آثار و خواص صله رحم در کلام امام محمد باقر (علیه‌ السلام)

صله رحم و قطح رحم، از موضوعاتی هستند که در دین اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفته اند و صله رحم، واجب و قطع رحم، حرام شمرده شده است. صله رحم به معنای حفظ ارتباط با ارحام و خویشاوندان است و قطع رحم به معنای قطع ارتباط با آنان است.

در دین اسلام صله رحم در کنار کارهای خوب دیگر اجر رسالت محسوب گردیده است و گفته شده که «مودت قربى‏» در قرآن کریم به معناى عشق به کارهاى خوب است؛ دوست داشتن نماز، روزه، حج، جهاد، صله‏ رحم‏، احترام به بزرگان و دیگر کارهاى خوب، اجر و مزد رسالت محسوب مى‏ شود.^[۱]

روایات صله‏ رحم‏ و رسیدگى به خویشاوندان متواتر و بسیار زیاد است که ما فقط به چند روایت اکتفا مى ‏کنیم تا بى دردان جامعه کمى احساس درد کرده، و به رسالت انسانى اسلامى خود آگاه گردند.

قَالَ الامام محمد الباقر ( علیه السلام): ‏ ثَلَاثُ خِصَالٍ لَا یمُوتُ صَاحِبُهُنَّ أَبَداً حَتَّى یرَى وَبَالَهُنَّ الْبَغْی وَ قَطِیعَهُ الرَّحِمِ وَ الْیمِینُ الْکَاذِبَهُ یبَارِزُ اللَّهَ بِهَا وَ إِنَّ أَعْجَلَ الطَّاعَهِ ثَوَاباً لَصِلَهُ الرَّحِمِ وَ إِنَّ الْقَوْمَ لَیکُونُونَ فُجَّاراً فَیتَوَاصَلُونَ فَتَنْمِی أَمْوَالُهُمْ وَ یثْرُونَ‏ وَ إِنَّ الْیمِینَ الْکَاذِبَهَ وَ قَطِیعَهَ الرَّحِمِ لَیذَرَانِ الدِّیارَ بَلَاقِعَ مِنْ أَهْلِهَا؛^[۲]

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمود: سه خصلت است که صاحبشان نمیرد تا نتیجه بد شان را ببیند: ستمکارى، قطع رحم و سوگند دروغ که پیکار با خداست. راستى که زود پاداش ‏ترین طاعت، صله رحم است و راستى که (هر چند) گروهى بدکار باشند ولى (چون) صله رحم کنند (و با هم پیوند نگاه دارند) اموالشان افزایش پیدا کرده و ثروتمند شوند. و راستى که سوگند دروغ و قطع رحم خانه ‏ها را ویران و از خانمانشان تهى کند.

امام محمد باقر (علیه‌ السلام) در حدیثی دیگری فرموده است: «صِلَهُ الْأَرْحَامِ تُزَکِّی الْأَعْمَالَ وَ تُنْمِی الْأَمْوَالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوَى وَ تُیسِّرُ الْحِسَابَ وَ تُنْسِئُ فِی الْأَجَلِ‏؛^[۳] رسیدگى به خویشاوندان و مرتفع ساختن احتیاجات آن ها، اعمال انسان را رشد و نمو داده (عاملى براى تکثیر اعمال نیک است) و موجب زیادى اموال و رفع بلا و مصیبت گشته، و محاسبه را آسان و اجل را به تاخیر مى ‏اندازد.^[۴]

در حدیث دیگری بر اهمیت صله رحم تاکید داشته و آن را از مکارم دنیا و آخرت دانسته و حتی با اقاربی که رابطه خود را قطع می کند باید صله رحم را انجام داد. وَ قَالَ امام محمد باقر (علیه‌ السلام): ثَلَاثَهٌ مِنْ مَکَارِمِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ أَنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَحْلُمَ إِذَا جُهِلَ عَلَیکَ.^[۵]؛ سه چیز، به دنیا و آخرت، از بزرگواری هاست: آن کس را که بر تو ستم کرده ببخشى، با آنکه با تو قطع رحم کرده صله رحم انجام دهی و چون بر تو جهالتى رود بردبارى کنى.

در اینجا یک حدیثی درباره صله رحم از امام صادق (علیه‌ السلام) نیز ضمیمه می کنیم که فرموده است:«صِلَهُ الرَّحمِ و حُسْنُ الجوارِ یَعْمُران الدّیارِ و یَزیدان فى الاعْمارِ»^[۶]؛ رسیدگى به خویشاوندان و رفع احتیاجات آن ها و رفتار نیکو با همسایگان شهرها را آباد و عمرها را زیاد مى‏ کند».

آثار و خواص صله رحم

از این دو روایات استفاده چند خاصیت که بر صله رحم مترتب مى‏ گردد قابل توضیح است:

۱. رشد و نمو اعمال

صله رحم و رسیدگى و نیکى به خویشاوندان موجب تصفیه و پاکیزگى اعمال و رشد کردار آدمى مى ‏گردد؛ وقتى انسان به شاخ و برگ درخت زندگى خود که همان اقوام او باشند، رسیدگى کرد، و از خشکیدن حتى برگى از برگ هاى این درخت جلوگیرى نمود، احساس آرامش و صفاى باطنى خواهد کرد، که خود عاملى براى تصفیه و رشد اعمال نیک است. وقتى چنین صفائى را حاکم بر نفس خود مشاهده کرد، به تدریج در صدد برمى ‏آید تا به وسیله نیکی هاى دیگر بر این صفا و روحانیت دل بیفزاید، و بالطبع کردار او خالص ‏تر و اعمال نیک او بیشتر مى ‏گردد.

۲. رشد و افزایش اموال

صله رحم عاملى براى رشد و افزایش مال است، افزایش چه از نظر ارزیابى ذهنى و چه از نظر عینى و در خارج از ذهن. اگر روح انسانى به اینجا رسید که ایثار و گذشت را سرلوحه زندگى قرار داد، و در صدد رفع نیاز دوستان و نزدیکان خود برآمد، یک ریال زیادتر از مؤونه زندگى خود را هم زیاد ارزیابى کرده، و افزون مى‏ یابد، و در صدد است حتى این مقدار کم را هم صرف غیر کند.

و اما از نظر عینى و محیط بیرون از محدوده ذهن هم مال او فزونى مى ‏یابد، کسى که به دستور خداوند متعال عمل کرده و نیکى مى ‏کند خداوند راه هایى را براى توسعه اموال براى او مى‏ گشاید، راه هایى که قبل از این نیکى به روى او باز نبود، راه هایى که اموال حلال از آن طریق به دست مى ‏آید و دیگر لازم نیست براى جمع مال حتى به کارهاى حرام روى آورد و علاوه بر این طبعا از نظر روانى وقتى این آسودگى را احساس کرد که شاخ و برگ خاندان و وابستگان او با طراوت و شادابى به زندگى ادامه مى ‏دهند، خود نیز با فکر و اندیشه ‏اى باز در تمام امور و جهات و از جمله کسب مال تلاش مى ‏کند، و با روشنائى تفکر آزاد روزهائى را مى ‏یابد که قبل از این اعمال نیک نمى ‏یافت زیرا تاکنون تاریکى خودپسندى و حبس مال اجازه روشنائى و یافتن آن روزنه را نمى ‏داد.

۳. برطرف شدن بلاها و گرفتاری ها

صله رحم موجب رفع بلاها و گرفتاری ها می شود. امورى که نام آن را بلا و گرفتارى مى ‏نامیم عوامل مختلف و گوناگونى دارد از مهمترین آن ها جمع ثروت است، جمع مال‏ خود عاملى براى بلاها و حوادث است، اختلالات روانى، تشتتات ذهنى و افکار درهم ریخته که از ازدیاد مال بروز مى ‏کند، عواملى براى خودکشى ‏ها، تصادفات، نزاع‏ ها، کشمکش‏ ها و تخاصمات است.

اکثر این پیشامدها را باید در کانال توجه بیش از حد به ثروت و انقطاع عاطفى نسبت به خویشاوندان جستجو کرد، بى‏ عنایتى به کسانى که همچون بازوهاى کارسازى مى‏ توانند در هر لحظه و برهه زمانى یار و یاور و مددکارى مفید باشند.

چرا ایجاد حوادث معلول طبیعى و منطقى جمع ثروت نباشد؟ در حالى که هر چه اموال بر هم انباشته گردد، به همان نسبت فکر انسان در زندان محاسبات محبوس و زندانى مى ‏گردد؛ حتى در خواب هم فکر آزادى ندارد، و دائما مشغول به محاسبه در مورد ثروت و راه هاى ازدیاد و حفظ آن است.

این حوادث و بلاها را انسان خود آفریننده است، و مسلما خداوندى که عالم به همه مکنونات است وقتى مشاهده کند، که بنده ‏اى در راستاى اطاعت از فرامین او به بیچاره ‏اى رسیدگى کرد چرا در وقت بیچارگى و گرفتارى حوادثى را که از ناحیه غیر او به او متوجه مى‏شود، دفع نکند؟

مگر مى ‏شود چنین نکند که پیامبرش فرمود: «الْخَلْقُ کُلُّهُمْ‏ عِیَالُ‏ اللَّهِ‏، وَ أَحَبُّهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْفَعُهُمْ لِعِیَالِهِ؛^[۷] خلق همه به منزله خاندان خدایند، محبوب‏ ترین مردم در نزد خداوند سودمندترین مردم به خلق او مى‏ باشند».

۴. آسان شدن حساب در روز قیامت

آسان گرفتن بر خلق خدا که عیال او محسوب مى ‏شوند و به ویژه آسان گرفتن بر نزدیکان و کمک کردن بر آن ها مسلما آسانى در آخرت را به دنبال دارد، زندگى و حیاتى که بر محور آگاهى و معرفت دور زده و در آن هر فردى جلوه ‏اى از جلوات الهى و رشحه‏ اى از رشحات خداوندى به حساب‏ آید، و هر کمکى به فردى بر مبناى چنین دیدى انجام پذیرد، حیاتى معقول‏ خواهد بود و چنین حیات معقولى یقینا، معلولى به نام آسانى حساب را به دنبال دارد.

پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) زمانى که پسر و دختر حاتم طائى در جنگ اسیر شدند، با آن ها رفتار اسیر جنگى نفرمود و به آن ها احترام گذارد و وقتى از ایشان سوال مى‏ شود چرا آن ها را مورد احترام قرار دادید با این که کافر هستند؟ مى ‏فرماید: پدر آن ها داراى خصلت نیکوئى بود که خدا آن را دوست دارد، او داراى صفت پسندیده سخاوت بود، وقتى پیامبر خدا به خاطر آسان گرفتن و اعانت حاتم به مردم، حتى به فرزندان او آسان مى‏ گیرد، چگونه خداوند متعال با خود افرادى که متصف به چنین صفت نیکى هستند، در دنیا و آخرت آسان نگیرد.

۵. ازدیاد طول عمر و تاخیر افتادن مرگ

یکی از آثا صله رحم ازدیاد عمر است. چنانکه در خصوصیت سوم اشاره شد، بسیارى از مرگ هاى زودرس معلول اختلالات روانى، اندوه ها، غم ها و نگرانى‏ هائى است که به واسطه درد و رنج همنوع براى وجدان انسان پیش مى ‏آید، وقتى عضوى از پیکره جامعه در حال درد و غم بسر برد تاثیرى عمیق در تمامى اجزاء جامعه مى ‏گذارد، اگر این مسئله براى ما واضح شد، که تمامى انسان ها اعضاء یک پیکرند و فشارى در عضوى به مثابه فشار در دیگر اعضاست و چه بسا دردى در عضو کوچکى، تمامى ماشین بدن را از حرکت باز مى ‏دارد، و سعى و تلاش کردیم تا هرگز دردى حاصل نشود، و یا اگر شد سریعا برطرف کردیم، خواهیم دید که ماشین بیشتر دوام مى ‏یابد.

به قول سعدى:

بنى آدم اعضاى یک پیکرند    که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار    دگر عضوها را نماند قرار

اگر چنان کردیم که اصلا بار فقر بر گُرده فردى از افراد جامعه سنگینى‏ نکرد و یا اگر نشانه ‏اى از آن ظاهر گردید سریعا در زوال آن کوشش کردیم، دیگر مرگ هاى ناشى از این احساس درد و اندوه مرتفع خواهد شد و انسان ها بیشتر عمر کرده و بهتر به زندگى خود ادامه مى ‏دهند.

گذشته از این خداوند متعال برحسب مقتضاى حکمت خود هر چه و هر کس نافع ‏تر براى جامعه باشد در صورت عدم وجود مانعى بیشتر ابقاء خواهد نمود، تا هر چه زیادتر مردم از شمع وجودى او نور و حرارت بگیرند قرآن مجید مى‏فرماید: «وَأَمَّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِى الْارْضِ؛^[۸] و امّا آنچه نفع مى ‏رساند به مردم، در زمین باقى مى‏ ماند».

۶. آبادى شهرها

انفاق به محرومان و ناتوانان، اگر به طور فراگیر بر تمام خانه‏ ها و بر فرد فرد جامعه سایه بگستراند و از جامعه فقر به کلى ریشه ‏کن گردد قهرى است که شهرها نیز آباد مى ‏گردد. آرى جامعه همچون درختى است که ثروت باید به صورت مواد غذائى از آوندها و مجارى تغذیه آن بالا رفته و به تمامى سلول ها، حتى سلول هائى که در زوایاى یک برگ لمیده‏ اند برسد، وگرنه به تدریج شاخه ‏هاى آن رو به زردى گرائیده و تمام درخت نابود مى ‏گردد.

در پایان به کلام زیبا و بلند مولى در خطبه ۲۳ نهج ‏البلاغه‏ درباره رسیدگى به نزدیکان و صله رحم اشاره مى ‏کنم.

«الا لا یَعْدَلَنَّ احَدُکُم عن القرابه یَرى بها الخَصاصهَ انْ یَسُدَّها بالّذىِ لا یَزیدَهُ انْ امسَکهُ و لا یَنْقُصُهُ انْ اهْلکَهُ و مَنْ یَقبض یَدَه عن عَشیرتِهِ فَانَّما تُقْبَضُ منهُ عنهُمْ یدٌ واحدهٌ و تُقْبَضُ منهم عنهُ ایْد کثیرهٌ و مَنْ تَلِنْ حاشِیَتُهُ یَسْتَدِم مِنْ قَومِه المودّهَ».

آگاه باشید، نباید یکى از شما از نزدیکان خود روى برگرداند، در حالى که‏ آن ها گرفتار فقر و پریشانى هستند، و (نباید) امتناع کند از مالى که اگر نگه دارد به مال او چیزى افزوده نمى ‏شود، و اگر انفاق کند چیزى از مال او کم نمى ‏شود،- اگر از خویشان او تنگدست و محتاج‏ اند نباید از کمک مالى دریغ کند، مالى که اگر حفظ شود تاثیرى در ازدیاد اموال نداشته و اگر تقدیم مستحقى گردد تاثیر و کمبودى در ثروت احساس نمى ‏شود و خداوند متعال جبران مى‏ کند.

و کسى که دست از ارحام خویش کشد جز این نیست که او یک دست از آن ها مى ‏کشد، و در مقابل دست هاى زیادى از او کشیده مى ‏شود؛ زیرا او یک نفر و جمعیت طائفه بسیار است و طبعا جدا شدن یک نفر ضررى به دیگران نمى ‏زند ولى جدایى یک فامیل از یک فرد مضر به حال او است. و کسى که (با خویشان خود) متواضع و مهربان و همراه باشد، دوستى همیشگى آن ها را جلب کرده است (هر وقت کمک و یارى بخواهد دست ها و قدم هائى آماده، براى خدمت به او مهیا خواهد بود.^[۹]

نتیجه گیری

صله رحم با ارتباط گرفتن با اقوام و نزدیکان و یاری رسانی مادی و معنوی به آن ها تحقق پیدا می کند و آثار مثبت و مفید بسیاری دارد. این اخلاق انسانی، به خاطر همین آثار مثبت و ارزنده اش، در دین اسلام واجب گردیده است. کسی که صله رحم انجام می دهد، سعی می کند تا حتی الامکان مشکلات خویشاوندان و نزدیکان خود را رفع نماید که در نتیجه هم از نظر روانی نشاط پیدا کرده و هم از نظر اجتماعی در میان خویشان خود محبوب می گردد. عوامل روانی و روحی باعث ازدیاد عمر او می گردد و اگر کمک های مالی در حد توان خود انجام دهد نه تنها از مالش کاسته نمی شود بلکه باعث برکت در مالش می گردد.

گرد آوری: حمید الله رفیعی

پی نوشت ها

[۱].  آیات ولایت در قرآن‏، ص ۱۸۲.

[۲]. اتحف العقول‏، ص ۲۹۴.

[۴] .  اخلاق اسلامى در نهج البلاغه( خطبه متقین)، ج۱، ص ۳۳۱.

[۵] . تحف العقول، ص ۳۰۰.

[۶] .  الکافی، ج۲، ص۱۵۲.

[۷] .  قرب الإسناد، ص ۱۲۰.

[۸] . سوره رعد، آیه ۱۷.

[۹].   اخلاق اسلامى در نهج البلاغه ( خطبه متقین)، ج۱، ص۳۳۲ – ۳۳۶.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین‏، چ۲، ۱۴۰۴ ق/ ۱۳۶۳ ش.

۳. حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏T محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏، چ۱، ۱۴۱۳ق

۴. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ‏ مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چ۴، ۱۴۰۷ق.

۵. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه( خطبه متقین)، ملاحظات: تهیه و تنظیم حجه الإسلام والمسلمین اکبر خادم الذاکرین‏، قم، نسل جوان، چ۱، ۱۳۸۵ش.

۶. مکارم شیرازى، ناصر، آیات ولایت در قرآن‏، ملاحظات: تهیه و تنظیم حجت الاسلام و المسلمین ابوالقاسم علیان نژادى‏، قم، نسل جوان، چ۳، ۱۳۸۶ش.

منبع

مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین).