اخلاق همسرداری امام علی علیه السلام

همسرداری امام علی (علیه السلام) در واقع یک الگو و سبک زندگی صحیح است که می تواند نقشه راهی برای همه ما در مسیر همسرداری و مدیریت خانه و خانواده باشد. شیوه رفتاری حضرت با همسر و خانواده، دارای ابعاد عاطفی، اجتماعی و اقتصادی است که در نوشتار حاضر به گوشه ای از آن ها اشاره می شود.

الف – کمک در کار خانه

۱- علی (علیه السلام) و کمک به همسر

در همسرداری امام علی (علیه السلام)، کمک به همسر از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. روزی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد خانه فاطمه (سلام الله علیها) شد و دید که علی (علیه السلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) با هم عدس پاک می کنند.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علی (علیه السلام) را تشویق کرد و فرمود: ما مِن رَجُلٍ یُعیِنُ اِمرَئَتَهُ فی بَیتِها إلّا کانَ لَهُ بِکُلِّ شَعرَهٍ عَلَی بَدَنِهِ عِبادَهُ سَنَهٍ، صِیامُ نِهارِها وَ قِیامُ لَیلِها؛ (هیچ مردی زنش را در کارخانه کمک نمی کند مگر آنکه خداوند به تعداد موهای بدن او عبادت یک سال، که روزها روزه گرفته و شب ها، شب زنده داری کرده باشد ثواب به شوهر می دهد.) (۱)

۲- تقسیم کار با همسر

یکی از عوامل سعادت و شادابی خانواده، تقسیم کار، و تعیین حدود و وظائف زن و شوهر است. در سبک همسرداری امام علی (علیه السلام) کارها باید با رویکردی منطقی بین زن و شوهر تقسیم شده است.

حضرت علی (علیه السلام) با حضرت زهرا (سلام الله علیها) در فکر تقسیم کار بود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین رهنمود داد: «کارهای داخل منزل با فاطمه (سلام الله علیها) و کارهای بیرون منزل بر عهده علی باشد.»

حضرت فاطمه (سلام الله علیها) با خوشحالی فرمود: فَلا یَعلَمُ ما داخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ اِلاَّ الله؛  (جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم.) (۲)

ب- فرهنگ پرهیز در روابط اجتماعی

۱- بانوان و فرهنگ پرهیز

در فرهنگ اجتماعی و اخلاق همسرداری امام علی (علیه السلام) اصولی مطرح است، مانند:
۱- تقسیم کار بین زن و مرد
۲- انتخاب مرد نسبت به کارهای بیرون منزل
۳- به کوچه و خیابان نرفتن زن ها مگر در ضرورت
۴- مسئولیت پذیری مردها نسبت به خرید و فروش خارج از منزل.

بنابراین جامعه اسلامی با فرهنگ پرهیز، و عدم اختلاط زن و مرد در بازار و خیابان باید اداره شود که عامل سلامت نسل جوان و محیط اجتماعی است.

روزی به امیرالمومنین علی (علیه السلام) اطلاع دادند که زنان کوفه در مراکز تجاری و بازار رفت و آمد دارند و شخصا به خرید و فروش می پردازند. امام علی (علیه السلام) در یک سخنرانی خطاب به مردم کوفه فرمود:

أما تَستَحیُونَ وَ لا تُغارُونَ وَ نِسائُکُم یِخرُجنَ إلی الأسواقِ وَ یُزاحِمنَ العُلُوجَ؛ «آیا حیاء ندارید؟ و غیرت نمی ورزید که زن های شما به بازارها می روند و با جوانان قوی و خوش هیکل روبرو می شوند.؟» (۳)

۲- دستورالعمل روابط اجتماعی بانوان (۴)

امام علی (علیه السلام) در یک دستورالعمل اخلاقی، اجتماعی، خطاب به فرزندش امام حسن (علیه السلام) نوشت: و اکفُف عَلَیهنَّ مِن أبصَارِ هِنَّ بِحِجابِکَ إیَّاهُنَّ، فَإنَّ شِدَّهَ الحِجابِ أبقی عَلَیهِنَّ، وَ لَیسَ خُروُجُهُنَّ بِأشَدَّ مِن إدخَالِکَ مَن لَا یُوثَقُ بِهِ عَلیَهِنَّ، وَ إن استَطَعتَ ألا یَعرِفنَ غَیرَکَ فَافعَل؛

(در پرده حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زیرا که سخت گیری در پوشش، عامل سلامت و استواری آنان است. بیرون رفتن زنان بدتر از آن نیست که افراد غیر صالح را در میانشان آوری و اگر بتوانی به گونه ای زندگی کنی که غیر تو را نشناسند چنین کن.) (۵)

۳- پرهیز در روابط زن و مرد (۶)

از دیدگاه امام علی (علیه السلام) یکی از راه های سلامت جامعه، رعایت فرهنگ پرهیز و حرمت نهادن به جایگاه ارزشی زن و مرد است که در یک سخنرانی فرمود:

فَاتَّقُوا شِرارَ النِّسَاءِ وَ کُونُوا مِن خِیَارِ هِنَّ عَلَی حَذَرٍ وَ لَا تُطِیعُو هُنَّ فِی المَعرُوفِ حَتَّی لا یَطمَعنَ فِی المُنکَرِ؛  (پس، از زنان بد، بپرهیزید و مراقب نیکانشان باشید، در خواسته های نیکو، همواره فرمانبردارشان نباشید تا در انجام منکرات طمع ورزند.) (۷)

ج – همسرداری امام علی (ع)، الگو و نمونه ای موفق

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) پس از عروسی حضرت زهرا (سلام الله علیها) به منزل دخترش رفت و از او در مورد همسرداری امام علی (علیه السلام) چنین پرسید: کَیفَ رَأیتَ زَوجک؟ (دخترم! شوهرت را چگونه دیدی؟) حضرت زهرا (علیه السلام) پاسخ داد: «یا اَبَهِ خَیرُ زَوجٍ» (خوب شوهری است) (۱۸)

د – تبلیغ فرهنگ ازدواج

۱- ازدواج های امام علی (علیه السلام)

در همسرداری امام علی (علیه السلام)، عدالت از مهمترین شاخصه های همسرداری است. امام علی (علیه السلام) با رعایت عدالت بین همسران، پس از فاطمه زهرا (سلام الله علیها) با زنانی ازدواج کرد که اسامی آنها به شرح زیر است:

۱- خوله: دختر ایاس بن جعفر حنفیه، مادر محمد حنفیه.

۲- ام البنین: دختر حزام بن خالد از طائفه کلاب، مادر حضرت ابوالفضل (علیه السلام) و…

۳- اسماء بنت عمیس: که قبلا زن حضرت جعفر بود و مادر محمد بن ابی بکر است.

۴- لیلی: دختر مسعود بن خالد

۵- ام سعید: دختر عروه بن مسعود ثقفی

۶- سبیه: دختر عبادبن ربیعه که او را صهبا نیز می نامیدند.

۷- امامه: فرزند زینب دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که حضرت زهرا (سلام الله علیها) سفارش کرده بود (۹)

در زمان شهادت امام علی (علیه السلام) چهار زن از همسران حضور داشتند که سال ها پس از امیرالمومنین علی (علیه السلام) زندگی کردند، مانند:

۱- امامه. دختر زینب

۲- ام البنین: مادر حضرت ابوالفضل (علیه السلام)

۳- اسماء: بنت عمیس

۴- خوله: مادر محمد بن حنفیه (۱۰)

هم اکنون اگر فرهنگ تعدد زوجات با تمام ارزش ها و احکامش در جامعه ما تحقق پذیرد، بسیاری از زنان بیوه صاحب همسر شده و از مفاسد اجتماعی جلوگیری می شود.

۲- ازدواج با یکی از اسیران

عمرو بن حصین نقل می کند: در یکی از جنگ ها که با فرماندهی امام علی (علیه السلام) در دوران حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) انجام گرفت و لشگر اسلام پیروز شد، اموال فراوان، و تعدادی کنیز نیز به تصرف ارتش اسلام در آمد.

پس از پایان جنگ، امیرالمومنین علی (علیه السلام) با یکی از کنیزان به اسارت گرفته شده، ازدواج کرد که در فرهنگ آن روزگاران ازدواج با یک زن اسیر، بزرگترین احترام و تکریم به حساب می آمد. اما چند نفر پس از بازگشت لشکر اسلام به مدینه، خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رفته و خواستند نسبت به ازدواج امام علی (علیه السلام) اعتراض کنند.

وقتی اعتراض خود را مطرح کردند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از آنها روی برگرداند و فرمود: «علی از من و من از علی هستم، و او ولی هر مرد مومن و زن مومنه است.» و به اعتراض کنندگان فهماند که عمل حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) هیچ گونه ایرادی ندارد. (۱۱)

۳- ازدواج در بصره پس از جنگ جمل

پس از جنگ جمل، و استقرار آرامش در شهر بصره، امام علی (علیه السلام) حدود هفتاد و دو روز در شهر بصره اقامت فرمود (طبق نقل ناصر خسرو (۱۲) یا ۵۰ روز طبق نقل شعبی) (۱۳) و در ماه رجب با انتخاب عبدالله بن عباس برای استانداری بصره، به سوی کوفه حرکت کرد.

در این مدتی که امیرالمومنین علی (علیه السلام) در شهر بصره به سر می برد، با دختر مسعود نهلشی، ازدواج کرد و در خانه او سکونت داشت. (۱۴)

۴- عدالت در همسرداری امام علی (علیه السلام)

درست است که تعدد زوجات یکی از راه های جدی مقابله با مفاسد اجتماعی است، اما شرایط و مقررات خاص خودش را دارد که یکی از آنها عدالت رفتاری، میان همسران است. قرآن کریم در این مورد هشدار داده است که اگر نمی توانی عدالت را رعایت کنی، نباید به تعدد زوجات روی آوری. (۱۵)

امیرالمومنین علی (علیه السلام) چون همسران متعدد داشت، عدالت را دقیقا نسبت به همسران خویش رعایت می کرد. هنگامی که شبی نوبت یکی از همسران بود، حتی وضوی خود را در خانه او می گرفت. یعنی عدالت رفتاری را حتی در وضو گرفتن نیز رعایت می فرمود. (۱۶)

۵- مبارزه با خرافات در ازدواج

هر چه مردم از فرهنگ و اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فاصله می گیرند، خرافات و تعصبات جاهلانه فراوانی دامنگیر جامعه می شود، به خصوص نسبت به ازدواج که خرافات زیادی مطرح شده است.

از جمله: پس از فوت یکی از اقوام تا یک سال یا چند ماه باید در آن فامیل کسی ازدواج نکند و جلسه عقد نگیرد، در صورتی که در سنت رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و سیره عملی حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) این گونه سنت های غلط راه ندارد.

هنوز شانزده روز از وفات رقیه، یکی از دختران رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نگذشته بود که امام علی (علیه السلام) با حضرت فاطمه (سلام الله علیها) ازدواج کرد. (۱۷) نه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ایراد گرفت، نه مردم اعتراض کردند و نه حضرت زهرا (سلام الله علیها) لب به اعتراض گشود.

ازدواج امیرالمومنین علی (علیه السلام) پس از جنگ بدر، در ماه رمضان و شب زفاف در ماه ذیحجه از سال دوم هجرت اتفاق افتاد. (۱۸)

۶- تامین هزینه زندگی در همسرداری امام علی (ع)

یکی از وظائف مهم اجتماعی در اخلاق همسرداری، تامین هزینه زندگی است، مرد باید با کار و تلاش فراوان، نیازهای اقتصادی خانواده را برطرف سازد تا سر بار جامعه نگردند و دست نیاز به سوی دیگران دراز نکنند. امروزه یکی از عوامل فساد و بزه کاری، تامین نبودن زن و فرزندان در خانواده ها است.

امام علی (علیه السلام) با کار و تلاش، چاه کندن و آبیاری کردن، و درختکاری و احداث باغ در منطقه «یَنبُع» در اطراف مدینه، توانست سرمایه های فراوان بدست آورد، هم هزار برده را آزاد کند؛ هم برای خاله ها و عمه های خود خانه شخصی خریداری کند و هم زنان و فرزندان خود را آبرومندانه اداره کند.

در وصیت نامه آن حضرت که در قالب نامه شماره ۲۴ نهج البلاغه در تاریخ ثبت شده، ایشان به دستورالعمل اقتصادی برای اداره زنان و فرزندان خود اشاره نموده و تاکید می کند که درختان و زمین ها را نفروشند بلکه با درآمد سالانه آن نیازهای اقتصادی خانواده آن حضرت را برطرف سازند.

امام علی (علیه السلام) به فرزندش نوشت که:

هذَا مَا أمَرَ بِهِ عَبدُ اللهِ عَلیُّ بنُ أبی طَالِبٍ أمِیرُ المومِنِینَ فی مَالِهِ، ابتغَاءَ وَجهِ اللهِ، لِیُولِجَهُ بِهِ الجَنَّهَ وَ یَعطِیَهُ بِهِ الأمَنَهَ. منها: فَإنَّهُ یَقُومُ بِذلکَ الحَسَنُ بنُ عَلیٍّ یَأکُلُ مِنهُ بِالمعرُوفِ، وَ یُنفقُ مِنهُ بِالمعروُفِ؛ فَإن حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَینُ حَیٌّ، قَامَ بِالأمرِ بَعدَهُ وَ أصدَرَه ُمَصدَرهُ. وَ إنَّ لِابنَی فَاطمهَ مِن صَدقهِ عَلیٍّ مِثلَ الَّذی لِبَنِی عَلیٍّ،

وَ إنیِّ إنَّمَا جَعَلتُ القِیَامَ بِذلکَ إلی ابنَی فَاطِمَهَ ابتغَاءَ وَجهِ اللهِ وَ قَربَهً إلی رَسَولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ تَکریماً لِحُرمَتِهِ وَ تَشریفاً لِوُصلَتِهِ. وَ یَشتَرِطُ عَلَی الَّذی یَجعَلُهُ إلیهِ أن یَترُکَ المالَ عَلَی أصُولِهِ و یُنفِقَ مِن ثَمَرهِ حَیثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِیَ لَهُ، وَ أَلَّا یَبِیعَ من أولادِ نَخِیلَ هذِهِ القُرَی وَ دِیَّهً حَتَّی تُشکِلَ أرضُهَا غِرَاساً.

وَ مَن کَانَ مِن إمَائی – اللَّاتِی أطُوفُ عَلَیهِنَّ- لَهَا وَلَدٌ، أو هِیَ حَامِلٌ، فَتُمسَکُ عَلَی وَلَدَهَا وَهِیَ مِن حَظِّهِ، فَإن مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّهٌ فَهِیَ عَتِیقَهٌ، قَد أفرَجَ عَنهَا الرِّقُّ، وَ حَرَّرَهَا العِتقُ. قوله (علیه السلام) فی هذه الوصیه: «و ألا یبیع من نخلها وَدِیهً» الوَدِیّهُ: الفَسِیلَهُ، وجمعها وَدِیّ.

• وصیت اقتصادی نسبت به اموال شخصی

این دستوری است که بنده خدا علی بن ابیطالب، امیر مومنان نسبت به اموال شخصی خود، برای خشنودی خدا، داده است، تا خداوند با آن به بهشتش در آورد و آسوده اش گرداند.

همانا سرپرستی این اموال بر عهده فرزندم حسن بن علی است. آن گونه که رواست از آن مصرف نماید و از آن انفاق کند. اگر برای حسن حادثه ای رخ داد و حسین زنده بود، سرپرستی آن را پس از برادرش به عهده گیرد و کار او را تداوم بخشد.

پسران فاطمه از این اموال به همان مقدار سهم دارند که دیگران پسران علی خواهند داشت، من سرپرستی اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم، تا خشنودی خدا، و نزدیک شدن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و بزرگداشت حرمت او، و احترام پیوند خویشاوندی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را فراهم آورم.

• ضرورت حفظ اموال

و با کسی که این اموال در دست اوست شرط می کنم که اصل مال را حفظ نموده تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند، و هرگز نهال های درخت خرما را نفروشند، تا همه این سرزمین یک پارچه زیر درختان خرما به گونه ای قرار گیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد.

• همسرداری امام علی (ع) با زنان غیر عقدی

زنان غیر عقدی من که با آنها بودم و صاحب فرزند یا حامله می باشند، پس از تولد فرزند، فرزند خود را گیرد که بهره ی او باشد و اگر فرزندش بمیرد، مادر آزاد است، کنیز بودن از او برداشته و آزادی خویش را باز یابد. (۱۹)

«وَدّیه» به معنی نهال خرما، و جمع آن «وَدِیّ» بر وزن «علیّ» می باشد، و جمله امام نسبت به درختان «حتّی تشکل ارضها غراساً» از فصیح ترین سخن است یعنی زمین پر درخت شود که چیزی جز درختان به چشم نیایند.)

پی نوشت ها

۱- جامع السعادات ج ۲ ص ۱۴۰
۲- مستدرک الوسائل ج ۱۳ ص ۴۸ -و- بحارالانوار ج ۴۳ ص ۸۱ و ۳۱ -و- وسائل الشیعه ج ۱۴ ص ۱۲۳ -و- قرب الاسناد ص ۲۵ -و- لئالی الاخبار ج ۱ ص ۸۳
۳- محجه البیضاء، ج ۳ ص ۱۰۴٫
۴- نامه ۳۱/ ۱۱۶ نهج البلاغه معجم المفهرس مولف
۵- نامه ۳۱ نهج البلاغه معجم المفهرس مولف
۶- خطبه ۸۰ نهج البلاغه معجم المفهرس مولف
۷- خطبه ۸۰ نهج البلاغه معجم المفهرس مولف
۸- بحارالانوار ج ۴۳ ص ۱۳۳ -و – شرح ابن ابی الحدید ج ۳ ص ۲۵۷ -و- مناقب ابن شهر آشوب ج ۳ ص ۳۵۶ -و- کنز المعال ج ۱۳ ص ۱۰۸ -و- مختصر تاریخ دمشق ج ۱۷ ص ۱۳۶
۹- مغیره قرشی، هاشمی است در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مکه پیش از هجرت متولد شد و گفته اند جز شش سال از زندگانی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را درک ننمود. کنیه اش ابو یحیی بود. علی (علیه السلام) وصیت کرد که مغیره پس از او با امامه ازدواج کند. او نیز امامه را همسر خود نمود. و او کسی است که بر روی ابن ملجم چادر انداخت در هنگامی که علی (علیه السلام) را شمشیر زدند. او بسیار نیرومند بود و با علی (علیه السلام) در صفین حضور یافت. در خلافت خلیفه سوم قاضی بود و از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یک حدیث روایت کرده است (اسد الغایه -۴-۴۰۸)
۱۰- ناسخ التواریخ امیرالمومنین (علیه السلام) ج ۴ فصل آخر
۱۱- حق الیقین، ص ۵۲ -و- صحیح مسلم -و- صحیح ترمذی
۱۲- سفرنامه ناصر خسرو ص ۱۵۷٫
۱۳- تاریخ اسلام ۸۰- ۶۱ ص ۱۵۸٫
۱۴- دائره المعارف تشیع ج ۳ ص ۲۶۴٫
۱۵- وَ اِن خِفتُم اَن لا تَعدِلُوا فواحده. آیه ی ۳ سوره ی نساء
۱۶- وسائل الشیعه ج ۱۵ ص ۸۵ حدیث ۳
۱۷- امالی شیخ صدوق ص ۴۳ -و – جلاء العیون مجلسی
۱۸- کشف الغمه ج ۱ ص ۳۷۴ -و- جلاء العیون مجلسی
۱۹- نامه ۲۴ نهج البلاغه معجم المفهرس مولف

منبع مقاله: دشتی، محمد؛ (۱۳۸۰) امام علی (علیه السلام) و اخلاق اسلامی؛ قم؛ انتشارات امیرالمومنین (علیه السلام)، جلد اول چاپ سوم (با تغییراتی در متن)

(با تغییراتی در متن)