگر شرایط روزه، رعایت اخلاق روزه‌دارى است. در این راستا، حدیثى از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم زینت‌بخش می‌باشد، ایشان فرمودند: «کسى که روزه گرفت، آن روز، نادانى و سبک سرى نورزد و اگر کسى در مورد او نادانى کرد، نه به او ناسزا گوید و نه بدرفتار کند، بلکه باید بگوید: من روزه دارم و زبان به زشتى باز نخواهم کرد.»

از جمله شرایط روزه «سکوت» می‌باشد. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: «سکوت روزه دار، ستایش خداست.» و ثمره بزرگ سکوت، تذکر می‌باشد. که حکمت را به ارمغان می‌آورد.

در سوره مریم به صورت شفاهى به مقوله سکوت در روزه پرداخته . در این سوره به حضرت مریم وحى می‌شود: بگو براى خدا روزه نذر کرده‌ام، پس امروز با بشرى سخن نمی‌گویم. در این راستا حدیثى از امام صادق علیه‌السلام مقوم بحث است. ایشان روزه‌دار را حتى از مجادله و سوگند راست منع می‌نماید.

همه شرایطى که در مورد روزه ذکر گردید، باید در ظرف زمانى خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارک رمضان است که ماه برگزیده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهاى آن روزه بگیرند.

هیچ کس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترک نماید. آنچه ارزش روزه را مضاعف می‌نماید، واقع شدن آن در ماه مبارک رمضان است، ماهى که قرآن در آن نازل شده و پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم در این ماه شروع به تنزیل قرآن نموده.

پس از همه آنچه ذکر گردید، شخص روزه دار، باید شرایط روحى خود را براى روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: « موقعى که روزه می‌گیری، خود را به آخرت، نزدیک ببین و با خضوع و خشوع و شکستگى و خواری‌اش، مانند بنده‌اى که از مولاى خود ترسان است.

دلت را از عیوب و باطنت را از حیله‌ها و منکرها پاک کن و از هرچه غیرخداست. بیزارى جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه که شایسته است از خداوندى که بر همه غالب است بترس. در روزهایى که روزه می‌گیری، روح و بدنت را به خداى متعال بده و قلب خود را براى محبت او و بدنت را براى عمل به دستوراتش و چیزهایى که از تو خواسته ، آزاد گردان …. »

نتیجه روزه، معرفت به خداوند است و شکرگزارى از او بخاطر اینکه ما را هدایت نموده، کسانى که به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمى می‌رسند. ماه مبارک رمضان، بهترین فرصت براى کسب آمرزش خداوند است. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمود: «هرکس ماه مبارک را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.»

آثار روزه

روزه، آثار ظاهرى و باطنى فراوانى را در پى دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتى می‌دهد.

البته، این همه اهداف آن نمی‌باشد، هدف و اثر اصلى روزه در حدیثى قدسى به خوبى بیان شده؛ «نتیجه روزه کم خورى و کم گویى است که حکمت را به ارمغان می‌آورد. حکمت نیز، معرفت و یقین را در پى دارد. وقتى بنده‌اى به یقین برسد، باکى ندارد که چگونه روزگار را سپرى کند در سختى یا آسایش و این مقام خوشنودهاست.

هرکس طبق خشنودى من رفتار کند، سه خصلت به او می‌دهم: شکرى که نادانى همراه آن نباشد، یادى که فراموشى نداشته باشد و دوستی‌اى که دوستى مرا به دوستى آفریدگانم ترجیح ندهد.

هنگامى که او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستى او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم می‌گشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمی‌دارم؛ در تاریکى شب و روشنایى روز با او مناجات می‌کنم… »

در پایان انسانى که به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهى نایل می‌شود و خدا هیچ مانعى بین او و خود قرار نمی‌دهد که این مقام دوستان خداوند است.

کاربرد روزه در قوانین اجتماعی

روزه وسیله‌اى براى تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را براى بهبود عمیق روابط اجتماعى دایر نموده، در قرآن به کاربرد روزه درد و مورد قصاص و کفاره می‌پردازد.

الف- قصاص: از جمله کاربردهاى مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص می‌باشد. خداوند می‌فرماید: «… در قصاص نفس غیرعمد مسلمان، کسى که مال براى دیه ندارد، دو ماه پیاپى ، روزه بگیرد که بخشایشى است از ناحیه خداوند.» با این آیه، دو ماه روزه، بر شخصى بی‌بضاعت که توانایى پرداخت دیه را ندارد واجب می‌شود.

ب- کفاره: از دیگر کاربردهاى روزه در فقه اسلامى در مقوله کفاره می‌باشد، کفاره به معناى پوشاندن و عبارت است از عملى که به گونه‌ای، زشتى معصیتى را بپوشاند. کفاره چیزى است که گناه را بپوشاند.

ج- قسم: خدا قسم‌هایى را که منجر به بستن پیمان می‌شود، مواخذه نموده و کفاره اى براى آن تعیین می‌نماید. در مورد کسى هم که استطاعت مالى ندارد، سه روز روزه را در نظر می‌گیرد. تا با این کار، عمل به سوگندها را محکم نماید.

مورد دیگرى که قرآن از روزه به عنوان کفاره، اشاره می‌نماید آیه ۵۹ مائده می‌باشد براى کسى که در حال احرام شکار کند، در حالى که استطاعت ندارد. «به جاى اطعام هر مسکین، یک روز، روزه بگیرد تا کیفر نافرمانى را بچشد.» این گونه خداوند، تنبیه لازم را اجرا می‌نماید.

پى نوشت ها

۱- ابن هشام، سیره النبی، ج ۳، مکتبه على صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ ه.ق، ص۷۷۴

۲- على کرمى فریدنی، برگردانى تازه از نهج الفصاحه، چاپ اول، قم، انتشارات حلم، ۱۳۸۴ ش، ص ۲۰۲

۳- همان، ص ۲۲۵

۴- بقره، ۱۸۳

۵- مریم۲۶

۶- بقره، ۱۸۵- بقره، ۱۸۷

۷- ره توشه راهیان نور ، شماره ۵۶، روزه و رمضان المبارک، صادق گلزاده، ص ۲۷

۸- همان

۹-همان، ص ۲۸

۱۰-آمدی، غررالحکم و دررالحکم، حدیث ۳۳۶۳

۱۱-میرزا جواد آقا ملکى تبریزی، المراقبات، ابراهیم محدث، چاپ اول، بى جا، نشر اخلاق، ۱۳۷۵، ص ۲۰۹

۱۲-همان، ص ۲۱۶

۱۳-نهج الفصاحه، ص ۱۹۶

۱۴-المراقبات، ص ۱۹۴

۱۵-همان

۱۶-بقره، ۱۸۷

۱۷-بقره، ۱۸۵ و ۱۸۴

۱۸-المراقبات، صص ۲۰۰و ۲۰۹و ۱۹۶

۱۹-نهج الفصاحه، ص ۳۱۶، ۳۱۵، ۱۰۱

۲۰-المراقبات، ص۲۱۲

۲۱-همان، صص ۲۱۴، ۲۱۳، ۲۱۲

۲۲-نهج الفصاحه، صص ۳۵۵، ۲۸۱

۲۳-همان، صص ۳۵۹، ۳۵۸

۲۴-همان، ص۳۵۹

۲۵-همان، صص ۵۵۷، ۳۵۴

۲۶-المراقبات، ص ۱۹۴ (به نقل از حدیث پیامبر)

۲۷-المراقبات، ص ۱۹۴ (به نقل از حدیث پیامبر)

۲۸-مریم، ۲۶

۲۹-المراقبات، ص۲۰۰

۳۰-بقره، ۱۸۵

۳۱-همان

۳۲-سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۱۵۷

۳۳-المراقبات، ص ۱۹۹

۳۴-بقره، ۱۸۵

۳۵-احزاب، ۳۵- نهج الفصاحه، ص ۵۵۷

۳۶-المراقبات، ص ۲۱۵

۳۷-نهج الفصاحه، ص ۳۵۵

۳۸-المراقبات، صص ۱۹۵، ۱۹۴

۳۹-همان، ص ۱۹۵

۴۰-علامه طباطبایی، نفسیرالمیزان، ج ۵،

۴۱-نساء، ۹۲

۴۲-تفسیرالمیزان، ج۵، ص ۶۱

۴۳-همان، ج ۶، ص ۱۶۴

۴۴-مائده، ۵۹

۴۵-مائده ۹۵

منبع : پایگاه سازمان تبلیغات اسلامى