امام جعفر صادق(ع) و تأسیس مذهب شیعه

اشاره:

مذهب شیعه در زمان پیامبر اسلام به عنوان پیروان امام علی- علیه السلام- وجود داشته است. این مذهب مانند مذاهب دیگر از سوی شخصی غیر از پیامبر اسلام تأسیس نشده است. اینکه مذهب شیعه به نام جعفری معروف است به علت این است که در این زمان مذهب شیعه در کنار مذاهب دیگر عرض اندام کرده و امام صادق – علیه السلام- در گسترش وتقویت آن اهتمام ورزیده است. این نوشته توضیحاتی در این باره داده است.

مذهب شیعه به معنای خاص آن به مذهبی اطلاق می شود که افزون بر این که به امامت و جانشینی بلافصل امام علی ـ علیه السلام ـ بعد از رحلت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ اعتقاد دارد به امامت یازده فرزند آن حضرت نیز معتقد است و به این مذهب شیعه اثنی عشری، امامیه، جعفری نیز اطلاق می شود.[۱]

پیدایش شیعه و اطلاق این نام به پیروان علی ـ علیه السلام ـ طبق روایات و گزارشات تاریخی به دوران زندگی و حیات حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بر می گردد.

جابر بن عبد الله انصاری، صحابی رسول مکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نقل می کند: ما در خدمت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بودیم، علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ وارد شد،‌آن گاه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ با اشاره به علی ـ علیه السلام ـ فرمودند: «و الذی نفسی بیده ان هذا و شیعته هم الفائزون یوم القیامه»[۲]؛ سوگند به کسی که جانم در قبضه قدرت اوست، همانا این مرد (علی ) و پیروانش در روز قیامت البته از رستگاران خواهند بود. در جای دیگر می فرماید: «یا علی تو و شیعیانت در بهشت هستید.»[۳] با توجه به این موارد و موارد متعدد دیگر معلوم می شود شیعه از همان صدر اسلام به یاران و پیروان علی ـ علیه السلام ـ اطلاق می شد. اما همان طور که ذکر شد مذهب شیعه  نام های دیگری نیز  دارد. این که گفته می شود اثنی عشری (دوازده امام) چون به دوازده جانشین و امام بعد از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ معتقد است و اینکه گفته می شود امامیه بر این اساس است که امامت را یکی از اصول دین می دانند. به اعتبار دیگر بر این مذهب، مذهب اهل بیت نیز اطلاق می شود چون بنا به صریح حدیث ثقلین اهل بیت پیامبر در کنار قرآن مایه نجات از گمراهی و نیز در حدیث سفینه مانند کشتی نوح مایه نجات از هلاکت قرار داده شده است، از نظر این مذهب سخنان و رهنمود های اهل بیت رسول خدا حجت قطعی بوده و پیروی از آنان پیروی از پیامبر اسلام محسوب می گردد و در حقیقت مذهب شیعه مذهب پیامبر سلام است.

از آنچه بیان گردید امام جعفر صادق- علیه السلام- موسس مذهب شیعه نیست بلکه این مذهب همان اسلام محمدی است که توسط خود پیامبر اسلام-صلی الله علیه و آله و سلم- برای تمایز از دیگر فرقه های اسلامی که بعدها به وجود آمده اند شیعه نامیده شده است.

اما اینکه چرا بر این مذهب شیعه جعفری یا مذهب جعفری اطلاق گردیده است، باید گفت که بعد از رحلت پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ در دوره خلافت عمر نوشتن حدیث و حتی نقل آن ممنوع شد و این عمل حدود یکصد سال ادامه یافت تا این که در دوره امامت امام باقر ـ علیه السلام ـ که در ایام خلافت عمر بن عبد العزیز اموی بود، ممنوعیت کتابت و نوشتن حدیث برداشته و از طرفی هم به خاطر درگیری خلافت به مسائل دیگر و ظهور عباسیان در برابر امویان، فرصت مناسبی برای امام باقر ـ علیه السلام ـ و شاگردان آن حضرت ایجاد شد تا اخبار و روایات وارد شده از پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ و دیگر امامان را جمع آوری و توسعه دهند و این امر در دوره امام صادق ـ علیه السلام ـ به اوج خود رسید. یعنی در دوره ای که از ۱۱۴ هجری تا ۱۴۸ هجری زمان حیات امام صادق پایه فکری نظام تشیع که در زمان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و ائمه پیشین طرح ریزی شده بود، مستحکم گردید. امام صادق ـ علیه السلام ـ از فرصت به دست آمده و مناسب سیاسی موجود، که در نهایت، موجب انتقال خلافت از امویان به عباسیان گردید، و با ملاحظه نیاز جامعه و آمادگی زمینه اجتماعی دنباله نهضت علمی و فرهنگی پدرش امام باقر ـ علیه السلام ـ را گرفت و حوزه وسیع علمی بزرگی به وجود آورد و در رشته های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روز را، به شاگردان بزرگی هم چون هشام بن حکم، محمد بن مسلم، جابر بن حیان و….. آموخت که علاوه بر استحکام پایه اعتقادی شیعه موجب توسعه و گسترش آن هم شد.

لذا در این دوره تکیه اصلی شیعه بر امام صادق ـ علیه السلام ـ بود و اکثر روایات را از آن حضرت اخذ می کرد.[۴] در این تاریخ، تشیع دارای شناسنامه شد و به صورت یک مذهب رسمی به نام امام صادق ـ علیه السلام ـ مزین گردید. این درحالی بود که در این دوره مذاهب اهل سنت نیز درحال شکل گیری بود. پس در حقیقت گام دوم در بنیان گذاری مکتب را حضرت امام صادق ـ علیه السلام ـ برداشت. مکتبی که پایه های اولیه آن در زمان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و ائمه پیش از امام صادق برداشته شده بود. لذا به خاطر اهتمام امام صادق ـ علیه السلام ـ در گسترش و اشاعه فقه و عقاید شیعه این مذهب به نام آن حضرت مزین گردیده است.

دوران امامت امام صادق ـ علیه السلام ـ نقطه عطفی در نهضت تشیع و زمانی بسیار حساس برای این مکتب بوده است. چرا که این دوره، دوره ای است که مکاتب و مذاهب مختلف در شرف شکل گیری بودند. از طرفی مذاهب اهل سنت و از طرفی گروه خوارج و مرجئه و قدریه و از طرف دیگر هم گروه های منشعب شده از شیعه مثل کیسانیه، و دیگر گروه ها درحال شکل گیری و یا فعالیت بودند لذا برای تفکیک این مذهب از مذاهب دیگر پیروان این مکتب که در مکتب جعفری وحوزۀ درس آن حضرت تربیت یافته بودند، به این نام و عنوان شهرت یافتند چرا که اطلاق شیعه در دوره امام صادق ـ علیه السلام، معنای وسیعی داشت و به پیروان زیدیه، طرفداران عباسیان و دیگر گروه ها نیز شیعه اطلاق می شد.

بنابراین در دوره امام صادق ـ علیه السلام ـ آن حضرت با تربیت شاگردان و فرستادن آن ها به مناطق دیگر و جمع آوری و تدوین و استحکام بخشیدن به عقاید و فقه تشیع و نشر آن توسط شاگردان تربیت یافته و نیز برای تفکیک از دیگر فرقه ها و گروه هایی که در این دوره فعالیت داشتند، شریعت اسلام و آیین محمدی ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در چهره مذهب تشیع که هم زمان با پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ شکل گرفته بود، شکل و انسجام فکری محکم تری یافت و طرفداران آنان به نام شیعه امامی و شیعه جعفری شهرت یافتند و امام صادق به رئیس مذهب مشهور شد و فقه شیعه امامی را منسجم گردید.[۵]

پی نوشت:

[۱]. ر.ک: صفائی، سید احمد، نبوت عامه، قم، آفاق، ۱۴۰۹ق. ص۱۴۷.

[۲]. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۲۵۱.

[۳]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۹.

[۴]. ر.ک: جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۴۲۳ق، ص۳۲۵ـ۳۳۵.

[۵]. خواجویان، محمد کاظم، تاریخ تشیع، مشهد، جهاد دانشگاهی، ۱۳۷۶ش. ص۷۸.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم.