اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام علی(ع)

امر به معروف و نهی از منکر در کلام اهل بیت (علیهم السلام) بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. این تأکید ناشی از اهمیت این دو فریضه الهی است که در تربیت افراد جامعه نقش اساسی دارد. در کلام امام علی (علیه السلام) به دلیل اینکه آن حضرت در مدت چندسال خلافت ظاهری توانسته اند ایراد خطبه بکنند و با مردم در عرصه های مختلف هم نشین بشوند، امر به معروف و نهی از منکر نمود بیشتری پیدا کرده است. در این مقاله به اهمیت این فریضه الهی از دیدگاه امام علی (علیه السلام) پرداخته شده است.

الف. فضیلت امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از منظر علی (علیه السلام)، با فضیلت‌ترین اعمال بندگان خداوند، غایت دین، قوام شریعت، خلق الهی و بالاتر از جهاد در راه خدا معرفی شده است. سخنان بسیار نغز و گهر‌باری از آن حضرت در این خصوص به ثبت رسیده است که در ادامه و نیز در بخش‌های دیگر این مقاله به تناسب بیان خواهد شد. در اینجا چند روایت که به تنهایی بیانگر ارزش و برتری این دو فریضه نسبت به سایر واجبات است، ارائه می گردد.

۱. «الامر بالمعروف افضل اعمال الخلق؛۱ امر به معروف با فضیلت ترین اعمال خلق خداست». این گفتار که اطلاق نیز دارد، امر به معروف را نسبت به همه اعمال و کردار بندگان خدا، برتر و با فضیلت تر معرفی نموده است و به تنهایی ارزش والای این فریضه را اثبات می نماید. در جای دیگر، حضرت امر به معروف و نهی از منکر را غایت و هدف نهایی دین دانسته است:

۲. «غایه الدین الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و اقامه الحدود؛۲ غایت دین، امر به معروف و نهی از منکر و اقامه حدود است». در اینجا سه عنصر «امر به معروف»، «نهی از منکر» و «اقامه‌ی حدود» که همگی در یک راستا و هدف می باشند، غایت و منتهای هر دینی از جمله دین مبین اسلام دانسته شده است. این حدیث نیز به خوبی نشانگر اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر است. قریب به همین معنا را امیر‌مومنان با تعبیری دیگر چنین بیان داشته اند:

۳. «قوام الشریعه الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و اقامه الحدود: ۳ برپایی شریعت به وسیله امر به معروف و نهی از منکر و اقامه حدود ممکن است».

سه عنصر ذکر شده، از طرفی «غایت دین» و از یک طرف «قوام شریعت» محسوب می شوند. در خصوص ارتباط این سه فریضه با همدیگر در گفتار مولای متقیان، موارد دیگری بیان شده است که در بخشی جداگانه (امر به معروف و نهی از منکر و اقامه حدود) درباره آن بیشتر توضیح داده خواهد شد. علی (علیه السلام) در کلامی دیگر امر به معروف و نهی از منکر را دو «خلق» و صفت خداوند می داند.

۴. «ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر لخلقان من خلق الله سبحانه:۴ همانا امر به معروف و نهی از منکر دو خلق از مخلوقان خداوند سبحان می باشند». در این حدیث خداوند متعال نیز «امر به معروف» و «ناهی از منکر» دانسته می شود که خود نشانگر کمال فضیلت و ارزش برای این دو فریضه می باشد. همین فضیلت برای آمران به معروف و ناهیان از منکر کافی است تا مقتدای خود را در این راه مقدس، خداوند تبارک و تعالی بدانند و متوجه باشند که در چه مسیر مقدس و مهمی قدم برمیدارند.

۵. «و ما اعمال البر کلها و الجهاد فی سبیل‌الله عند الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثه فی بحر لجی:۵ تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا، در مقابل امر به معروف و نهی از منکر چیزی نیست مگر به اندازه رطوبتی که از بخار دهان خارج می شود در برابر دریایی مواج و پهناور».

«ثفئه» مقدار آب کمی است که از دهان خارج می شود و از «تف» کمتر است. همچنین به معنی لعاب دهان و نیز رطوبت کمی که در بخار دهان وجود دارد آمده است.۶ «لج» آب زیاد و موج دریا است و «بحر لجی» به معنی دریایی پر موج و پهناور است.۷

بنابراین، از دید آن حضرت ارزش و فضیلت امر به معروف و نهی از منکر نه تنها از هر عمل و فریضه دینی دیگر بالاتر و برتر می باشد، بلکه بر اساس سخنان ایشان چنانچه همه اعمال دیگر را در یک کفه ترازو قرار دهند و امر به معروف و نهی از منکر را در کفه‌ی مربوط به امر به معروف و نهی از منکر سنگین‌تر خواهد بود.

بالاتر از آن اینکه، در این مقایسه و موازنه، ارزش و مقدار همه اعمال نیک در مقابل یکی از آنها که امر به معروف و نهی از منکر است، بطور خارق العاده ای سبک تر و پایین تر است؛ چراکه نسبت میان آن ها، مانند نسبت قطره آب است در مقابل دریا.

ب. آثار، برکات و پاداش امر به معروف و نهی از منکر

علاوه بر فضایل ذکر شده در مبحث قبل، مولای متقیان برای امر به معروف و نهی از منکر آثار و پیامدهای مبارکی را ذکر می نماید که اینها هم همانند احادیث قبلی ضمن اینکه بیانگر اهمیت فراوان این دو فریضه مقدس می باشند، از زاویه ای دیگر به این دو فریضه می پردازند.

۱. «و أمر بالمعروف تکن من أهله؛ ۸ امر به معروف کن تا از اهل معروف باشی».

طبق این روایت که حضرت آن را خطاب به فرزند گرامی اش امام حسن مجتبی (علیه السلام) نوشته اند، از جمله آثار مثبت امر به معروف آن است که شخص «آمر»، در زمره افراد نیکوکار جامعه قرار می گیرد.

به عبارت دیگر، اولین فایده امر به معروف، به خود امر‌کننده می رسد؛ چراکه طبعاً انسان خردمندی که به اصلاح دیگران همت می گمارد و آنان را به کارهای نیک فرا می خواند، در وهله اول خودش از آن متأثر می شود و آن را به کار می بندد. در نتیجه امر به معروف، خودش را هم تعلیم و آموزش می دهد و از خطاها و اشتباهات احتمالی خودش نیز جلوگیری می نماید.

البته اگر چنین نباشد و از پند و اندرزهایی که به دیگران می دهد، خودش استفاده ننماید و به آنها بی توجه باشد، سخت مورد سرزنش امیرالمومنین است. شرح این نکته را در مباحث آینده بالاخص در مبحث عامل بودن و ناهی باز خواهیم گفت.

۲. «من أمر بالمعروف شد ظهور المؤمنین.۹ کسی که امر به معروف نماید، به مومنان پشت گرمی دهد».

یکی از آثار مترتب بر امر به معروف، محکم نمودن دل مومنان و ایجاد پشتوانه برای آنان است تا کسی جرأت تعرض به حدود خداوند و زیر پا گذاشتن فرمان های الهی را به خود ندهد و نتواند در بین مومنان فساد و تباهی ایجاد نماید.

۳. «من نهی عن‌المنکر ارغم انوف الفاسقین (او الکافرین و المنافقین)؛۱۰ کسی که نهی از منکر کند بینی فاسقان (یا کافران و یا منافقان را) به خاک مالیده است». در عبارت اصول کافی که اندکی با نهج البلاغه و غرر‌الحکم تفاوت دارد، آمده است:

۴. «و من نهی عن المنکر ارغم أنف المنافق و أمن کیده؛۱۱ کسی که نهی از منکر کند، بینی منافق را به خاک میمالد و از کید و نیرنگش در امان است».

این دو عبارت نیز یکی دیگر از برکات فریضه امر به معروف و نهی از منکر بالاخص دومی را نشان می دهند و بر اساس آن، دشمنان (اعم از منافق، کافر و یا فاسق، ناکام مانده و انسان ناهی از منکر، از مکر و حیله منافقان در امان خواهد بود.

۵. «من کن فیه ثلاث سلمت له الدنیا و الاخره: یأمر بالمعروف و یأتمر به و نهی عن المنکر و ینتهی عنه و یحافظ علی حدود‌الله جل و علا؛ ۱۲ هر کس که سه خصلت در او باشد، از شر دنیا و آخرت در امان است: امر به معروف کند و خودش نیز بدان عامل باشد، نهی از منکر کند و خودش نیز تارک آن باشد و حدود خداوند جل و علا را محافظت نماید».

قسمتی از مفاهیم این حدیث شریف که به اقامه و حفظ حدود و نیز عامل بودن آمر و ناهی برمیگردد در هنگام بحث از عنوان های یاد شده مجدداً مورد بحث قرار خواهد گرفت. آنچه در اینجا مد‌نظر ماست، یک بخش از این روایت است که همانا امر به معروف و نهی از منکر می باشد و بر اساس این حدیث، از جمله آثار و پاداشی که به آمر و ناهی می رسد، سلامت دنیا و آخرت است.

۶. إن الامر بالمعروف و النهی عن المنکر … یضاعفان الثواب و یعظمان الاجر؛۱۳ همانا امر به معروف و نهی از منکر ثواب را مضاعف و اجر و پاداش را فراوان می‌کنند.»

این گفتار نیز مبین اجر و ثوابی است که به آمر و ناهی داده خواهد شد و پاسخ رد به کسانی است که می پندارند امر به معروف و نهی از منکر موجب خطر جانی و یا ضرر مالی می شود. متن کامل این روایت که در‌بر گیرنده نکات مهم دیگری نیز هست، به همراه روایت های مشابه دیگر در مبحث «علت ترک امر به معروف و نهی از منکر» و نیز مبحث «امر و نهی نمودن حکام و خواص» خواهد آمد.

از جمله آثار و فواید دیگری که در کلام امیرمومنان برای امر به معروف و نهی از منکر آورده شده است این است که: امر به معروف و نهی از منکر موجب قوام شریعت می گردد. متن این روایت را در حدیث شماره سه آوردیم. با بررسی اقوال مطرح شده، این آثار و نتایج به سبب اجرای امر به معروف و نهی از منکر حاصل می گردد:

۱. امر به معروف در زمره «اهل معروف» قرار می گیرد.

۲. امر به معروف به مومنان پشت گرمی می دهد.

۳. ناهی از منکر بینی منافقان، کفار و فاسقان را به خاک می مالد.

۴. ناهی از منکر از کید و مکر منافقان در امان می ماند.

۵. امر به معروف و عامل به آن، ناهی از منکر و تارک آن، حافظ و نگهدارنده حدود الهی، هر سه از سلامت دنیا و آخرت برخوردار می گردند.

۶. امر به معروف و نهی از منکر ثواب را مضاعف و اجر را فراوان می کند.

۷. امر به معروف و نهی از منکر موجب قوام شریعت می گردد. آثار دیگری نیز در لا به لای کلمات گهر‌بار مولای مومنان برای این دو فریضه بیان گردیده است که در مباحث آتی به آنها نیز اشاراتی خواهد شد.

ج. امر به معروف و نهی از منکر معیار سنجش دیگر اعمال

گاهی در بیانات حضرت علی (علیه السلام)، به عبارت‌هایی برمیخوریم که در آن ها حضرت در مقام بیان اهمیت و ارزش امری است و برای اثبات ارزش آن امر، از معیار امر به معروف و نهی از منکر استفاده نموده اند.

۱. «اعرفوا… و اولی الامر بالامر بالمعروف و العدل و الاحسان» ۱۴ اولی الامر را با امر به معروف و عدل و احسان بشناسید.»

این روایت که در آن امیرالمومنین (علیه السلام)، برای شناخت اموری، معیارهایی ارائه فرموده است (خدا را با خدا، رسول را با رسالت و اولی الامر را با ….، نشان می دهد که امر به معروف آنچنان اهمیت و قدر و منزلت دارد که برای شناخت اولی الامر باید به عنوان ملاک و معیار از آن استفاده نمود.

۲. «العقل منزه عن المنکر امر بالمعروف» ۱۵ عقل، بازدارنده از منکر و امر به معروف است».

عقل، این ودیعه الهی نزد انسان ها که ملاک و ابزار اصلی راهیابی و وصول انسان ها به هدایت و شناخت است، با معیار امر به معروف و نهی از منکر سنجیده می شود و چنانچه کسی این دو خصوصیت را نداشته باشد، باید حکم کرد که فاقد عقل است و یا این که عقلش معیوب است. چه ارزش و مقامی بالاتر از این که به امر به معروف و نهی از منکر معیار سنجش عقل سالم از عقل ناسالم می باشد.

در جای دیگر امام، «دین» و «شمشیر» را که اولی برای هدایت و رأفت نسبت به آدمیان و دومی برای قهر و عذاب طاغیان نهاده شده اند، از آن جهت ارزشمند و معتبر می شمارد که اینان امر به معروف و ناهی از منکرند.

۳. «السیف فاتق والدین راتق؛ فالدین یأمر بالمعروف و السیف ینهی عن المنکر. قال الله تعالی: «لکم فی القصاص حیاه» ۱۶ شمشیر باز‌کننده گره ها و دین، سامان دهنده امور است؛ پس دین، امر به معروف می کند و شمشیر، نهی از منکر می نماید. خداوند متعال فرموده است: «قصاص حیات شماست.»۱۷

«رتق» و «فتق» در لغت ضد هم هستند. اولی به معنای بسته و ضمیمه هم بودن و دومی به معنای جدایی و باز بودن. راتق به معنی عاقد(گره زن) و فاتق به معنای حال (باز‌کننده گره) است.۱۸

شمشیر با قهرش معضلات و گره ها را که با وسایل دیگر امکان باز نمودن آنها نیست، باز می کند و دین با مهرش نابسامانی ها و گره های باز شده ای را که به هم نمی پیوندند، به هم می رساند و اوضاع را سامان می دهد. امر به معروف و نهی از منکر هم به این شیوه، رتق و فتق امور جامعه اسلامی را به عهده می گیرند و در صورت تعطیلی این دو فریضه است که مشکلات حل نمی شود و نابسامانی ها سامان نمی گیرد.

د. مسابقه در زمینه امر به معروف و نهی از منکر

در باب اهمیت دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر دو روایت دیگر را از آن حضرت به عنوان خاتمه این بحث می آوریم. البته همانطور که ذکر شد، در مباحث آتی نیز که آن ها را به موضوعات مختلفی اختصاص داده ایم، اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر به خوبی مستفاد می گردد.

۱. «اذا رأیتم الخیر فسارعتم الیه و اذا رأیتم الشر فتباعدتم عنه و کنتم بالطاعات عاملیان و فی‌المکارم متنافسین، کنتم محسنین فائزین؛ ۱۹ هرگاه خیر را دیدید و به طرف آن شتاب نمودید، و هرگاه که شر را دیدید و از آن دوری جستید و در آن حامل عامل به طاعات بودید و در راه مکارم مسابقه دادید، در این هنگام است که شما نیکوکار و رستگارید».

عمل به خیر و دوری از شر از مراتب امر به معروف و نهی از منکر محسوب می گردند که در ادامه با تفصیل بیشتر درباره آن بحث خواهد شد. مسابقه در این راه از هم گوی سبقت را ربودن، موجب رستگاری می شود. انسان را در شمار نیکوکاران قرار می دهد.

۲. «ان کنتم لا محاله متسابقین، فتسابقوا الی اقامه حدود الله و الامر بالمعروف؛۲۰ اگر ناچار به مسابقه هستید، در زمینه  اقامه حدود الهی و امر به معروف با هم مسابقه بدهید».

امیرالمومنین در این دو گفتار از مومنان و مسلمانان می خواهد در خصوص اجرای حدود الهی و پرهیز از منکرات و نیز امر به معروف و شتاب به سوی انجام کارهای نیک، از همدیگر سبقت گرفته و با هم مسابقه بدهند. طبع انسان ها به گونه‌ای است که همواره در زمینه های مختلف با همدیگر در حال مسابقه هستند. لذا بهتر است موضوع مسابقه را از امور کم اهمیت و بی اهمیت تغییر داده و در موضوعات و زمینه های حائز اهمیت از جمله امر به معروف و نهی از منکر که مهمترین عبادات محسوب می گردند، به رقابت بپردازند.

پی نوشت ها

۱. الآمدی، عبدالواحد. غررالحکم و دررالکم. مؤسسه الا علمی للمطبوعات، بیوت: ۱۴۷۰ق/ ۱۹۸۷ م، ج ۱، ص ۱۰۳، شماره ۱۱۹۸.
۲. همان، ج ۲، ص ۴۵، شماره ۲۸.
۳. همان، ص ۸۰، شماره ۱۰۴.
۴. الصالح، صبحی. شرح نهج البلاغه. داره الهجره، قم: ۱۴۱۲ ه.ق، خطبه ۱۵۶، ص ۲۱۹.
۵. ابن ابی الحدید، ابو‌حامد. شرح نهج البلاغه. داراحیاء التراث العربی، بیروت: ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹ م، جزء ۱۹، ص ۴۱۰ ۴۱۱.
۶. ابن فارس، ابوالحسین احمد. معجم مقاییس اللغه. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم: ۱۴۰۴ق، ج ۵ ص ۴۵۷. الراغب الاصفهانی. المفردات فی غریب القرآن. دفتر نشر کتاب، بی‌جا، ۱۴۰۴ق، ص ۵۰۰.
۷. معلوف، لویس. المنجد فی اللغه. اسماعیلیان، تهران: ۱۳۶۲، چاپ اول، ص ۷۱۳.
۸. ابن میثم، کمال الدین. اختیار مصباح السالکین. بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق/ ۱۳۶۶ ش، نامه ۳۱، ص ۵۰۴. الآمدی. پیشین، ج ۱، ص ۱۳۷، شماره ۱۸۹.
۹. الآمدی. پیشین، ج ۲، ص ۱۸۱، شماره ۶۰۳. دشتی، محمد. ترجمه نهج البلاغه. انتشارات مشرقین، قم: ۱۳۷۹ ش، چاپ چهارم، نامه ۳۱، ص ۶۳۰.
۱۰. الامدی. پیشین، شماره ۶۰۴. دشتی. پیشین، الکلینی، ابو‌جعفر. اصول کافی. ترجمه و شرح سید‌جواد مصطفوی، انتشارات علمیه. اسلامیه، تهران، بی تا، ج ۳، ص ۸۵.
۱۱. الکلینی. پیشین، ص ۸۵.
۱۲. الآمدی. پیشین، ج ۲، ص ۲۳۶، شماره ۱۴۲۲.
۱۳. همان، ج۱، ص ۲۳۸، شماره ۲۷۲.
۱۴. الکلینی. پیشین، ج ۱، ص ۱۱۳.
۱۵. الآمدی. پیشین، ج ۱، ص ۶۱، شماره ۱۲۹۷.
۱۶. همان، ص ۱۱۶، شماره ۲۱۵۷.
۱۷. البقره/ ۱۹۴.
۱۸. الراغب الاصفهانی. پیشین، ص ۱۸۷ و ۳۷۱.
۱۹. الآمدی. پیشین، ج ۱، ص ۲۸۷، شماره ۱۸۳.
۲۰. همان، ص ۲۵۲، شماره ۳۴.

منبع: خبرگزاری دانشجویان ایران (قمستی از  مقاله امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام علی علیه السلام)