اخلاق سیاسی در سیره امام علی علیه السلام

اسوۀ کامل

حضرت علی (علیه السلام) از زمان ظهور اسلام همواره در جبهه ی حقّ بود و رفتار و شجاعت و جوانمردی اش تصویری زیبا از اسلام را متجلّی می کرد.

او جلوه ی واقعی و کامل حق به شمار می آید. در کردار، جهاد، ایثار، تقوا، پاسداری از اسلام، ستیز با شرک، و در دانش، ایمان و عمل صالح، عالی ترین نمونه از تربیت شدگان مکتب قرآن و رسول بود.

حضرت علی (علیه السلام) از آغاز بعثت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در راه حق مجاهده کرد و هیچ گاه برای هوای نفس و قدرت طلبی دست به شمشیر نبرد.

او در تمام جنگ های صدر اسلام یک هدف را تعقیب می کرد و آن، ترویج دین اسلام و حاکم کردن اخلاق دینی بر اخلاق جاهلی بود.

یکی از زیباترین جلوه های انگیزه ی الهی حضرت، پیکار «خندق» است.

در این جنگ سرنوشت ساز که پیروزی در آن برای هردو جبهه ی حق و باطل تعیین کننده ی مسیر آینده بود، حضرت با عمرو بن عَبْدُوَدّ، پهلوان نامدار دشمن، رو به رو شد.

وقتی امام بر عمرو غلبه یافت، دشمن با انداختن آب دهان به وی اهانت کرد.

حضرت او را رها ساخت و پس از مدتی به هلاکت رساند.

امام در باره راز این عمل، فرمود: «در آن لحظه عصبانی بودم و ترسیدم اگر او را به حال عصبانیت بکشم، کردارم از روی هوای نفس باشد نه به خاطر خدا.

به همین جهت رهایش کردم و وقتی برخشم خویش غالب شدم، به او حمله بردم.»

حضرت در تمامی عرصه های زندگی، مظهر کامل عبودیت الهی بود.

این امر در شخصیت سیاسی وی کاملاً آشکار است.

پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، ابوبکر به خلافت رسید.

ابوسفیان که در پی فرصتی برای ایجاد فتنه در جامعه ی نوپای اسلامی بود، از امیرمؤمنان خواست خلافت ابوبکر را نپذیرد و گفت: «اگر بخواهم، زمین را از سرباز و اسب پر می کنم و خلافت را از او می ستانم.»۱

حضرت علی (علیه السلام) که نیک می دانست ابوسفیان از غصب خلافت خشنود است، به او فرمود:

«ای ابوسفیان! مؤمنان نسبت به یکدیگر خیرخواه اند، اما منافقان مردمی حیله گرند و به یکدیگر خیانت می کنند.

اگرچه خانه ها و بدن هایشان به یکدیگر نزدیک باشند.»۲

امام می دانست برای رسیدن به حقّ خود نباید به هر وسیله ای دست یازد؛ به همین دلیل، درخواست ابوسفیان را رد کرد۳ و تا زمانی که مردم به او روی نیاوردند، هرگز برای کسب قدرت گام برنداشت.

در دوران خلافت خلفای سه گانه، حضرت هیچ اقدامی جهت تضعیف آنان انجام نداد، و همواره آنها را درتدبیر امور یاری کرد.

بر اساس سیاست رایج در جوامع بشری، حضرت علی (علیه السلام) باید زمینه لازم برای رسیدن به قدرت را، حتی به بهای تضعیف خلفا، فراهم می آورد؛ اما او تنها رضا و عبودیت خداوند را در نظر داشت و هیچ گونه پیمان شکنی را، حتی با عالی ترین اهداف، مجاز نمی دانست.

این در حالی است که حضرت همواره بر حقّ خویش در «خلافت» تأکید کرده و خلفای پیشین را نامشروع می داند.۴

او حکومت را حقّ مسلّم خود دانسته ولی برای رسیدن بدان، هیچ روش نامشروعی را انتخاب نمی کند و حتی از دادن وعده ای که نتواند بدان وفا کند، می پرهیزید.

امام از پایمال شدن حقّ خویش توسط خلفا ناراضی بود، اما برای تثبیت موقعیتش هرگز نخواست جایگاه خلفا را تضعیف کند.

علاوه بر این، برای پشتیبانی از اسلام و تضمین تداوم آن، از هیچ کوششی دریغ نمی ورزید.

این تلاش شامل گفتمان و مناظره با یهودیان و مسیحیان، راهنمایی و ارشاد خلفا در امر مملکت داری، قضاوت و داوری در دادخواهی های دشوار، بیان احکام دین و… بود.۵

حضرت پس از مرگ عمر، در شورای شش نفری «انتخاب خلیفه» قرار گرفت.

امام اصولاً این شورا را مشروع نمی دانست و از اینکه با مردانی چون عثمان و طلحه همپایه گردیده است، ناخرسند بود.

وی در این باره می فرماید: «شگفتا کسی که در زندگی می خواست خلافت را واگذارد، چون اجلش رسید، کوشید تا آن را به عقد دیگری در آورد… من آن مدت دراز را با شکیبایی به سر بردم، رنج بردم و خون دل خوردم.

چون زندگانی او به سرآمد، گروهی را نامزد کرد و مرا در جمله ی آنان در آورد.

خدا را چه شورایی! من از نخستین چه کم داشتم که مرا در پایه ی او نپنداشتند و در صف اینان داشتند، ناچار با آنان انباز، با گفتگوشان دمساز گشتم، اما یکی از کینه راهی گزید و دیگری داماد خود را بهتر دید، این دوخت و آن برید، تا سومین به مقصود رسید.»۶

با وجود این نارضایتی، باز هم درستی و راستی را فدای قدرت طلبی نکرد.

عبدالرّحمان بن عوف به او گفت: با تو بیعت می کنم که طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و روش ابوبکر و عمر با مردم رفتار کنی.

حضرت فرمود: «می پذیرم، ولی طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر و آنچه خود می دانم، عمل خواهم کرد.»

عبدالرّحمان شرط خود را با عثمان در میان نهاد و او پذیرفت.

این ماجرا سه بار تکرار شد و پاسخ حضرت علی (علیه السلام) و عثمان همواره یکسان بود؛ آنگاه عبدالرّحمان با عثمان بیعت کرد.

امام می توانست شرط عبدالرّحمان را بپذیرد و پس از رسیدن به خلافت، بر اساس کتاب خدا و سنّت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل کند؛ ولی چون تقوا و ترس از خداوند، معیار تمام اعمال و رفتار او است، هرگز نمی تواند پیمان خود را زیر پا نهد.

تفاوت حضرت علی (علیه السلام) با عثمان و دیگران در همین جا است؛ عثمان گرچه وعده کرده بود طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر و شیخین عمل کند و بنی امیه را بر مردم مسلّط نسازد؛ ولی وقتی به خلافت رسید، به هیچ یک از وعده هایش عمل نکرد.۷

شایان دقّت و توجّه است که عمر بن خطاب ترکیب «شورا» را به نحوی تعیین کرده بود که انتخاب عثمان به عنوان خلیفه، در آن قطعی باشد؛ چنان که عبدالفتّاح عبدالمقصود در این زمینه می نویسد:

«وصیت عمر بدین شورا مانند قرار داد رسمی بود که آن مرد مظلوم (علی علیه السلام) باید مغلوب باشد.»۸

در دوره ی خلافت عثمان، حضرت علی (علیه السلام) با آنکه از تضییع حقّ خویش ناخشنود بود، به سکوتش ادامه داد و تا آن جا که می توانست در مقابل شورشیان مقاومت کرد تا عثمان نجات یابد.

پس از قتل عثمان، زمانی که مردم یکپارچه به امام روی آوردند و بیعت کردند، برخی مانند سعد بن ابی وقّاص، عبدالله بن عمر و اسامه بن زید از بیعت سرباز زدند.

عده ای از یاران امام خواستند به زور از آنان بیعت بگیرند؛ ولی با نهی حضرت رو به رو شدند.

پس از بیعت، طلحه و زبیر نیز با هدف مخالفت و پیمان شکنی نزد حضرت شتافتند و گفتند:

می خواهیم برای به جای آوردن اعمال عُمره به مکه برویم.

امام آنان را در رفتن آزاد گذاشت و فرمود: «هدفتان حیله است نه عمره!».۹

اصولاً امام در تمام دوران خلافتش مانع حرکت مردم از حوزه ی حکومتی اش نمی شد؛ هرچند به سوی شام روند.

چون بر اساس اصول اخلاقی حاکم بر اندیشه ی وی، هرگز«قصاص قبل از جنایت» روا نیست.

۱۰ حضرت درباره ی پیمان شکنی آنان فرمود: «چون به کار برخاستم، گروهی پیمانِ بسته شکستند و گروهی از جمع دینداران بیرون جستند و گروهی دیگر با ستمکاری دلم را خستند.»۱۱

امام پس از رسیدن به حکومت هرگز نخواست اقدامی غیر عادلانه مرتکب شود و در مقابل خواست های ناروای طلحه و زبیر ـ که حکومت بصره و کوفه را می خواستند ـ مقاومت کرد؛ در حالی که بر اساس اصول حاکم بر سیاست جوامع بشری، می توانست تا زمان «تثبیت قدرت» به تقاضای آنان پاسخ مثبت دهد.

برخورد امام با کارگزاران عثمان نیز از همین زاویه قابل تحلیل است.

ایشان پس از رسیدن به خلافت، بی درنگ به عزل کارگزاران وی پرداخت.

نزاع معاویه با حضرت نیز رهاورد همین تصمیم بود.

اگر امام به عزل معاویه نمی پرداخت، جنگ صفّین و پیامدهای آن تحقّق نمی یافت؛ ولی حضرت علی (علیه السلام) وی را ناشایست و ناصالح می دانست و با آنکه از فرجام کردارش آگاه بود، در جهت عزل او گام برداشت.

حضرت در خطبه ای به همین مطلب اشاره می کند: «گویی او را می بینم که از شام بانگ برداشته است و پرچم های خود را پیرامون کوفه برافراشته، چون ماده شتر بدخو که دوشنده ی خود را با دندان بدراند و سرها بر زمین بگستراند.

دهانش گشاده، ستم و بیداد را بنیاد نهاده، به هر سو تازان، حمله او سخت گران.

به خدا که شما را در این سوی و آن سوی زمین پراکنده گرداند، چندان که جز اندکی به مقدار سرمه ی چشم از شما باقی نماند.»۱۲

قبل از آغاز پیکار صفّین، لشکریان معاویه زودتر از یاران امام به آب رسیدند و آنها را محروم ساختند.

در این موقعیت، با اینکه حضرت قصد داشت غائله از طریق مذاکره پایان پذیرد، در این امر توفیق نیافت و یارانش را با خطبه ای حماسی به عقب راندنِ لشکریان معاویه تحریک کرد و سپاه امام با حمله ای سریع، دشمن را عقب راند.

پس از دستیابی به آب، برخی از یاران حضرت قصد داشتند لشکریان معاویه را از آن محروم سازند؛ امام آنها را از این کار بازداشت.۱۳

اصولاً مشی امام، بر جلوگیری از بروز جنگ بود و قبل از آغاز جنگ، تمام تلاش خود را برای جلوگیری از آن انجام می داد.

این رویه را در جنگ های جمل، صفّین و نهروان در پیش گرفت ولی نتیجه ای به دست نیاورد.

قبل از آغاز جنگ جمل، نامه ها و قاصدهای مختلفی را به سوی عایشه، طلحه و زبیر روانه ساخت و آنان را از عاقبت کار خویش آگاه کرد؛ ولی آنان به هیچ عنوان زیر بار حقّ نرفتند.

همچنین قبل از آغاز جنگ، یارانش را از پیش دستی در حمله و دشنام دادن به لشکریان معاویه باز داشت:

«با آنان جنگ نکنید تا زمانی که آنان جنگ را آغاز کنند؛ چرا که ـ سپاس خدا را ـ حجّت با شماست؛ و رها کردن آنها تا دست به پیکار گشایند، حجّتی دیگر برای شما بر آنهاست.

اگر به خواست خدا، شکست خوردند و گریختند، آن را که پشت کرده، نکشید و کسی را که دفاع از خود نتواند، آسیب مرسانید.

و زخم خورده را از پا در می آورید.

زنان را با زدن برمیانگیزانید؛ هرچند آبروی شما را بریزند یا امیرانتان را دشنام گویند؛ چرا که توانِ زنان اندک است.»۱۴

دو رویکرد متضاد

امیرمؤمنان (علیه السلام) در موقعیتی این روش سیاسی و اخلاقی را پیش گرفته بود که دشمن از هیچ گونه نیرنگی خودداری نمی کرد؛ معاویه و عمرو بن عاص برای رسیدن به قدرت، به هر روشی متوسّل می شدند.

آنان در عمل، خواهان دستیابی به سیاست و قدرت به مفهوم مطلق آن بودند؛ لذا رویارویی امام با این اشخاص، از لحاظ اخلاقی، بسیار معنادار است.

جنگ امیرمؤمنان (علیه السلام) با معاویه، نبرد دو طرز فکر کاملاً الهی و شیطانی و جنگ اخلاق با بی اخلاقی بود؛ همان طور که مهم ترین منبع اندیشه و عمل امام، اعتقاد مطلق وی به اصول اسلامی و اخلاقی است.

حضرت علی (علیه السلام) حکومت را به خاطر حاکم کردن اصول و اخلاق اسلامی می خواست و معاویه برای زیر پا نهادن آن اصول و ارضای هوس های خویش.

این تفاوت، بسیار مهم است! معاویه هرگز در سیاست روش اخلاقی پیش نمی گرفت و هدفی جز کسب قدرت و به حکومت رساندن بنی امیه نداشت.

عبدالفتّاح عبدالمقصود در این زمینه می نویسد: «فرمانروای شام به ناحق خواستار حکومت بود و بدون داشتن شیوه و سیره ای اسلامی، در میان مردم می گردید و سیاست خود را اجرا می کرد.

اگر شعائر و مناسک و آداب مذهبی، همچنان در شام اجرا می شد و از میان نرفته بود و اگر آداب و رسوم و صورت ظاهر عبادت ها در چارچوب معمولی و عادّی خود حفظ می شد، باید گفت که «دین» در حقیقت، صرفاً عبارت از پوسته و رویه نیست؛ «دین» عبارت است از ارزش ها، اصول و بنیان هایی که همگی باهم به پیش می روند.»۱۵

تصویری که تاریخ از معاویه و عمرو بن عاص ارائه می دهد، با آنچه «ماکیاولی» در سیاست نامه اش تبیین کرده، کاملاً منطبق است.

اصول سیاسی معاویه حتی با اصول جوانمردی ـ که رعایت آنها در دوره ی جاهلیت در جزیره العرب مورد تأکید بود ـ متضاد می نمود.

البته مشکل حضرت علی (علیه السلام) تنها معاویه نبود بلکه از آغاز زمامداری، رویاروی کسانی قرار گرفت که به اصول اخلاقی پایبند نبودند.

طلحه و زبیر که در نخستین جنگ «جمل» مقابل امام ایستادند، پیمان شکن بودند و بیعت خود با حضرت را زیر پا نهادند.
معاویه نیز از همان آغاز، روش دروغ و نیرنگ پیش گرفت؛ او به خاطر منافع سیاسی، امام را به دروغ به قتل عثمان متّهم کرد؛ در حالی که خود می دانست امام برای جلوگیری از قتل عثمان تلاش فراوان کرد.

امام این نکته را بارها در نامه هایش به معاویه گوشزد نمود۱۶؛ البته این تذکّرات در روش وی هیچ تأثیری نمی گذاشت.

معاویه در غارت بیت المال مسلمانان هیچ گونه مانعی پیش روی خود نمی دید و آن را برای تحقّق اهداف شخصی به کار می گرفت.

معاویه از هر روشی برای جذب یاران امام علی (علیه السلام) استفاده می کرد و زمانی که موفّق به جذب آنان نمی شد، برای از میان بردنشان به شیوه های دیگر ـ همچون ترور ـ می پرداخت.

وعده و وعیدهای معاویه بسیار تأثیرگذار بود و رخنه های اساسی در لشکر امام پدید آورد! طه حسین در تحلیلی از زندگی حضرت می نویسد:

«علی (علیه السلام) بر اساس روشی عمل می کرد که در آن فقط انسان هایی که آخرت را به دنیا ترجیح می دادند، می توانستند راضی باشند؛ ولی معاویه دنیای افراد را تأمین می کرد.

حضرت علی (علیه السلام) در دوره ای بر این اساس عمل می کرد که دیگر روحیه ی حاکم در صدر اسلام دگرگون شده و دنیا پرستی در میان مسلمانان رواج یافته بود.

به همین دلیل، مردم نمی توانستند در مقابل وسوسه های مادّی معاویه مقاومت کنند.»۱۷

روش معاویه، «پیمان شکنی» بود و به هیچ یک از وعده ها و پیمان های خود وفا نمی کرد.

عبدالفتّاح عبدالمقصود در این باره می نویسد: «به هیچ وجه از این شخص که برای به دست آوردن قدرت و حکومت پیوسته می کوشید، شنیده یا دیده نشده است که در ضمن سیر و حرکت به سوی هدف، ناچار شده باشد که وسایل و ابزار رسیدنش را به طرف جادّه مستقیم و درست برگردانده باشد یا راه سرشت های والا با ارزش انسانی در پیش گیرد؛ زیرا در تمام این مدت آنچه وی را به نیازش می رسانید و حاجتش را برآورده می کرد، انحراف و کجروی بود.»۱۸

معاویه از لحاظ شخصیتی، در مقایسه با امام علی (علیه السلام) ضعف های بسار تحقیرآمیزی داشت و برای جبران این کمبودهای جدّی، از هر وسیله ای سود می جست.

عرب آن روز، امام را در شجاعت، شهامت، پایمردی در امر الهی، عدالت، برابری و اصول والای انسانی، بالاترین مردمان می دانست و این، برای معاویه بسیار سنگین بود.

او همچنین می دانست هیچ گاه نمی تواند در پیکار نظامی بر امام چیره شود؛ از این رو، برای غلبه بر حریف، اصول اوّلیّه اخلاقی را هم زیر پا می گذاشت.

در آیین معاویه، دادگری با ستم، راستگویی با دروغ و وفاداری با خیانت تفاوت نداشت.

در نگاه او، همه نیکی ها و بدی ها ابزار سلطه جویی و هوسرانی بودند و تا هنگامی که وی را به اهدافش می رساندند، تفاوت نداشتند.

حضرت علی (علیه السلام) مردم را به حق و عدالت دعوت می کرد، ولی معاویه برای پیشبرد اهدافش از هر وسیله ای بهره می برد.

عبدالفتّاح عبدالمقصود درباره آن دوران می نویسد: «جان ها شروع به منحرف شدن از راه راست کردند، ایده های والای معنوی رو به سراشیب سقوط گذاشتند، ارزش ها واژگونه شدند، پیشانی ها به سوی دنیا روی گذاشتند و دل ها از خدا دور گردیدند.

در نظر اکثریت عظیم مردم، سخن آخر و تعیین کننده در اختیار «مادّیات» قرار داشت و در هنگام سنجش و ارزیابی اشخاص، برتری از آنِ مادّه بود که در دو رکن قدرت (شمشیر و ثروت) نمایان می گردید!»۱۹

در واقع این همان خطری بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بارها هراس خود را نسبت به وقوع آن در بین مسلمانان ابراز کرده بود:

«آنچه پیش از هرچیز درباره شما اندیشناکم، آن است که شکوفه های خوشی و لذّات دنیوی به شما روی آورد.»۲۰

حضرت علی (علیه السلام) هم در باره روی گردانی مردم از راستی، می فرماید: «همانا کران تا کران را ابرِ فتنه پوشانده است و راه راست ناشناسا گردیده است!»۲۱

معاویه به یاری مشاور حیله گیری چون عمرو بن عاص به خوبی توانست از ارکان قدرت نامشروع خود استفاده کند؛ اما او مطمئن بود که علی (علیه السلام) هرگز شیوه های نامشروع و غیر اخلاقی وی را مقابله به مثل نخواهد کرد و در صلح و جنگ به آیین «جوانمردی» پایبند است.

از نظر حضرت علی (علیه السلام) «اصول اخلاقی» را باید در هر حال و در مقابل هرکس، حتی در برابر کسی که به اصول اخلاقی و فضایل انسانی ایمان ندارد، مراعات کرد؛ لذا هیچ یک از نیرنگ ها، پیمان شکنی ها و ناجوانمردی های معاویه را پاسخ نمی داد.

امام در جواب به نامه ی معاویه می نویسد: «به تو چه که فاضل کیست و مفضول کدام است؟ سیاستمدار کیست و رعیت کدامند؟»۲۲

حضرت در نامه ای دیگر می نویسد: «ای معاویه! کِی بود که شما گردانندگان سیاست مردم و والیان امر امت بودید، با اینکه نه در میدان مسابقه ی خیرات و کمالات انسانی، قدمی برداشته اید و نه از شرفی عالی برخوردارید!»۲۳

امام در این نامه چهره ی واقعی معاویه و سیاستش را نشان داده، به مفهوم واقعی «سیاست» اشاره می کند و به معاویه یادآور می شود که تو از چنین سیاستی بیگانه ای، آن قدر بیگانه که حتی شایسته ی حرف زدن در این میدان نیستی؛ چون سیاست اخلاقی نیازمند برتری در زمینه ی خیرات و کمالات انسانی است و افرادی چون تو نمی توانند در چنین مسابقه ای وارد شوند.

به هر حال، امام علی (علیه السلام) در دوره ی زمامداری اش رویاروی روش سیاسی ای قرار گرفت که اصل اولیه ی آن، دوری از اخلاق بود.

امام با در پیش گرفتن روش مطلقاً اخلاقی، در پی ارائه الگویی نو و مناسب برای بشر بود.

او در این راه چنان عمل کرد که سرمشقی جاودان ـ که در آن، تعالی و سعادت جمعی مهم ترین هدف سیاست است ـ در مقابل جهانیان و سیاستمداران بوده باشد.

اختلاف بنیادین این دو روش، ریشه در تفاوت اساسی نگرش آنها به زندگی دارد که در جملات زیر متبلور است؛ حضرت علی (علیه السلام) در آغاز جنگ صفّین به یارانش فرمود: «ای مردم! اینجا، جایی است که هرکس شک و تردید در حقّانیت نبرد به خود راه دهد، در (حقّانیت) روز قیامت تردید کرده و هرکسی که در آن درماند، در روز قیامت درمانده است.»۲۴

در مقابل، معاویه چنین عقیده ای داشت: «به خدا سوگند! دوست دارم چندان ثروت و مکنت به آنان (یاران علی (علیه السلام) ) دهم و چنان مالی میانشان پخش کنم که (در نظر ایشان) دنیای من بر آخرت او بچربد.»۲۵

حضرت علی (علیه السلام) تفاوت خود با افرادی چون معاویه و عمرو بن عاص را این گونه بیان می کند: «شگفتا از پسر نابغه (عمرو بن عاص) شامیان را گفته است من، مردی لاف گویم با لعب بسیار، عبث کارم و کوشا در این کار! همانا آنچه گفته، نادرست بوده و به گناه دهان گشوده؛ همانا بدترین گفتار، سخن دروغ است! اما او می گوید و دروغ می گوید.

وعده می دهد و خلاف آن می پوید… پیمان را به سر نمی برد و پیوند خویشان را می بُرد.

چون سخن جنگ در میان باشد، دلیر است و بر امر و نهی چیر، و چون تیغ از نیام بر آید و وقت کارزار آید، بزرگ ترین نیرنگ او این است که عورت خویش گشاید.

به خدا سوگند! یاد مرگ، مرا از لاف بازی می دارد و فراموشی آخرت، او را نگذارد که سخن حق بر زبان آرد.»۲۶

پی نوشت ها

۱. جرج جرداق، امام علی(ع) صدای عدالت انسانی، ترجمه ی سیدهادی خسروشاهی، ج ۵، ص ۱۵.
۲. همان.
۳. برای بررسی تفصیلی این جریانات، ر.ک: سید هاشم رسولی محلاتی، زندگانی امیرالمؤمنین(ع)، ص ۲۳۴ ـ ۲۳۰؛ عبدالفتاح عبدالمقصود، امام علی(ع)، ترجمه ی محمد مهدی جعفری، ج ۱، ص ۳۱۸ ـ ۳۱۵.
۴. نهج البلاغه، خطبه ی ۱۶۲ و ۲۸.
۵. علامه امینی، در جلد ۷ و ۸ کتاب نفیس الغدیر، درباره تلاش ها و رهنمودهای حضرت در دوران خلفای سه گانه، به تفصیل بحث کرده است.
۶. نهج البلاغه، خطبه ی ۳.
۷. برای مطالعه بیشتر، ر.ک: مجموعه نویسندگان، دایره المعارف تشیّع، ج ۲، ص ۳۴۵ ـ ۳۳۴.
۸. امام علی(ع)، ترجمه ی محمد مهدی جعفری، ج ۱، ص ۴۱۴ ـ ۴۱۱.
۹. محمدتقی جعفری، نگاهی به علی(ع)، ص ۲۶. همچنین برای مطالعه ی عهدشکنی طلحه و زبیر، ر.ک: سیدهاشم رسولی محلاتی، زندگانی امیرالمؤمنین(ع)، ص ۳۹۵ـ۳۹۲.
۱۰. طه حسین، علی و فرزندانش، ترجمه ی محمد علی شیرازی، ص ۱۸۰ و ۱۸۱.
۱۱. نهج البلاغه، خطبه ی ۳.
۱۲. همان، خطبه ی ۱۰۱.
۱۳. همان، خطبه ی ۲۰۶.
۱۴. همان، نامه ی ۱۴.
۱۵. امام علی(ع)، ج ۱، ص ۵۸.
۱۶. برای مثال، ر.ک: نهج البلاغه، نامه ی ۲۸.
۱۷. ر.ک: علی و فرزندانش، ص ۱۷۷.
۱۸. امام علی (علیه السلام) ، ج ۸، ص ۵۹.
۱۹. همان، ص ۶۳.
۲۰. همان، ج ۱، ص ۳۶۷ ـ ۳۶۲.
۲۱. نهج البلاغه، خطبه ی ۹۳.
۲۲. همان، نامه ی ۲۸.
۲۳. همان، نامه ی ۱۰.
۲۴. نصر بن مزاحم منقری، پیکار صفّین، ترجمه ی پرویز اتابکی، ص ۲۱۸.
۲۵. همان.
۲۶. نهج البلاغه، خطبه ی ۸۴.

منبع: فرهنگ کوثر؛ زمستان ۱۳۸۱؛ شماره ۵۶؛ مقصود رنجبر