اهداف تشریع اعتکاف در اسلام

خداوند متعال، کمال مطلق است و هدفى جز ذات خود ندارد. خود او هدف نظام آفرینش است؛ اما چون حکیم است و کار بیهوده نمی کند، جهان هستی را که فعل وی است، هدفدار آفریده و هر چیزی در پی رسیدن به کمال مطلوب خود است. خداوند متعال هدف خلقت را عبادت جن و انس بیان کرده و با توجه به حکمتش عبادت را راهی برای کمال انسان و در نهایت لقای خویش قرار داده است. اعتکاف یکی از راه های دستیابی به این هدف است و مسیری است برای عبادت و رهتوشه ای است برای لقای پروردگار.

اهداف تشریع اعتکاف

بر اساس آنچه گذشت، حق متعالی از تشریع اعتکاف، برای رسیدن بندگانش به کمال دو هدف دارد:

• هدفی از مجموع احکام و معارف دین که اعتکاف نیز جزیی از آن است.
• هدف ویژه ای در اعتکاف.

در نتیجه خدای حکیم در تشریع اعتکاف، اهدافی دارد، تا بندگان را از این راه به کمال خلقتشان برساند؛ در ادامه این اهداف مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

رسوب زدایی دل

امام رضا (علیه السلام) در این باره فرمود: «فلو تُرِکُوا بِغَیْرِ تَعَبد لَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُم»؛[۲] عبادت، برای آن است که یاد حق در دل انسان زنده بماند؛ همچنین برای این است که انسان از امر و نهی الهی اعراض نکند و به بیهودگی نپردازد.

اگر انسان عبادت نکند، به تدریج قلب او بر اثر رسوبات گناه، مانند سنگی سخت خواهد شد، چنان که می فرماید: بر اثر غفلت دراز مدت از یاد حق، دل هایشان همچون سنگ سخت شد: «فَطالَ عَلَیْهِمُ الأَمَدُ فَقَسَت قُلوبُهُم»؛[۳]

برای نمونه، در مناطق ییلاقی که آب های معدنی می جوشند، بستر جریان چشمه ها در آغاز جوشش آب، سرسبز و خرم می شود؛ ولی چون آن آب با رسوبات معدنی همراه است، پس از مدتی، راه جوشش خود را می بندد و زمین را نیز از خرمی باز می دارد.

دلی نیز که به یاد خداست، همانند چشمه است و گناه در حکم رسوباتی است که راه توجه انسان به خدا را می بندد، بنابراین حکمت عبادت، رسوب زدایی و بازداشتن از سنگدلی است.

آسودگی و خلوص

از اهداف ویژه اعتکاف، آسودگی و خالص شدن برای یاد خدا و شنیدن نداهای اوست؛ یعنی افزون بر ندای فطرت و عقل که از درون ما را به خود فرا می طلبند، نداهای دیگری نیز پیوسته ما را می خوانند: ندای مستقیم خدای سبحان، فرشتگان، اولیای الهی و موجودات پیرامون ما که شنیدن ندایشان نیازمند گوش شنواست.

اصلاح معرفت و انگیزه از اهداف اعتکاف

امیر مومنان علی (علیه السلام) هدف خدای سبحان از مجموع دین و رسالت انبیا (علیهم السلام)، را دو چیز می داند:

1. اصلاح شناخت و یاد خدا: آن حضرت در این زمینه فرمود: «خدا پیامبران را پی در پی برانگیخت و به سوی بندگانش فرستاد، تا آن میثاق فطری را مطالبه کنند و نعمت های فراموش شده را به یادشان آورند و با رساندن دستور ها و احکام و راهنمایی های او، حجت را بر آنان تمام کنند و گنجینه های پنهان عقل هایشان را نمایان سازند».[۴]
2. اصلاح انگیزه و رفتار: همان حضرت در این محور فرمود: «خدا پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را به حق برانگیخت…، تا بندگانش را از پرستش بت ها به عبادت او و از بردگی شیطان، به بندگی وی رهنمون گردد.»[۵]

خدای سبحان می خواهد در پرتو دین، امور عقل عملی، همچون اراده، نیت، اخلاص، پرستش و مانند آن را اصلاح کند و در واقع، هدف از اعتکاف، فرشته خو شدن انسان است. آدمی در ایام اعتکاف، مهمان میزبانی است که فرمود: «اگر می خواهی به من نزدیک شوی، باید فرشته گون باشی».

به همین سبب یکی از اعمال اعتکاف، روزه داری است که کاری الهی است. فقهای بزرگی چون «مرحوم صاحب جواهر» و سپس «مرحوم آقا سید محمد کاظم یزدی» در بحث روزه مستحب فرمودند: «در فضیلت روزه همین بس، که انسان با روزه داری شبیه فرشته می شود».[۶]

تو فرشته شوی از جهد کنی از پی آنک

برگ توت است که گشتست به تدریج اطلس[۷]

قرآن در وصف فرشتگان می فرماید: «آنها بندگان گرامی حق اند که در سخن بر او پیشی نمی گیرند و تنها فرمان های وی را پیوسته اجرا می کنند»[۸]، چنان که حضرت علی بن محمد الهادی (علیهما السلام) در زیارت جامعه در وصف اهل بیت (علیهم السلام) نیز همین ویژگی را بیان فرموده است.[۹]

فرشتگان و اهل بیت (علیهم السلام) الگوی بشرند و دیگران به پذیرش خلق و خوی آنان دعوت شده اند و این مقام فرشته خویی در اعتکاف به دست می آید؛ به ویژه برای نسل جوان که آماده پذیرش معارف اهل بیت (علیهم السلام) هستند و بیش از دیگران برای تغییر و تحول قابلیت دارند.

دستیابی به هدف عبادت در اعتکاف

اکنون که دانسته شد، راز بعثت انبیا (علیهم السلام)، دعوت به شناخت خدا و رهایی بندگان از تاریکی های بت پرستی و بردگی شیطان است، این پرسش بجاست که هدف از عبادت خدا چیست؟

قرآن کریم در تبیین جایگاه عبادت، آن را هدف آفرینش می داند و می فرماید: «ما جن و انسان را؛ جز برای عبادت نیافریدیم».[۱۰] گرچه بر پایه این آیه، عبادت هدف آفرینش انسان است، این هدف نهایی نیست؛ بلکه زمینه دستیابی به تقواست، زیرا در آیه دیگر به انسان ها می فرماید پروردگاری را پرستش کنید که شما و پیشینیان شما را آفرید؛ شاید تقوا پیشه کنید: «یایُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُم لَعَلَّکُمْ تَتَّقون»؛[۱۱]

البته تقوا نیز همانند عبادت، هدف میانی آفرینش انسان است، زیرا خود زمینه دستیابی به اهداف دیگر و برترین رهتوشه برای رسیدن به «رستگاری» است: «تَزَوَّدوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقوى»؛[۱۲] «و اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُم تفلحون»؛[۱۳] و روشن است که زاد و توشه مقصد و هدف نیست.

رستگاری هم مراتبی دارد که عالی ترین مرتبه آن لقای خداست؛ پس عالی ترین مرتبه تقوا که اخلاص در عبادت یا عبادت آزادگان از خوف دوزخ و امید بهشت است، جز به لقای معبود نمی انجامد و همه اهل تقوا نیز چنین همت بلندی ندارند که قرآن می فرماید که هر کس به ملاقات پروردگارش امید دارد، باید به عمل شایسته بپردازد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند: «فَمَن کانَ یَرجوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلًا صَالِحًا و لا یُشرِک بعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَدا»؛[۱۴]

بنابراین عبادت، زمینه ساز تقواست و تقوا، رهتوشه و بستر دستیابی به فلاح و لقای الهی است، پس تقوا از یک سو هدف عبادت و از سوی دیگر؛ مقدمه ای برای رستگاری عبادت کننده است، در نتیجه انسان تا عبادت نکند، به تقوا دست نمی یابد و اگر به تقوا دست نیابد، هیچ یک از اعمالش پذیرفته خدای سبحان نیست: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقِین»؛[۱۵] و چنین فردی رهتوشه ای برای رسیدن به رستگاری نهایی و لقای معبود ندارد.

البته اصل قبول با کمال قبول فرق دارد و شرط قبول هر عملی تقوای در همان عمل است؛ هرچند در اعمال دیگر، تقوا رعایت نشود؛ لکن اگر کسی بخواهد به کمال قبول برسد باید ملکه تقوای همه جانبه داشته باشد.

براین پایه، هدف خدای سبحان از تشریع اعتکاف، رسیدن بندگانش به مقام تقواست که رهتوشه لقای اوست؛ چنان که این هدف فراگیر در همه عبادات و عبادت هایی که در اعتکاف حضور دارند، مانند روزه، نماز، حضور در مسجد و یاد خدا نیز یاد شده است «یا أَیُّهَا الَّذِینَ ءامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُمْ تَتَّقون»؛[۱۶]

خداى سبحان مومنان را اهل رستگاری می داند و از خشوع در نماز و محافظت بر آن، که زمینه فلاح را فراهم می کند، چنین یاد می کند: «به راستی، اهل ایمان رستگار شدند؛ همان هایند که در نماز خاشع اند… و آنهایند که بر نمازهای خود محافظت می کنند. آری نامبردگان، تنها وارثان اند. آنان که بهشت فردوس را ارث برده و هم ایشان اند که در آن جاودانه اند».[۱۷]

نتیجه گیری

هدف از تشریع اعتکاف نزدیک شدن به هدف خلقت است و هدف خلقت در قرآن کریم، عبادت پروردگار بیان شده است؛ اعتکاف نیز بستر فراهم سازی عبادت خداوند متعال است. در نتیجه این عبادت، انسان مراحل تقوا را طی کرده و در جهت هدف اصلی که همان لقای پروردگار باشد حرکت می کند.

پی نوشت ها

[۱]. سوره ابراهیم، آیه ۸.

[۲]. عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، ج ۲، ص ١٠٣: « … عن الرضا (علیه السلام): فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلِمَ تَعَبَدَهُمْ؟ قیل: لئلا یَکُونُوا ناسینَ لِذِکْرِه وَلَا تَارِکِینَ لأَدَبِهِ وَلَا لَا هِینَ عَنْ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، إِذَا کَانَ فِیهِ صلاحهم و قوامهم، فلو ترکوا بغیر تعبد لطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبهم».

[۳].  سوره حدید، آیه ۱۶.

[۴]. نهج البلاغه، خطبه ۱، بند ۳۶: «فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ وَیَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتبلیغ ویُثیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول …».

[۵]. همان، خطبه ۱۴۷: ««فَبَعَثَ الله مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله و سلم) بِالْحَقِّ لِیُخْرِج عَبَادَهُ مِنْ عِبَادَهِ الْأَوْثَانِ إِلَى عِبَادَتِهِ وَ مِنْ طَاعَهِ الشَّیْطَانِ إِلَى طَاعَتِهِ بقُرآن».

[۶]. ر.ک: جواهر الکلام، ج۱۶، ص ۱۸۱ ؛ العروه الوثقى (سید کاظم یزدى)، ج ۲، ص ۲۴۱. این مطلب دقیق را، نخست صاحب جواهر بیان کرده؛ سپس سید در عروه آن را آورده است؛ ولی این بحث، مطلب فقهی نیست.

[۷]. دیوان حکیم سنایی غزنوی، ص۳۰۸، قصیده ۱۴۱.

[۸]. سوره انبیا، آیات ۲۶ – ۲۷: «بَل عِبادٌ مُکرمون * لا یسبقونَهُ بِالقَول و هُم بِأَمرِهِ یَعْمَلُونَ».

[۹]. البلد الامین، ص ۲۹۸؛ مفاتیح الجنان، (زیارت جامعه کبیره): «عِبَادِهِ الْمُکْرَمِینَ الَّذِینَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَولِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُون».

[۱۰]. سوره ذاریات، آیه ۵۶: «وَ مَا خَلَقتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلَّا لِیَعبُدون».

[۱۱]. سوره بقره، آیه ۲۱.

[۱۲]. سوره بقره، آیه ۱۹۷.

[۱۳]. سوره بقره، آیه ۱۸۹؛ سوره آل عمران، آیه ۲۰۰.

[۱۴]. سوره کهف، آیه ۱۱۰. گرچه معبود بالذات اکثر عبادت کنندگان خدای سبحان است و بر همین اساس، عبادت آنان از نظر علم فقه درست و پاداش (رسیدن به بهشت یا نجات از دوزخ) را دارد؛ ولی همگان نمی دانند که از خدا جز او را خواستن، بی همتی است، چنان که امام صادق (علیه السلام) می فرمود: «… لأنرید منک غیرک لا نَعْبُدُکَ بالعوض والبَدَلِ کَمَا یَعْبُدُکَ الجاهلون بک، المغیبون عنک». (تفسیر الصافى، ج ۱، ص ۸۴) براین اساس، ابرار و احرار که همتی بلند دارند، در عبادتشان، پاداشی، جز لقای معبود، طلب ندارند.

[۱۵]. سوره مائده، آیه ۲۷.

[۱۶]. سوره بقره، آیه ۱۸۳.

[۱۷]. سوره مؤمنون، آیات ۱ – ۱۱: «قَد أَفَلَحَ المُؤمِنونَ * الَّذِینَ هُم فى صَلاتِهِم خشعون … و الَّذِینَ هُم عَلَى صَلَوتِهِم یُحافظون * أُولئِکَ هُمُ الورثون * الَّذِینَ یَرِثُونَ الفِردَوسَ هُم فیها خلدون».

منابع

• قرآن کریم.
• مفاتیح الجنان.
• عیون أخبار الرضا (علیه السلام)؛ محمد بن علی بن بابویه القمی، الشیخ الصدوق(۳۰۵-۳۸۱ق)، تصحیح: سید مهدی حسینی لاجوردی، چاپ یکم، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
• نهج البلاغه؛ ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی، سید رضی(۳۵۹-۴۰۶ق)، ترجمه: دشتی، چاپ سوم، قم، قدس، ۱۳۸۳ش.
• جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام؛ محمد حسن النجفی، صاحب جواهر(۱۱۹۲-۱۲۶۶ق)، تحقیق: عباس قوچانی، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی تا].
• العروه الوثقى؛ السید محمد کاظم الطباطبایی الیزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق)، چاپ یکم، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
• دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم (۴۷۳-۵۲۵ق)، سعی و اهتمام: مدرس رضوی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات سنایی، ۱۳۸۰ ش.
• البلد الامین و الدرع الحصین؛ ابراهیم بن علی العاملی، تقی الدین الکفعمی (۸۴۰-۹۰۵ق)، چاپ یکم، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ ق.
• تفسیر الصافى؛ محمد محسن الفیض الکاشانی (۱۰۰۷-۱۰۹۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، صدر، ۱۴۱۵ق.

اقتباس از کتاب بر بال اعتکاف؛ تحقیق و تنظیم: حجج الاسلام یدالله مقدسی و سیدکمال الدین عبادی، زیر نظر آیت الله جوادی آملی، انتشار یافته توسط مرکز نشر اسرا. ص ۵۱ الی ۵۹.