ابوالسعادات هبه الله بن علی علوی حسنی معروف به ابن شجری

زمان مطالعه : 4 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

ابوالسعادات هبه الله بن علی علوی حسنی معروف به ابن شجری (۴۵۰ق – ۲۰ رمضان ۵۴۲ق)، نحوی، لغوی، ادیب و شاعرِ شیعی و نویسنده کتاب الامالی و الحماسه است.

نسب او به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد و به همین سبب علوی حسنی نامیده شده است. درباره شهرت یافتن او به ابن شجری اختلاف است. یاقوت حموی[۱] او را از طرف مادر به خاندان شجری منسوب می‌داند، اما ابن خلکان[۲] انتساب او را هم به این خاندان محتمل می‌داند و هم به قریه شجره واقع در نزدیکی مدینه.[۳]

تحصیلات و تدریس

وی ادب و نحو را نزد ابن طباطبا، خطیب تبریزی، سعید بن علی سلالی و ابن فضال محاشعی آموخت و علم حدیث را نزد اساتیدی چون ابوالحسن مبارک بن عبدالجبار صیرفی و محمد بن سعید بن نبهان کاتب فراگرفت[۴] و از دوریستی، ابن قدامه و دیگران روایت کرد.[۵]

وی هرگز از دانش‌اندوزی نیاسود، چنانکه در سن پیری نیز در درس ابوالحسن بن طیوری و برخی دیگر حاضر می‌شد[۶]، حال آنکه او خود در فنون ادب تجارب بسیار اندوخته و در بغداد، سرور نحودانان گشته بود و چندی هم، به نیابت از سوی الطاهر ابوعبدالله احمد بن ابی الحسن علوی، نقیب طالبیان در محله کرخ بغداد بود.[۷]

گویند وی مدت ۷۰ سال به تدریس نحو و ادب اشتغال داشت.

شخصیت علمی

در مدت طولانی تدریس وی بسیاری از مشاهیر نحو و لغت، چون تاج الدین کندی، ابوالبرکات ابن انباری[۸] و ابن خشاب[۹] از او دانش آموختند. عده‌ای همچون شیخ برهان الدین حمدانی قزوینی و قطب راوندی نیز از او روایت حدیث کردند.[۱۰]

ابن شجری به درجه‌ای از اعتبار و شهرت رسیده بود که زمخشری، هنگام بازگشت از سفر حج، در بغداد به دیدنش رفت و در حضور عده‌ای، از جمله ابن انباری، در باب حدیث و شعر و ادب با او به مباحثه پرداخت.[۱۱]

ابن شجری شعر نیز می‌سرود، اما از اشعار او تنها دو قطعه کوتاه مجموعاً ۵ بیت و نیز ۱۶ بیت از یک قصیده در مدح وزیر نظام الدین ابونصر مظفر باقی مانده است.[۱۲] گویا اشعار وی مورد پسند اهل ادب نبوده است چنانکه حسن بن احمد بن جکینا شاعر بغدادی شعر او را مورد طعن قرار داده است.[۱۳]

مدفن

ابن شجری در بغداد چشم از جهان فروبست و در کرخ که محله شیعه‌نشین بغداد بود، به خاک سپرده شد.[۱۴]

آثار

از وی آثاری در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که عبارت‌اند از:

الامالی: این کتاب یکی از آثار کم‌نظیر و ارزشمند است که صاحب آن بسیاری از آراء نحوی را با شواهد شعری مختلف در ۸۴ مجلس برای شاگردانش املا کرده است. تاریخ بسیاری از مجالس دقیقاً ثبت شده، اما از شروع نخستین مجلس اطلاع دقیقی در دست نیست و با توجه به اینکه مجلس هشتم در اوایل جمادی الاول ۵۲۴ق املا گردیده و پس از آن به طور مرتب ادامه داشته است، شروع آن احتمالاً در اوایل ربیع الاول همان سال بوده است. ابن شجری در این کتاب آراء بسیاری را بدون ذکر نام آورده است. به عنوان مثال چند فصل کامل از کتاب الازهیه هروی را بدون ذکر مأخذ نقل کرده است.[۱۵] وی بخش وسیعی از الامالی را[۱۶] به ذکر لغزش‌های مکی بن ابی طالب مغربی در کتاب مشکل اِعراب القرآن اختصاص داده است. کتاب الامالی در ۱۳۴۹ق در دو مجلد در حیدرآباد به طور ناقص به چاپ رسیده و یک بار نیز در بیروت بدون ذکر تاریخ، تجدید چاپ شده است. بخش پایانی آن با عنوان مالم ینشر من الامالی الشجریه به کوشش حاتم صالح ضامن در ۱۴۰۵ق در بیروت چاپ شده که بقیه مجلس ۷۸ تا مجلس ۸۴ را شامل می‌شود.

الحماسه: این اثر گلچینی از بهترین اشعار شعرای جاهلی و اسلامی عصر اموی و عباسی است که وی به تقلید از حماسه ابوتمّام و بحتری گردآورده است. برخی معتقدند که در سلسله حماسه‌های عرب، اثرِ ابن شجری از همه ارزشمندتر است.[۱۷] حماسه در ۱۳۴۵ق توسط مستشرق آلمانی فریتس کرنکو در حیدرآباد و در ۱۹۷۰م به کوشش عبدالمعین الملوحی و اسماء الحمصی در دمشق به چاپ رسیده است.

مختارات شعراء العرب: شامل ۵۰ قصیده از قصاید معروف عصر جاهلی و مخضرمین است. این اثر در ۱۳۰۶ ق در قاهره چاپ سنگی شده، در ۱۳۴۴ق به کوشش محمود حسن الزناتی در قاهره و یک بار دیگر در ۱۹۷۵م به کوشش علی محمد بجاوی در همانجا به چاپ رسیده است.

منظومه ابن الشجری: این اثر در ۱۳۳۰ق در قاهره چاپ شده است. افزون بر این‌ها، نسخه‌ای از یک فرهنگ مشترکات لفظی در برلین مضبوط است که شاید همان ما اتفق لفظه و اختلف معناه باشد که یاقوت حموی[۱۸] از آن نام برده است.

آثار دیگری هم برای ابن شجری ذکر کرده‌اند که عبارت‌اند از:

الانتصار: هنگامی که ابن شرجی املای کتاب الامالی را به پایان برد، ابن خشاب از وی خواست تا آن را نزد او فراگیرد، اما وی نپذیرفت. در نتیجه ابن خشاب به ردّ بعضی از موضوعات کتاب پرداخت و ابن شجری در پاسخ آن الانتصار را نوشت.[۱۹]

شرح التصریف الملوکی ابن جنی؛

شرح اللمع ابن جنی[۲۰]

پی نوشت ها:

معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۲.
وفیات الاعیان، ج۶، ص۵۰.
برای نظرات دیگر، نک: بغیه الوعاه، ج۱، ص۳۲۴.
معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۲-۲۸۳؛ انباه الرواه، ج۳، ص۳۵۶؛ وفی‌ات الاعیان، ج۶، ص۴۶.
ریاض العلماء، ج۵، ص۳۱۸.
العبر، ج۲، ص۴۶۳.
نزهه الاولیاء، ص۲۸۴؛ البدایه، ج۱۱، ص۲۲۳.
معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۳؛ نزهه الاولیاء، ص۲۸۶.
البلغه، ص۲۷۸
ریاض العلماء، ج۵، ص۳۱۸.
معجم الادباء، ج۱۹، ص۱۲۸؛ وفی‌ات الاعیان، ج۶، ص۴۶.
وفی‌ات الاعیان، ج۶، ص۴۷- ۴۸.
وفی‌ات الاعیان، ج۶، ص۴۹؛ فوات الوفیات، ج۱، ص۳۲۱.
انباه الرواه، ج۳، ص۳۵۶.
الامالی، ج۲، ص۳۴۳-۳۵۱؛ قس: الازهیه، ص۱۴۸-۱۵۷؛ مالم ینشر، ۳۰-۳۱؛ قس: الازهیه، ص۵۴ – ۵۵، جاهای مختلف.
نک: مالم ینشر، ص۴۱- ۶۵.
«التعریف و النقد» ش۴۵، ص۸۸۲.
معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۳.
معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۳؛ انباه الرواه، ج۳، ص۳۵۶-۳۵۷.
وفی‌ات الاعیان، ج۶، ص۴۵.

منابع

ابن انباری، عبدالرحمان، نزهه الاولیاء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م.
ابن تغری بردی، النجوم.
ابن خلکان، وفی‌ات الاعیان.
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر.
ابن شجری، هبهالله، الامالی، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق.
ابن شجری، الحماسه، به کوشش فریتس کرنکو، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
ابن شجری، مالم ینشر من الامالی الشجریه، به کوشش حاتم صالح ضامن، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۴م.
ابن کثیر، البدایه.
ابن هشام، عبدالله، مغنی اللبیب، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، مکتب التجاریه الکبری.
افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد الحسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
سیوطی، بغیه الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م.
ضامن، حاتم صالح، مقدمه بر مالم ینشر (نک: ابن شجری در همین مآخذ).
فیروزآبادی، محمد، البلغه، به کوشش محمد المصری، دمشق، ۱۳۹۲ق /۱۹۷۲م.
قفطی، علی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۹م.
مردم بک، عدنان، «التعریف و النقد»، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، شم ۴۵، ۱۳۹۰ق /۱۹۷۰م، شم ۴۵.
منتجب الدین، علی، فهرست اسماء علماء الشیعه، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
هروی، علی، الازهیه، به کوشش عبدالمعین الملوحی، دمشق، ۱۳۹۱ق /۱۹۷۱م.
یاقوت حموی، معجم الادبا.