اصول ارزشی مسکن در آموزه های دین _ بخش اول

باز آفرینی اخلاق در مسکن معاصر با تدوین مقررات اخلاقی یا آیین نامه اخلاق حرفه ای مبتنی بر آموزه های اسلامی برای معماران در جهت طراحی نظام ساختاری مسکن در آموز های دینی امری لازم است؛

برای مثال توجه به عدم اشراف یک منزل در دست ساخت به منازل اطراف و توجه به ارزش های انسانی، مهمان نوازی، رفع نیازهای انسانی، پرهیز از بیهودگی و اسراف در خانه سازی، تقویت درون گرایی در خانه، رعایت عدالت و مساوات و بهره گیری از مصالح مناسب و… امکان پذیر است[۱] که مواردی از آن ها را عنوان اصول ارزشی مسکن در آموزه های دین، در دو بخش یادآور می شویم.

توجه به محیط پیرامونی مسکن در آموزه های دین

از مسائلی که خواسته یا ناخواسته تاثیر مثبت یا منفی بر فرد می گذارد، محیط سکونت انسان است، بر این اساس، از اصول ارزشی مسکن در آموزه های دینی، انتخاب محیطی سالم است که از چند منظر دارای اهمیت است:

تحقیق از همسایگان مسکن در آموزه های دینی

همسایه همانند دوست، تاثیر بسیاری بر روحیات انسان دارد؛ اگر همسایه با ایمان و صالح نباشد، یا فرد مومن و خانواده اش را تحت تاثیر اعمال و رفتار خویش قرار می دهد یا اعمال و رفتار او باعث سلب آسایش و آرامش می شود.

بر این اساس، تحقیق درباره همسایگان هنگام خرید زمین یا مسکن در اولویت است. امیر مومنان (علیه السلام) در کلامی می فرماید: پیش از راه، از رفیق راه بپرس و پیش از خرید خانه از همسایه بپرس.[۲]

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز داشتن همسایه صالح را از موجبات سعادت انسان می دانند.[۳] مفهوم این روایات این است که آنچه بیش از مکان زندگی انسان را ارزشمند می کند، افرادی هستند که انسان می خواهد کنار آن ها زندگی کند.

این موضوع گذشته از جایگاه مهم روابط اجتماعی در فرهنگ دینی، بیانگر اصالتی است که اسلام به انسان های شایسته در زندگی می دهد. دقت در انتخاب همسایه خوب، پایبندی عاقلانه انسان را به روابط اجتماعی سالم و سازنده نشان می دهد.

مکان انتخاب مسکن در آموزه های دینی

زندگی میان برخی فرق و ادیان با زندگی میان مسلمانان بسیار متفاوت است. طبق سفارش شرع مقدس اسلام، مناسب ترین مکان برای زندگی یک مسلمان، در بین مسلمانان است و اختلاط با غیر مسلمانان و امتزاج روحی با آنان عواقب منفی بر فرد و خانواده خواهد داشت؛ چراکه محیط بر فرد و خانواده اثر می گذارد.

انتخاب مسکن، مکان آن و هدف از ساخت آن زمینه ساز توفیق عبادت است. محله هایی که از نظر تطبیق با فرهنگ اسلامی سطح بالاتری دارند، به گونه ای که مومنان با یکدیگر معاشرت داشته باشند و صدای دلنواز اذان هر روز به گوش برسد، با مکان هایی که در آن بویی از اسلام به مشام نمی رسد تاثیر یکنواختی نخواهد داشت.

حتی اگر انسان مومن، نهایت تلاش را در سالم نگه داشتن فضای فکری و عقیدتی خود و خانواده به کار گیرد باز آثار منفی محیط انکار نشدنی است.

در روایتی آمده است خداوند به یکی از پیامبرانش وحی کرد به مومنان بگو جامه های دشمنان من را نپوشند، غذاهای آن ها را نخورند و شیوه آن ها را به کار نگیرند که در این صورت مانند آنان دشمن من می شوند.[۴]

روایت در صدد بیان این نکته است که مشابهت با هر گروهی ناخواسته، انسان را به آن سو می کشاند؛ بدیهی است سکنی گزیدن میان انسان های منحرف گاهی بر اعمال و رفتار انسان اثر می گذارد.

از امیر مومنان نقل شده است در شهرهای بزرگ ساکن شو و از محله هایی که غافلان و اهل جفا سکونت دارند و مددکاران بر طاعت خدا اندک هستند دوری کن.[۵]

امنیت محل مسکن در آموزه های دین

امنیت و آرامش روانی در قرآن جایگاهی ویژه دارد و به شکل های گوناگون بازتاب یافته است. خداوند شهر مکه را به صفت امین یاد نموده است و به شهر امن و امان (مکه معظمه) قسم یاد می کند.[۶]

روشن است در این امنیت، تمامی ابعاد آن در نظر گرفته شده است: امنیت مذهبی، امنیت اجتماعی، امنیت در مقابل هجوم بیگانه، امنیت روانی در مقابل ساخته های انسان و امنیت ضعفا در برابر اقویا که نمونه آخر امنیت را می توان در موضوعات کلانی مانند عدالت شهری یا ایجاد امنیت در خیابان ها دریافت.

پناهگاه و محل امن قرار دادن کعبه در قرآن[۷]، درخواست حضرت ابراهیم (علیه السلام) از خداوند برای ایمن و با برکت قرار دادن مکه[۸] و یاد کردن قرآن کریم از نعمت آرامش بعد از برطرف کردن گرسنگی[۹] مواردی از این بازتاب هاست.

اهمیت امنیت میان مسلمانان به حدی است که اولین وظیفه فرد مسلمان در تماس با دیگران القای این مطلب به طرف مقابل است و در این راستا ابتدایی ترین راه القای امنیت، سلام است.

خداوند متعال، خانه را محل سکینه و آرامش معرفی می کند[۱۰] و در سوره های فلق و ناس به مومنان فرمان می دهد برای رسیدن به آرامش خاطر و ایمنی از شرور به او پناه برند.[۱۱]

فراموش نکنیم سکونتگاه اولیه بشر، حضرت آدم (علیه السلام)، با ویژگی هایی چون آرامش و زندگی مطبوع، معرفی می شود[۱۲] و به جامعه ای آرمانی در حکومت حضرت بقیه الله الاعظم[۱۳] که در آن بندگی خدا و امنیت جهانی حاکم است، پایان می پذیرد؛

و این آرامش در بهشت اُخروی، یعنی مسکن نهایی بشر، دارای دو بعد همزمان ظاهری و باطنی است.

آگاهی از حقوق همسایگان مسکن در آموزه های دینی

بر اساس آیات و روایات انسان در تمام دوران زندگی خود همواره با سه نوع حق روبروست که بایستی آن ها را ادا کند: حق الله، حق النفس، حق الناس.

هر چند هر یک از حقوق یاد شده، در جایگاه خود از اهمیت زیادی برخوردارند، در این میان تاکید بسیاری بر حق الناس شده است که نشان دهنده اهمیت ویژه حقوق دیگران است.

یکی از انواع حق الناس، حق همسایه است. پس از اینکه انسان ها، مکان زندگی خود را انتخاب و زندگی خود را در کنار دیگر خانواده ها و همسایه ها شروع کردند، در قبال یکدیگر حقوق و تکالیفی پیدا می کنند.

برای ایجاد محیطی آرام و دلپذیر برای زندگی، لازم است نخست حقوق همسایگان شناخته و سپس به آن ها عمل شود. انسان سال ها با همسایه خود در یک محل زندگی می کند؛ هر قدر این ارتباط ها مناسب تر و بر اساس احترام متقابل باشد، آرامش بیشتری بر محیط حاکم و زندگی لذت بخش تر خواهد شد؛ برعکس اگر همسایه ها از حال یکدیگر بی خبر باشند و حقوق یکدیگر را رعایت نکنند، زندگی برای آن ها سخت و آزار دهنده خواهد شد.

اهمیت همسایه و حقوق او در اسلام به اندازه ای است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) حرمت همسایه را همانند حرمت خون او فرض کرده است[۱۴] و احترام به همسایه را هم سطح با احترام به مادر می داند و می فرماید: حرمت همسایه مثل حرمت مادر است.[۱۵]

همچنین آن بزرگوار در جای دیگری می فرماید: آن قدر جبرئیل درباره همسایه به من سفارش کرد که من احساس کردم خداوند می خواهد برای همسایه ارثی مقرر دارد.[۱۶]

حضرت علی (علیه السلام) نیز بر این موضوع تاکید می کند و در وصیت خود به امام حسن (علیه السلام) می فرماید: خدا را، خدا، درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر شماست؛

امام حسن (علیه السلام) می فرماید: شبی مادرم، حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام)، به عبادت ایستاد و مـن تـا صبح جز دعا برای همسایگانمان چیزی از او نشنیدم صبح که شد در پاسخ سوال من گفت: اول همسایه، پس از آن اهل خانه.

امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه سجادیه دعای بیست و ششم را به همسایگان اختصاص داده و برای آن ها دعا کرده اند که خود نشان از اهمیت همسایه دارد.

شاید نخستین پرسشی که در این زمینه به ذهن میرسد این است که حق همسایگی چیست و همسایگان چه حقوق و تکالیفی بر یکدیگر دارند؟ ولی قبل از اینکه به این پرسش پاسخ داده شود و از حق همسایه سخن به میان آید بهتر است نخست بدانیم همسایه کیست؟

در احادیث و روایات، حد همسایگی چهل خانه از چهار سو دانسته شده است.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی می فرمایند: حد همسایگی چهل خانه است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله)  می فرماید: چهل خانه از پیش رو، چهل خانه از پشت سر، چهل خانه از سمت راست و چهل خانه از سمت چپ همسایه محسوب می شود.[۱۷]

بدین ترتیب تکلیف و مسئولیت سنگینی بر دوش ساکنان یک مجتمع مسکونی گذاشته شده است؛ زیرا با در نظر گرفتن حدیث مذکور، خانوارهای ساکن در یک مجتمع مسکونی همسایه یکدیگر محسوب می شوند و در قبال هم از حق همسایگی برخوردارند.

از آنجا که انسان سال ها با همسایه خود در یک محل زندگی می کند ارتباط نزدیکتر و بیشتری با او پیدا خواهد کرد. هر قدر این ارتباط ها مناسب تر و بر اساس احترام متقابل باشد، آرامش بیشتری بر محیط حاکم و زندگی لذت بخش تر خواهد شد؛ برعکس اگر همسایه ها از حال یکدیگر بی خبر باشند و حقوق یکدیگر را رعایت نکنند زندگی برای آن ها سخت و آزار دهنده خواهد شد.

در فرهنگ ملی و مذهبی ما نیز همواره و در همه حال توصیه های بسیاری به رعایت حال همسایگان شده است که در مجتمع های مسکونی به دلیل بیشتر بودن جمعیت ساکن و تمرکز آن در یک فضای محدود و نزدیکی واحدهای مسکونی به یکدیگر، مراعات حال همسایگان و احترام به حقوق، دارای ظرافت بیشتر و نیازمند توجه بیشتر از سوی افراد است.

اما حق همسایگی چیست و حقوق همسایگان  مسکن در آموزه های دین کدام اند؟ حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نمونه هایی عینی از حقوق همسایه را این چنین بیان کرده اند: حق همسایه آن است که اگر مریض شد عیادتش کنی، اگر از تو قرض خواست حاجتش را رفع کنی، اگر اتفاق خوشی برای او رخ داد، تهنیتش گویی و اگر مصیبتی رخ داد، تعزیتش گویی و از هرگونه اذیت و آزار او بپرهیزی.[۱۸]

امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق، درباره حقوق همسایه می فرماید:

«حق همسایه حفاظت از منافع او در غیابش، احترام و اکرام او در حضورش و یاری و کمک به او در هر دو حال حضور و غیاب است؛ برای یافتن عیب های او تجسس نکن و اگر ناخودآگاه و بدون قصد متوجه عیبی در او شدی چون دژی محکم و پرده ضخیمی باش و عیب او را بپوشان؛ به طوری که هیچ کس به واسطه تو متوجه آن عیب نشود؛

در سختی ها و گرفتاری ها تنهایش نگذار و اگر خداوند به او نعمتی عطا کرد به او حسادت مکن. لغزش هایش را ببخش و از خطاهایش چشم پوشی کن؛ اگر از روی نادانی حرکت نادرستی درباره تو انجام داد، با صبر و بردباری با او رفتار کن؛

مگذار دیگران از او بد گویند و عیب های او را بیان کنند؛ از خیانت به او جلوگیری کن و اگر کسی سخن زشتی به او نسبت داد باور نکن و با همسایه ات رفتاری نیکو و انسانی داشته باش.»[۱۹]

همچنین در روایت آمده است مکارم اخلاق ده چیز است، که یکی از آن ها حمایت از همسایه است.

همسایه داری از روابط حسنه اجتماعی است که ریشه در آموزه های اسلامی دارد؛ ولی متاسفانه در چند دهه اخیر با پیشرفت فناوری و تغییر سبک زندگی مردم و افزایش دغدغه های فکری و شغلی، روابط همسایه داری در بسیاری از شهرهای کشور رو به زوال رفته و روزگار با خبری همسایه ها از یکدیگر به روزهای دوری و بی خبری تبدیل شده است؛ به گونه ای که بسیاری از ساکنان یک مجتمع مسکونی حتی واحدهایی که در کنار هم قرار دارند از احوال هم اطلاعی ندارند.

پرهیز از نگاه به خانه همسایه مسکن در آموزه های دین

از حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) روایت شده است به رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم) وحی گردید فردی چشم چران از داخل خانه خودش به خانه همسایه اش سرک می کشد و از دیدن زن نامحرم ابایی ندارد؛

آن حضرت بر آشفتند و فرمودند فرد خاطی را نزد ایشان بیاورند؛ کسی عرض کرد از پیروان شماست؛ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: نگویید از پیروان ماست؛ دروغ می گوید؛ بدانید پیرو ما کسی است که در اعمال و رفتار از ما پیروی کند و این در حالی است که او این گونه عمل نکرده است.[۲۰]

نقل کرده اند یکی از خلفا شبی در مدینه صدای مردی را شنید که در منزل خود مشغول خواندن آواز بود؛ از دیوار خانه اش بالا رفت و خطاب به وی گفت: ای دشمن خدا، گمان کردی معصیت پروردگار را مرتکب شدی و خداوند از تو می گذرد؟ آن مرد در پاسخ گفت: در عقوبت من تعجیل مکن چون اگر مرتکب خلافی شده ام تو در طریق معصیت بر من سبقت گرفته ای؛ زیرا سه تخلف کرده؛

خداوند انسان ها را از جستجو در امور یکدیگر نهی کرده است ولی تو این تجسس را انجام دادی؛ بدون اجازه وارد منزل من شدی و قرآن چنین مجوزی را صادر ننموده است جز به استیناس؛ از دیوار بالا آمدی نه از در که این عمل نیز خلاف می باشد. از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده است لغزش های مسلمانان را دنبال نکنید که موجب رسوایی فرد می شود اگر چه در داخل خانه اش باشد.[۲۱]

اگرچه نهی از منکر و جلوگیری از خلاف های دیگران از ضرورت های مهم و دستورهای موکد آیین اسلام است ولی پافشاری در افشای گناه مسلمان کار درستی نیست و نباید همت مسلمانان این باشد که عیب جویی از دیگران را مشی خود قرار دهند؛ خانه هر کس حرم اوست؛ پس نباید کسی بدون اجازه و جلب رضایت صاحبش وارد آن شود.

امام راحل در این باره چنین فتوا داده اند: دید زدن به خانه مردم و نگاه به نامحرم گناه است و صاحب خانه حق دارد سنگ یا چیزی به سوی نگاه کننده پرتاب کند و ضمانی هم بر او نیست؛ حتی اگر به درون خانه هایی دور با ابزاری مثل دوربین قوی بنگرد، مثل آن است که از نزدیک نگاه می نماید؛ نگاه به درون خانه کسی از طریق نصب آیینه نیز همین حکم را دارد.

این مجازات شدید برای دیدگان ناپاک، حرمت گذاری حقوق شخصی انسان ها در زندگی خصوصی شان و برگرفته از روایات معصومان (علیه السلام) می باشد.

چنان که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی تصریح فرموده اند: هر کس به خانه همسایه اش سرک کشد تا به عورت مردی یا مو و بدن بانویی بنگرد، بر خداوند رواست او را همراه منافقان به آتش دوزخ بیفکند.[۲۲]

فروش خانه به همسایه در صورت قصد فروش مسکن در آموزه های دینی

در هنگام فروش خانه در وضعیت برابر، همسایگان خانه در اولویت هستند رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: همسایه خانه در خرید خانه یا زمین همسایه مقدم است.[۲۳]

در بررسی مسکن در آموزه های دینی می بینیم همانگونه که لازم است، هنگام انتخاب زمین یا خانه درباره محل و همسایگان تحقیق شود، هنگام فروش نیز مراعات همسایه ضروری است؛ بدین سبب اسلام تاکید می کند برای فروش خانه همسایگان در اولویت اند تا مبادا خانه به فردی فروخته شود که اسباب اذیت و آزار همسایگان را فراهم سازد.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم می فرماید: زمانی که هر یک از شما اراده می کند زمین یا ملک خویش را بفروشد، باید نخست به همسایه خویش پیشنهاد دهد.[۲۴]

پرهیز از ایجاد مزاحمت در اطراف مسکن در آموزه های دین

اشراف بر زندگی دیگران و گشودن روزنه و پنجره به مساکن اهل محل در نظام معماری اسلامی روا نیست و تجاوز به حقوق دیگران است.

این مورد افزون بر ایجاد مزاحمت برای همسایگان، می تواند خطرهایی جدی در عرصه اخلاق، فرهنگ و اجتماع داشته باشد.

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: مومن در سه چیز آسوده است که یکی از آن ها خانه گسترده ای است که از نادیدنی های او پرده پوشی کند و حالت های ناروا را از دید مردم مصون بدارد؛

لذا نقل شده است در زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) هر بالکنی که از خانه ها به کوچه آمده باشد خراب کند و سر در خانه ها و ناودان هایی که در کوچه هاست از میان بردارد.[۲۵]

پناه دادن به افراد بی خانمان داخل مسکن در آموزه های دینی

حضرت عیسی (علیه السلام) هنگام گذشتن از مسیری، در حالی که حواریون، وی را همراهی می کردند به قبری رسید؛ پیامبر خدا به سرعت رد شد و فرمود: صاحب این قبر آدم گناهکاری بود و در حال عذاب شدن است.

یک سال گذشت باز از همان منطقه می گذشتند؛ پس به همان مکان رسیدند؛ اما این بار ایشان آرام و آهسته از کنار قبر مذکور گذشت؛ برخی از همراهان که سال قبل همراه ایشان بودند از ایشان پرسیدند:

مگر این همان قبری نیست که سال گذشته به سبب در حال عذاب بودن صاحبش ما را از آن برحذر می داشتید؟ فرمود: اکنون دیگر عذاب نمی شود؛

حواریون دلیل را جویا شدند؛ حضرت فرمودند: این فرد پسری دارد که دو اتاق از اتاق های خانه اش را در اختیار فردی بی خانمان قرار داده است؛ به همین دلیل خداوند عذاب را از وی برداشته است.[۲۶]

امام باقر (علیه السلام) فرمودند: بهترین خانه های شما خانه ای است که در آن یتیمی باشد و اکرام شود و بدترین خانه ها خانه ای است که در آن به یتیمی بی مهری شود.

ولیمه برای مسکن در آموزه های دین

مستحب است کسی که ساختمانی می سازد یا خانه ای می خرد، ولیمه دهد. در این باره در کتاب های روایی بابی به آن اختصاص داده شده است.[۲۷]

تجلی دادن نمادهای اسلامی در معماری مسکن در آموزه های دینی

در هر شهر و روستا، مسکن باید انسان را به اصول و ارزش های فرهنگی و اسلامی متذکر گرداند و یادآور هویت انسانی باشد.

در بررسی مسکن در آموزه های دین این نکته روشن می شود که خانه مسلمانان باید در ذهن هر ناظری یادآور آیات الهی باشد؛ نمادها و نشانه ها می تواند هدایتگر انسان ها باشند. همان گونه که نمادها و نشانه هایی چون مسجد یا حسینیه یا اشکالی چون گنبد و قوس می توانند ارزش هایی را برای مردم یادآوری نمایند، استفاده از کاشی کاری های منقش به آیت الکرسى، و ان یکاد، هذا من فضل ربی و احادیثی چون «لا إلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی» همگی نمادهایی هستند که مسلمان بودن ساکنان مسکن مزین به این نقوش و کاشیکاری ها را مشخص و برجسته می کنند.

ابو خدیجه روایت نموده است من مشاهده کردم اطراف خانه امام صادق (علیه السلام)، آیت الکرسی نوشته شده بود.[۲۸]

پاکیزگی مسکن در آموزه های دین

خداوند سبحان در قرآن، خانه خود را جایی برای آرامش، امنیت، محل گردهمایی، جایگاه عبادت و محلی پاکیزه معرفی کرده است.

پاکیزگی گذشته از تاثیر بسزایی که در سلامت شخصی و اجتماعی انسان دارد، موجب دلپذیری و جلب نظر بیننده می شود؛

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: پاکیزگی جزیی از ایمان است.

امام رضا (علیه السلام) می فرماید: پاکیزگی از اخلاق انبیاست.[۲۹]

در بعضی از روایات به موارد خاص نظافت اشاره شده است. امام صادق (علیه السلام) در قسمتی از حدیث خود می فرماید: همانا خدا دوست دارد زیبایی و زیبانمایی را و زشت می دارد بدحالی و بدنمایی را؛ زیرا خداوند عزوجل چون نعمتی به بنده دهد دوست دارد اثرش را در او بیند؛

گفته شد چگونه؟ فرمود: جامه خوب و پاکیزه و بوی خوش بزند و خانه را زیبا سازد و گرد و غبار خانه را جاروب کند، تا اینکه چراغ را پیش از غروب خورشید روشن کند که فقر را ببرد و روزی را بیفزاید.[۳۰]

جمع بندی

تا به اینجا در موضوع اصول ارزشی مسکن در آموزه های دین به عناوینی همچون توجه به محیط پیرامونی، حقوق همسایگان، پرهیز از ایجاد مزاحمت برای دیگران، پناه دادن به افراد بی خانمان، ولیمه دادن، نمادهای اسلامی و پاکیزگی مسکن در آموزه های دینی مورد بررسی قرار گرفت.

برای ادامه مطلب و بررسی سایر اصول ارزشی مسکن در آموزه های دین می توانید به بخش دوم مراجعه بفرمایید.

پی نوشت ها

[۱] . هانیه اخوت؛ «بازشناسی مولفه های هویتی مسکن سنتی بر اساس آیات قرآن و روایات ائمه معصومین (ع)»؛ ص ۸۴.

[۲] . الکافى؛ ج ۸، ص۲۴.

[۳] . الخصال؛ ج۱، ص ۱۸۳.

[۴] . ابن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه؛ ج ۱، ص ۲۵۲.

[۵] . سید رضی؛ نهج البلاغه؛ نامه ۶۹.

[۶] . وهذا البَلدِ الآمین (تین: ۸).

[۷] . وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَهً لِلنَّاس وَ أَمْناً (بقره: ۱۲۵).

[۸] . وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذا بَلَداً آمناً (بقره : ۱۲۶).

[۹] . الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوع و ءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفِ قریش (آیه: ۴).

[۱۰] . وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً (نحل: ٨٠ ).

[۱۱] . قل أعوذُ بربّ الفَلَقِ مِن شَرّ ما خَلَق (فَلَق: ۱ و ۲).

[۱۲] . وَ إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیهَا وَ لَا تَعْرَى وَ أَنَّکَ لا تَظْموا فیها و لا تَضْحى (طه: ۱۱۸-۱۱۹).

[۱۳] . حسین طباطبایی؛ تفسیر المیزان؛ ج ۱۵، ص۲۲۳ – ۲۱۴.

[۱۴] . حُرمه الجار على الجار کَحُرمه دمه (ابوالقاسم پاینده؛ نهج الفصاحه؛ ص ۴۴۰، ش۱۵۴۰).

[۱۵] . حُرْمَهُ الجَارِ عَلَى الْجَارِ  َکحُرْمَه أُمه (محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافى، ج ۲، ص ۶۶).

[۱۶] . ما زال جبرئیل یوصینى بالجار حتَّى ظَنَنْتُ انّه سَیُورّته (کافی، ج ۷۱، ص۱۵۱).

[۱۷] . کل اربعین داراً جبرانٌ مِن بین یدیه و مِن خَلفه و عَن یَمینه و عن شماله (الکافى؛ ج ۲، ص ۶۶۹).

[۱۸] . نهج الفصاحه، ص ۴۴۵، ح۱۳۸۷.

[۱۹] . تحف العقول، ص ۲۶۶.

[۲۰] . ورام بن ابی فراس؛ تنبیه الخواطر؛ ج ۲، ص ۱۰۵.

[۲۱] . ثواب الاعمال؛ ص۲۴۱.

[۲۲] . الامالی؛ ص۴۲۸.

[۲۳] . عوالی اللئالى؛ ج۱، ص۵۸.

[۲۴] . نهج الفصاحه؛ ص ۱۸۶.

[۲۵] . ارشاد، ج ۲، ص۳۸۵.

[۲۶] . الکافی، ج ۶، ص۳.

[۲۷] . وسائل الشیعه؛ ج۲۴، ص۳۱۰.

[۲۸] . المحاسن؛ ج ۲، ص ۶۰۹.

[۲۹].  کافی، ج ۷۵، ص ۳۳۵.

[۳۰] . بحار الانوار؛ ج ۷۳، ص۱۷۶.

[۳۱] . (اعراف: ۳۲).

[۳۲] . (کهف: ۱۷).

[۳۳] . (بقره: ۶۹).

[۳۴] . المحاسن؛ ج ۲، ص ۶۰۹.