التفسیر لکتاب الله المنیر

« التفسیر لکتاب الله المنیر» از آثار محمد کرمى به زبان عربى است. نام دیگر آن« التفسیر المنیر» مىباشد.

کتاب در ۸ مجلد، شامل تمام قرآن، به ترتیب سورههاست. یکى از تفاسیر فشرده و از نظر نثر مخصوص به خود است. روش مفسر، تحلیلى و بیانى است. بدون اینکه بخواهد بحثهاى ادبى، لغوى و قرائت را مطرح کند. نگرش مفسر به مباحث قرآن، نگرشى اجتماعى و اخلاقى است. به جنبههاى عقلى و فلسفى نیز توجه دارد.

انگیزه

مفسر در مقدمه اجمالى خود بر تفسیرش، انگیزه خود را ارائه مباحثى در جهت بیان و تثبیت روشى در زندگى فردى و اجتماعى که مطابق با روش قرآن باشد مى داند. بدین جهت محور مطالب تفسیر را، زندگى اجتماعى انسان قرار داده است و بقیه مباحث را در حاشیه آن مىداند.

روش تفسیر

روش مفسر در مطرح کردن مباحث بدین طریق است که در سورهها پس از ارائه اطلاعات کلى مانند نام سوره، محل نزول، عدد آیات، بیان فضل آن سوره، آیه به آیه به پیش مىرود، پس از ذکر آیه به موضوعى خاص مناسب با آن مىپردازد، در صورت داشتن اسباب نزول آن را ذکر کرده، و به توضیح چارچوب کلى آیه و شرح بیانى مختصرى از آن، اهتمام مىورزد.

ایشان بر لغات خاص آیه که داراى معانى محورى است تکیه کرده در صورت اغماض به شرح لغوى آن همت مىگمارد و محورى جهت توضیح و تبیین آن آیه مىگردد. مولف بدون در نظر گرفتن نکات ادبى، بلاغى و قرائتى، به شرح پیام و دعوت آیه و نکات حیاتى آن در زندگى فردى و اجتماعى انسان، مىپردازد.

در آیات احکام، به شکل مختصر به دیدگاه شیعه درباره آن آیه و حکم مستنبط از آن و ذکر موارد خلاف بین شیعه و اهل سنت( بدون تعصب یا برخورد توهین آمیز) مى پردازد. به عنوان نمونه، ذیل آیه ۶ سوره مائده:«…فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الى المرافق…»و سوره نساء آیه ۲۴:«و المحصنت من النساء…»دو بحث وضو و جواز متعه را بیان مىکند. در این بخش به آیات ناسخ و منسوخ نیز اشاره مىکند. مانند ج ۱ ص ۳۲۰ که به احکام مربوط به زوجه بعد از وفات همسر مى پردازد.

در مسائل عقیدتى و کلامى نیز دیدگاه شیعه مورد نظر اوست. و در مسائل امامت، عصمت، الامر بین الامرین در جبر و اختیار، توحید، رؤیت خداوند و موارد دیگر تبیینگر آن اعتقاد مىباشد.

به عنوان نمونه ذیل آیه ۱۴۸ سوره انعام«سیقول الذین اشرکوا لو شاء الله ما اشرکنا»در جلد سوم تفسیر ص ۲۴۵ مسئله جبر و اختیار را مطرح و دیدگاه شیعه را تبیین و اختیار مىنماید.

موضع مفسر در برابر اخبار اسرائیلیات، اجتناب از نقل آنهاست. ایشان مطالبى که به نوعى توهین به انبیاء و ملائکه محسوب مىگردد را رد نموده واخبارى که با آیه سازگار نباشد را توجیه و تأویل مىکند مانند ج ۱ صفحه ۱۲۵ در قصه هاروت و ماروت و آنچه به حضرت سلیمان( ع) نسبت داده شده است.

گاهى نیز در پایان توضیحات، خلاصه بحث را ارائه مىدهد و با تحت عنوان نکات استفاده شده از آیات به تلخیص آن مىپردازد. در مقدمه و لابلاى تفسیر به منابع اقوال و اخبار و آثار اشاره ندارد.

دیدگاه تبیینى ایشان سبب شده که بحثهاى موضوعى فراوانى را لابلاى توضیح آیات مطرح نماید. که در فهرستهاى موضوعات کتاب نمایان است. از آن جملهاند مباحث عقایدى ذیل سوره توحید جلد ۸ ص ۲۹۸، شامل: العقیده فى القرآن:

۱- اثبات الصانع، توحید الصانع، صفات الصانع و منها العدل؛
۲- النبوات العامه و خصوصیه الاسلام و علو رتبه نبیه؛
۳- الوصایه و الامامه و بحث در آیه انذار، آیه تطهیر، غدیر، آیه مباهله، حدیث کساء، حدیث ثقلین، حدیث منزلت؛
۴- بحث معاد شامل معاد جسمانى، حساب و عتاب و ثواب و…

مقدمه و خاتمه تفسیر

مفسر مقدمهاى کوتاه در زمینه مباحث علوم قرآنى و بحثهاى تمهیدى تفسیر نگاشته و درباره جایگاه رفیع قرآن، مقایسه آن با کلام عربى انسانها، کلمات، شیوه ترکیب جملات، اسلوب بیان، سبک استدلال، برهان، ارشادات و موعظهها، نظم و تقریر، حکمتها، تاریخ و سیر آن، سخن گفته است. همچنین درباره نزول و ویژگى سوره هاى مکى و مدنى اشاره دارد.

ایشان در انتهاى تفسیر به عنوان خاتمه( صفحه ۳۳۲ ج ۸ به بعد) بحثى درباره« مضامین قرآن مجید» و بیان مهمترین اهداف قرآن، ارائه مىدهند و در آن ۴ هدف اساسى را مطرح مىکنند:

۱- اثبات صانع و تحقق روز قیامت؛
۲- بیان سیره انبیاء به عنوان سیره متقن، معقول و معتدل؛
۳- تربیت انسانها و رشد دادن اخلاق فاضله؛
۴- بیان احکام و قوانین شرعى جهت اداره جامعه.

پس از آن به بررسى برخى اشکالات مطرح شده درباره قرآن، پرداخته و در صدد پاسخگویى به آنها برمىآید. اشکالاتى از قبیل:

الف) مجمع بودن قرآن و مشکل شدن فهم آن؛
ب) تکرار زیاد ذکر بهشت و نعمتهاى آن و جهنم و عذابهاى آن؛
ج) تکرار زیاد قصص انبیاء با عبارات مشابه؛
د) اشکال بر بحث جهاد، قتل کفار و مشرکین، سفک دماء و…

سپس بحثهایى درباره ۱- دین؛ ۲- انشعاب مسلمین؛ ۳- دورى مردم این عصر از دین؛ ۴- وظیفه انسان عاقل آزاد متدین در دنیاى امروز مطرح مىکند. در این بخش از بحثهاى اجتماعى به بررسى وضعیت قرن ۲۰ از نظر فساد و فحشاء، قتل و جنگ، تمدن غربى، وظیفه فرد مسلمان، علما و فقه اسلامى، جنگ ایران و عراق و دشمنى امریکا، مىپردازد. و در نهایت خلاصهاى از شرح حال خود را بیان مىدارد.

تدوین این تفسیر در ۵ ربیع الاول سال ۱۴۰۱ ق پایان یافته است.

نسخه شناسى

این تفسیر در سال ۱۴۰۲ ق در قم توسط مفسر محترم در چاپخانه علمیه به قطع وزیرى در ۸ جلد به زیور طبع آراسته شده است. فهرست تفصیلى مطالب هر جزء در انتهاى آن چشم نواز محققین خواهد بود.

منابع مقاله

۱- مقدمه و خاتمه تفسیر به همراه سایر مجلدات آن
۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به کوشش بهاء الدین خرمشاهى ج ۱ صفحه ۷۴۷ و ج ۲ ص ۱۸۷۱
۳- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد على ایازى صفحه ۳۵۲
۴- طبقات مفسران شیعه دکتر عقیقى بخشایشى ج ۵ صفحه ۸۷