آداب جنگ در اسلام

براى شناخت اصالت مکتب ها یکى از بهترین راه ها آن است که چگونگى رفتار آنها را با دشمن مخصوصاً در میدان جنگ و پس از آن در برابر اسیران جنگى، و نوع برخورد آنها با بحران ها پیامدهاى جنگى مورد بررسى قرار داده شود. بررسى آیات قرآن و روایات اسلامى در مورد آداب جنگ این حقیقت را به وضوح ثابت مى کند که اسلام مسائل اخلاقى و انسانى را حتّى در خشونت بارترین صحنه هاى زندگى یعنى در میدان جنگ نادیده نگرفته و همه جا قهر را با لطف و خشونت را با مرحمت، عجین ساخته است. 

 بیان آداب جنگ در اسلام به یقین اثر عمیقى در طرز قضاوت بیگانگان از اسلام دارد و مى تواند وسیله اى براى جلب توجّه آنان و بازنگرى درباره دین اسلام شود.

در آیات قرآن بارها به رعایت عدالت و عدم تجاوز از حدود معقول و انسانى در مقابل دشمنان تأکید شده است.

از جمله در آیه ۱۹۰ سوره «بقره» مى خوانیم: «وَ قاتِلُوا فى سَبیلِ اللهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا اِنَّ اللهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ»: «در راه خدا، با کسانى که با شما مى جنگند، نبرد کنید؛ و از حد تجاوز ننمایید، که خدا تجاوزکاران را دوست نمى دارد».

در این آیه در واقع به سه نکته اشاره شده است، نخست این که جنگ باید براى رضاى خدا و در راه و حدود تعیین شده از طرف خدا باشد نه اینکه به خاطر جاه طلبى و انتقام جویى باشد.

دیگر اینکه جنگ در برابر متجاوز باشد، یعنى تا جنگ بر شما تحمیل نشود دست به اسلحه نبرید.

سوّم اینکه در میدان جنگ از حد تجاوز نکنید و اصول اخلاقى را رعایت کنید؛ بنابراین اگر دشمن اسلحه را بر زمین بگذارد و تسلیم شود نباید به او حمله کرد، و همچنین نسبت به کسانى که قدرت بر جنگ ندارند مانند پیرمردان و کودکان و زنان نباید متعرّض شد، و نابود کردن باغ ها، مزارع و تخریب اماکن قابل استفاده و توسّل به سلاح هاى کشتار جمعى، همه از مصادیق تعدّى بر بى گناهان و انتخاب روش هاى غیر انسانى است، که از نظر اسلام ممنوع به شمار مى رود.

در آیه ۱۹۴ همین سوره (چند آیه بعد از آیه مورد بحث) باز بر این معنى تأکید کرده، و مى گوید: «فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَاتَّقُواللهَ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقینَ»: «(به طور کلّى) هرکس به شما حمله کرد، همانند حمله وى بر او حمله کنید و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)؛ و بدانید خدا با پرهیزگاران است». اشاره به اینکه اگر یارى خداوند و پیرزوى را مى خواهید، باید از تعدّى و زیاده روى حتّى در میدان جنگ خوددارى کنید.

همین معنى به شکل دیگرى در آیه ۲ سوره «مائده» مورد تأکید قرار گرفته و با صراحت مى گوید: «وَلا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَئانُ قَوْم اَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اَنْ تَعْتَدُوا»: «و دشمنى با جمعیّتى که شما را از آمدن به مسجدالحرام (در سال حدیبیه) باز داشتند، نباید شما را وادار به تعدّى و تجاوز کند!» و روح انتقام جویى که از رفتار خشونت بار دشمن در صحنه حدیبیه مایه مى گیرد بر شما غلبه کند.

در روایات اسلامى نیز تعبیرات مختلف و دستورات فراوانى در مورد رعایت اصول انسانى در میدان جنگ و پس از پایان آن نسبت به دشمنان وارد شده، که عواطف انسانى و روح مسالمت جویى در آن به خوبى متجلّى است.

ارباب سیر، در سیرت حضرت محمّد(صلى الله علیه وآله) نوشته اند که هر گاه لشکرى را مأمور جنگ مى کرد فرماندهان سپاه را با لشکر طلب مى فرمود و این گونه موعظه و ارشاد مى کرد: «به نام خداوند متعال حرکت کنید، و استعانت بجویید از خداوند، و براى او و آیین رسول خدا(صلى الله علیه وآله)جهاد کنید، اى مردم مکر نکنید و از غنائم جنگى سرقت روا مدارید و اعضاى اجساد دشمن را بعد از کشته شدن جدا ننمایید و پیران و اطفال و زنان را به قتل نرسانید و عابدان و رهبانان را که در غارها وبیغوله ها جاى دارند به قتل نرسانید. درختان را از بیخ نزنید مگر اینکه ناچار باشید، نخل ها را نسوزانید و با آب غرق نکنید، درختان میوه را ریشه کن نسازید، زراعت را آتش نزنید که خود بدان محتاج خواهید بود، و حیوانات حلال گوشت را نابود نسازید مگر به اندازه اى که براى تغذیه لازم دارید، هرگز آب شرب دشمن را با زهر آلوده نسازید و حیله و نیرنگ به کار نبرید …».

خود آن حضرت نیز هرگز با دشمنان غیر از این معامله نکرد، و بر دشمن شبیخون نزد و جهاد با نفس را از هر چیزى با اهمیّت تر مى دانست.(۱)

دقّت در دستورات بالا که بسیار حساب شده است؛ به خوبى نشان مى دهد که اسلام هیچ یک از مسائل اخلاقى مربوط به جنگ را نادیده نگرفته، و شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) تمام آنها را عملا در مورد دشمنان مراعات مى نمود، نه همچون کسانى که در گفتار خود از حقوق بشر و رعایت اصول انسانى بسیار دم مى زنند، ولى در عمل هیچ خبرى نیست.

علاوه بر این، تأکید بر این نکته که جهاد با نفس برترین جهاد است اشاره به این معنى دارد، که مسلمان واقعى کسى است که اصول انسانى را در میدان جنگ رعایت کند.

از آنچه در بالا آمد این نکته نیز به خوبى استفاده مى شود، که اسلام توسّل به سلاح شیمیایى و هر گونه سلاح کشتار جمعى را ممنوع مى داند، و حکومت اسلامى باید از این سلاح ها به طور کامل پرهیز کند.

در حدیث دیگرى از امام على(علیه السلام) مى خوانیم: «فَاِذَا کانَتْ الْهَزیمَهُ بِاِذْنِ اللهِ فَلا تَقْتُلُوا مُدْبِراً وَلا تُصیبُوا مُعْوِراً وَلا تُجْهِزُوا عَلى جَریح وَلا تُهیجُوا النِّساءَ بِاَذىً وَ اِنْ شَتَمْنَ اَعْراضَکُمْ وَ سَبَبْنَ اُمَرائِکُمْ»:

«هنگامى که به اذن خدا آنان را شکست دادید فراریان را نکشید، و افراد ناتوان را از پاى در نیاورید و مجروحان را به قتل نرسانید، و زنان را اذیّت و آزار نکنید، اگر چه آنها به شما دشنام دهند، و به سران شما بدگویى کنند».(۲)

با توجّه به مواعظ پیامبر(صلى الله علیه وآله) که این توصیه را همیشه قبل از جنگ ها به فرماندهان و نفرات لشکر مى فرمود، به خوبى روشن مى شود، که این دستورات، جزء برنامه هاى اصلى اسلام در میدان جهاد و جنگ با دشمن است و حکومت اسلامى باید همواره در زنده نگهداشتن آن پافشارى کند.

پی نوشت:

۱. منتهى الآمال، جلد ۱، صفحه ۱۶، در باب فضائل اخلاق پیامبر(صلى الله علیه وآله) و علاّمه مجلسى در بحارالانوار شبیه این معنى را در جلد ۹۷، صفحه ۲۵ آورده است.

۲. نهج البلاغه، نامه ۱۴.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.