آداب سخن گفتن در قرآن مجید با دیگران

ادب و آداب سخن گفتن، موضوعی است که قرآن مجید به شکل‏های متفاوت به آن پرداخته است.این کتاب ارزشمند، نه تنها سخن، بلکه لحن گفتار و بیان را مورد توجه قرار داده و بر این نظر است که از لحن گفتار افراد می‏توان به شخصیت آنان پی برد.

همچنین با توجه به موقعیت و جایگاه بانوان، در قرآن دیدگاه زیبایی درباره‏ی سخن گفتن آنان وجود دارد.

«قول»و«قیل»در قرآن مجید به معنی مطلق سخن گفتن است.قول به معنی کلام یا لفظی است که زبان آن را افشا می‏ کند؛چه تام و کامل باشد و چه ناقص و ناتمام.

راغب اصفهانی، در کتاب ارزشمند «مفردات» ۱ ، درباره‏ی کاربرد قول در قرآن مجید وجوهی را مطرح کرده است که به طور خلاصه از این قرارند:

۱. قرآن مجید سخن معمولی و متداول را«قول»نامیده است؛آن جا که می‏ فرماید:«قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی»:گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)و عفو(و گذشت از خشونت‏های آن‏ها)از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند بی‏نیاز و بردبار است. ۲

۲. به سخن خداوند متعال در این موارد «قول»اطلاق شده است:

الف)به شکل خلق صوت؛از جمله:«فلمّا اتاها نودی یا موسی انّی انا ربّک فاخلع نعلیک»:هنگامی که نزد آتش آمد، ندا داد که:ای موسی!من پروردگار تو هستم، کفش‏هایت را بیرون آر… ۳

ب)فهماندن مطلب، وحی و الهام؛

از جمله:«اذ قال ربّک للملائکه انّی جاعل فی الارض خلیفه»:هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت:«من روی زمین، جانشینی قرار خواهم داد.» ۴

ج)حکم خداوند در کارها؛ مانند:«قلنا یا نار کونی بردا و سلاما علی ابراهیم»:گفتیم:«ای آتش!بر ابراهیم سرد و سالم باش.» ۵

۳. مطلبی را در دل و ذهن آوردن نیز در قرآن مجید به«قول»و سخن تعبیر شده است؛برای مثال:«و یقولون فی انفسهم لو لا یعذّبنا اللّه بما نقول»:… و در دل می‏گویند:«چرا خداوند ما را به خاطر گفته‏هایمان عذاب نمی‏کند؟!» ۶

۴. به اجابت تکوینی هم در قرآن «قول»گفته شده است:«…فقال لها و للارض ائتیا طوعا او کرها قالتا اتینا طائعین»:…به آن و به زمین دستور داد:«به وجود آیید(و شکل بگیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!»آن‏ها گفتند:«ما از روی اطاعت می‏آییم.» ۷

علاوه بر این‏ها، حتی لحن سخن در قرآن مورد امعان نظر واقع شده است، به طوری که در قرآن مجید خداوند متعال می‏فرماید:از لحن قول و سخن آنان می‏توان به شخصیتشان پی برد: «و لتعرفنّهم فی لحن القول…»:قرآن به رفع صوت و غضّ صوت(بلندی صدا، کوتاهی صدا)نیز توجه دارد و از جمله می‏فرماید:«یا ایّها الّذین آمنوا لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النّبیّ و لا تجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم و انتم لا تشعرون»:ای کسانی که ایمان آورده‏اید!صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید، آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می‏ کنند؛مبادا اعمال شما نابود گردد، در حالی که نمی‏دانید. ۹

همان طور که می‏دانیم، برای کفر و شرک، خداوند متعال، حبط عمل، یعنی نابودی عمل، قرار داده است.پس گناه کفر و شرک، سبب نابودی اعمال انسان، و بلند سخن گفتن با پیامبر، در زمره‏ی کفر و شرک و موجب حبط عمل می‏شود:«و من یکفر بالایمان فقد حبط عمله»:کسی که انکار کند آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، اعمالش تباه می‏گردد… ۱۰

و نیز در مورد شرک آمده است:«و لو اشرکوا لحبط عنهم ما کانوا یعملون»:و اگر آن‏ها مشرک شوند، اعمالی(نیک) که انجام داده‏اند، نابود می‏شوند(و نتیجه‏ای از آن‏ها نمی‏گیرند). ۱۱

مسأله‏ی«سخن گفتن»بسیار مورد توجه قرآن است و خداوند در قرآن سفارش می‏فرماید که با همه‏ی مردم (الناس)خوب سخن بگویید:«… و قولوا للنّاس حسنا…» ۱۲

جالب است که دستور خوب سخن گفتن را میان احکام مهم صادر فرموده است:«و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الاّ اللّه و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین و قولوا للنّاس حسنا و اقیموا الصّلاه و آتوا الزّکاه»: زمانی از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای یگانه را نپرستند، به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنند، به مردم نیک بگویند، و نماز را به پای دارند و زکات بپردازند. ۱۳

در جای دیگری در قرآن مجید می‏فرماید:«و قل لعبادی یقولوا الّتی هی احسن»:به بندگانم بگو، سخنی بگویند که بهترین باشد. ۱۴

در ادامه می‏ فرماید، چون شیطان به وسیله‏ی سخنان ناموزون میان آن‏ها فتنه و فساد ایجاد می‏کند.

در ادامه، بعضی از خصوصیاتی را که در قرآن مجید برای سخن گفتن آمده است، می آوریم:

۱. سخن باید سنجیده و نیکو باشد:

«طاعه و قول معروف.» ۱۵

ترجمه:اطاعت و سخن سنجیده (برای آنان بهتر است).

۲. گفتار باید با ملایمت همراه باشد:

«فقولا له قولا لینّا لعلّه یتذّکر او یخشی.» ۱۶

ترجمه:پس به نرمی با او سخن بگویید، شاید متذکر شود، یا(از خدا) بترسد.

در آیه‏ی شریفه‏ی فوق، سخن گفتن حتی با کسی چون فرعون باید با ملایمت باشد.

۳. قول و گفته باید همراه کردار و عمل باشد:

«یا ایّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون.» ۱۷

ترجمه:ای کسانی که ایمان آورده‏اید!چرا سخنی می‏گویید که عمل نمی‏کنید؟!

۴. سخن باید بلیغ، رسا و شفاف باشد:

«و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغا.» ۱۸

ترجمه:با بیانی رسا، نتایج اعمالشان را به آن‏ها گوشزد کن.

۵. سخن باید کریمانه و بزرگوارانه باشد:

«…فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما» ۱۹

ترجمه:کم‏ترین اهانتی به آن‏ها روا مدار و بر آن‏ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‏ها بگو.

این مطلب قابل توضیح است که هم گوینده‏ی سخن باید کریمانه سخن بگوید و هم این که باید توجه داشته باشد، با دو کریم سخن می‏گوید که همان پدر و مادر هستند.

۶. سخن باید قابل عمل کردن و آسان باشد:

«…فقل لهم قولا میسورا» ۲۰

ترجمه:با گفتار نرم و آمیخته با لطف(آسان)، با آنان سخن بگو.

۷. سخن باید حق و استوار باشد. «و قولوا قولا سدیدا» ۲۱

ترجمه:سخن حق و استوار بگویید.

۸. از سخنان باطل و لغو باید پرهیز شود:

«…و اجتنبوا قول الزّور.» ۲۲

ترجمه:و از سخن باطل بپرهیزید.

۹. گفتار باید دلپسند و نیکو باشد:

«و هدوا الی الطیّب من القول.» ۲۳

ترجمه:و(بهشتیان)به سوی سخنان پاکیزه و دلپسند هدایت می‏شوند.

در پایان شایان ذکر است، با توجه به شأن تربیتی و موقعیت ویژه‏ی بانوان، قرآن مجید درباره‏ی سخن گفتن آنان توجه خاص مبذول داشته است و می‏فرماید:«…فلا تخضعن بالقول، فیطمع الّذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا»:…پس به گونه‏ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید(هم خوب سخن بگویید و هم سخن خوب بگویید). ۲۴

در این آیه‏ی شریفه دو مطلب مورد توجه است:

۱. خانم‏ها باید خوب حرف بزنند (لا تخضعن بالقول)، یعنی در موقع سخن گفتن، با عشوه‏ گری سخن نگویند و سخنانشان را متین بیان کنند، به طوری که به دور از هر گونه تحریک در بیماردلان باشد.

۲. خانم‏ها باید حرف خوب بزنند (و قلن قولا معروفا).

البته بدیهی است که آقایان نیز باید چنین باشند، ولی به علت وجهه‏ی تربیتی و موقعیت خاص خانم‏ها، در این مورد به آن‏ها بیش‏تر سفارش شده است.

امیدوارم خداوند همه‏ی خوانندگان محترم و عاملان به قرآن را مورد لطف و عنایت ویژه‏ی خود قرار دهد.«اللهم وفقنا لما تحبّ و ترضی.»

پی نوشت ها

(۱).راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه‏ی قول.

(۲).قرآن مجید، ترجمه‏ی آیت الله مکارم شیرازی، سوره‏ی مبارکه‏ی بقره، آیه‏ی ۲۶۳.

(۳).طه، آیات ۱۱ و ۱۲.

(۴).بقره، آیه‏ی ۳۰.

(۵).نساء، آیه‏ی ۶۹.

(۶).مجادله، آیه‏ی ۸.

(۷).فصلت، آیه‏ی ۱۱.

(۸).محمد، آیه‏ی ۳۰.

(۹).حجرات، آیه‏ی ۲.

(۱۰).مائده، آیه‏ی ۵.

(۱۱).انعام، آیه‏ی ۸۸.

(۱۲).بقره، آیه‏ی ۸۳.

(۱۳).همان.

(۱۴).اسراء، آیه‏ی ۵۳.

(۱۵).محمد، آیه‏ی ۲۱.

(۱۶).طه، آیه‏ی ۴۴.

(۱۷).صف، آیه‏ی ۲.

(۱۸).نساء، آیه‏ی ۶۳.

(۱۹).اسراء، آیه‏ی ۲۳.

(۲۰).اسراء، آیه‏ی ۲۸.

(۲۱).احزاب، آیه‏ی ۷۰.

(۲۲).حج، آیه‏ی ۳۰.

(۲۳).حج، آیه‏ی ۲۴.

(۲۴).احزاب، آیه‏ی ۳۲.

نویسندگان: زهرا کاشانی ها

منبع:پرتال جامع علوم انسانی