حقیقت امر به معروف و نهی از منکر

آیین مقدس اسلام در کنار دیگر برنامه‌های فردی و اجتماعی خود، از پیروانش می­‌خواهد که نسبت به آن‌چه از دیگران می­‌بینند بی­‌تفاوت نباشند بلکه آن‌ها را به سوی خوبی­‌ها فرا خوانده و از بدی‌ها باز دارند. این دو وظیفه اساسی، امر به معروف و نهی از منکر نام دارد.

معنای لغوی امر: امر در لغت دو معنی دارد؛ یکی کار که جمع آن امور است [۱] و دیگری دستور و طلب که جمع آن اوامر است. [۲]

معنای لغوی نهی: نقیض امر، نهی [۳] به معنای زجر و منع [۴] است.

معنای لغوی معروف: معروف از ماده «عرف» به معنای شناخته شده [۵]

معنای لغوی منکر:منکر از ماده «نکر» به معنی ناشناخته است. [۶]

معنای اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر:  امر در اصطلاح، اسمی است برای هر کاری که با عقل و شریعت نیکو شناخته شده [۷] و منکر، ضد معروف و هر کاری است که عقل‏ها و خردهای سلیم، زشتی آن را حکم می­‌کند یا این‌که عقل‏ها در زشتی و خوبی آن کار سکوت می‌کنند، سپس دین و شریعت بدی و زشتی آن را بیان می­‌کند. [۸] پس امر به معروف یعنی فرمان دادن به نیکی و نهی از منکر، باز داشتن از بدی و ناپسندی است. [۹]

شناخت معروف و منکر

بهترین راه شناخت معروف و منکر، مراجعه به شرع مقدّس و عقل سلیم است. بر این اساس هر چیزی را که شارع مقدس به آن امر کرد و مردم را به انجام آن تشویق نمود، آن چیز «معروف» و هرگاه شارع مقدّس، از چیزی نهی کرد و مردم را از انجام آن سرزنش نمود، آن چیز منکر است [۱۰] و هم‌چنین می­‌توان برای شناخت معروف و منکر از عقل سلیم بهره برد.

از انواع معروف می­‌توان به امور واجب و مستحب از قبیل ایمان، احیای مراکز دینی و مساجد، یتیم نوازی و… [۱۱]و از انواع منکر به امور حرام و مکروه از قبیل غیبت، دروغ و… [۱۲]اشاره داشت.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

الف. امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

در قران آیات زیادی وجود دارد که به روشنی، جایگاه امر به معروف و نهی از منکر را یاد آوری می­‌کند. در این‌جا بنا به اهمیت این دو حکم الهی و نیز بهره­‌مند شدن از چشمه جوشان قرآن، به چند آیه اشاره می­‌شود:

۱- «وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَْیرِْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمَْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند» [۱۳]

۲- «کُنتُمْ خَیرَْ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ ءَامَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکاَنَ خَیرًْا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثرَُهُمُ الْفَاسِقُونَ؛ شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده‏اند (چه این‌که) امر به معروف و نهی از منکر می‏کنید و به خدا ایمان دارید» [۱۴]

۳- «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الجَْاهِلِینَ؛ (به هر حال) با آن‌ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‏ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان.» [۱۵]

۴- «التَّئبُونَ الْعَبِدُونَ الحَْمِدُونَ السَّئحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الاَْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ الحَْفِظُونَ لحُِدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ… آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود(و مرزهای) الهی،(مؤمنان حقیقی‏اند) و بشارت ده به(اینچنین) مؤمنان!» [۱۶]

ب. امر به معروف و نهی از منکر در روایات

در روایات از پیامبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) توصیه­‌های زیادی به امر به معروف و نهی از منکر می­‌شود که خود بیانگر اهمیت آن است.

۱. پیامبر(ص) فرمود: ای مردم پیش از مردن توبه کنید و… امر به معروف کنید تا محفوظ بمانید. نهی از منکر کنید تا یاری شوید. [۱۷]

۲. امام محمد باقر(ع) فرمود: امر به معروف و نهی از منکر، دو آفریده از آفریده‏های خداوندند، کسی که آن دو را یاری کند (موجبات این دو امر مهم را فراهم سازد) خداوند او را عزیز نماید و کسی که آنها را ترک کند خداوند عزّ و جل ذلیل و خوارش گرداند. [۱۸]

۳. دره بن ابی لهب گوید: شخصی خدمت پیغمبر اکرم(ص) آمد در حالی که حضرت بر منبر بود پرسید: یا رسول اللَّه بهترین مردم کیست؟ فرمود آن‌که مردم را امر به معروف و نهی از منکر کند و آنها را از خدا بترساند و به او علاقه‏مند سازد. [۱۹]

۴. امام علی(ع) فرمودند: امر کردن به معروف افضل عمل‌های آفریدگان است. [۲۰]

ج. امر به معروف ونهی از منکر در کلام بزرگان

تمامی علماء و بزرگان درباره امر به معروف و نهی از منکر بحث‌های جامعی نموده­‌اند که ما به عنوان نمونه، فرمایشات چند نفر از این دانشمندان را ذکر خواهیم کرد:

۱..شهید اول

امر به معروف و نهی از منکر عقلا و نقلا واجب است و بر فرض که واجب عینی نباشد، واجب کفایی است. [۲۱]

۲. محقق حلی

امر به معروف و نهی از منکر واجب است به اجماع فقهاء و مسلمین. [۲۲]

۳. حضرت امام خمینی(ره)

اقوی آن است که وجوب امر به معروف و نهی از منکر کفائی است؛ یعنی اگر کسی در موردی این مهم را انجام داد از دیگران ساقط می­‌شود وگرنه همه مردم که در آن مورد سکوت کرده­‌اند همه واجب الهی را ترک کرده­‌اند. [۲۳]

۴. مقام معظم رهبری(مدظله العالی)

مسئله امر به معروف، تکلیف همیشگی مسلمانهاست. جامعه اسلامی با امر به معروف و نهی از منکر زنده می­‌ماند. قوام حکومت اسلامی به امر به معروف و نهی ازمنکراست. [۲۴]

در اهمیت این موضوع همین بس که حفظ دین در همه ابعادش به اجرای آن بستگی دارد و حساب امر به معروف و نهی از منکر از حساب نماز و روزه و حج جدا است؛ زیرا آنها ضرری به منافع و هوس‌های دیگران نمی­زند و لذا کسی مخالفتی با آنها ندارد اما نهی از منکر مخالفت با انحرافات و هوس‌های مردم است و قهرا گروهی در مقابل آن مقاومت می­‌کنند.

دایره امر به معروف و نهی از منکر

برخلاف تصور بعضی که امر و نهی را مربوط به تذکرات فردی در گناهان شخصی می­‌دانند، این دو واجب در مداری به وسعت تمام دین در حرکت هستند. لذا تمام عرصه­‌های موجود در جامعه میدان امر به معروف و نهی از منکر است. در روایتی آمده است:

«بهما تقام الفرائض» یعنی قوام واجبات به امر به معروف ونهی از منکر است. [۲۵]

وظایف آمرین به معروف و ناهین از منکر

۱. نیتش را برای خدا خالص کند و از او مدد بخواهد.

۲. آگاهی به شروط امر به معروف ونهی از منکر داشته باشد و معروف و منکر را بشناسد.

۳. سخنش منطقی و کلامش ساده و مختصر و مفید باشد. [۲۶]

۴.خودش عامل به معروف و تارک منکر باشد و به عیبهای خودش متوجه باشد.

۵. با تفاوتهای اخلاقی و روحی مردم آشنا باشد.

۶. نصیحت­گر مردم باشد و با آنها با مدارا و رفاقت رفتار کنند.

۷. در این امر شکیبا باشد و قضاوت عجولانه نداشته باشد.

۸. دارای اعتدال و میانه روی باشد. [۲۷]

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

غالب فقیهان و متکلمان برای این فریضه چهار شرط زیر را برشمردند:

۱. آمر و ناهی، معروف و منکر را بشناسند.

۲. آمر و ناهی احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منکر را بدهند.

۳. تارک معروف و عامل به منکر بر ادامه شیوه خود اصرار داشته باشد.

۴. امر به معروف و نهی از منکر موجب ضرر و مفسده‌ای نباشد [۲۸]

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله متصور شده است:

۱. انکار قلبی؛ یعنی ناراحتی خود را از منکر آشکار کند؛ چهره در هم کشیدن، روی گرداندن، ترک رفت وآمد و…

۲. انکار زبانی؛ یعنی اگر می­‌داند از مرحله اول نتیجه نمی­‌گیرد باید با زبان نرم، او را متوجه خطایش کنند و در صورت عدم تأثیر، بایستی با لحن آمرانه امر و نهی کند و در هر حال رعایت درجات تندی را بنماید و در این امر و نهی مرتکب خلاف نشود. [۲۹]

۳. اقدام عملی؛ گاه ممکن است منکر چنان ریشه­‌دار شده باشد که نیازمند عمل باشد. منتهی مراحل را باید در نظر گرفت و از مرحله سبکتر باید شروع کرد؛ مانند شکستن آلات لهو و لعب، ریختن شراب، گرفتن مال مغصوب و… [۳۰]

لازم به ذکر است در جامعه اسلامی اجرای عملی امر به معروف و نهی از منکر در صورت نیاز به برخورد فیزیکی از وظایف حکومت اسلامی است که در غیر این صورت بی­‌نظمی اجتماعی ایجاد می‌شود.

شیوه ‌های امر به معروف و نهی از منکر

برترین روش‌ها در امر به معروف ونهی از منکر، روش‌هایی است که اولیای الهی در ارشاد ملت‌ها به کار گرفته­‌اند و به وسیله آن توانسته­‌اند از مردمی با بدترین خصوصیات اخلاقی انسان‌های ارزشمند بسازند.

اهم این روش‌ها عبارتند از:

۱. هماهنگی در گفتار و رفتار؛ یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ•کَبرَُ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفْعَلُونَ. [۳۱]

۲. احترام به شخصیت افراد.

۳. پرهیز از افراط در تندی و بد زبانی؛ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَهِ یَشِبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجَهِ. [۳۲]

۴. جلب اعتماد؛ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِیَّهٌ فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ. [۳۳]

۵. احترام به عقاید دیگران. [۳۴]

آداب امر به معروف و نهی از منکر

در هر کاری آدابی نهفته است و این آداب در امر به معروف و نهی از منکر به شرح ذیل است:

۱. تجسس نکند؛ از دخالت در زندگی خصوصی مردم بپرهیزد که این کار خود امری حرام است.

۲. صبور باشد. زیرا ریشه کنی منکر به سرعت ممکن نیست. [۳۵]

۳.قطع رحم نکند؛ باید دانست که دستورات اسلام مکمل یکدیگرند و اجرای هیچ یک نباید مانع اجرای دیگر فرایض شود.

۴. پرده دری نکند.

۵. خود را فراموش نکند.

آثار امر به معروف و نهی از منکر

الف. آثار فردی

۱. نجات از قهر خدا با ناراحت شدن از انجام منکر؛ امیرالمؤمنین(ع): هر کس منکری را دید و قلبا از آن ناراحت شد، همانا از قهر خدا نجات پیدا کرده است. [۳۶]

۲. رسیدن به واقعیت الطاف الهی؛ امام علی(ع): هر کس با شمشیر و قوت برای عزت کلمهالله قیام کند، به واقعیت الطاف الهی رسیده است. [۳۷]

۳. می توان با امر به معروف و نهی از منکر بهترین مردم به شمار آمد؛ پیامبر اکرم(ص): بهترین مردم کسی است که مردم را به معروف دعوت کند. [۳۸]

۴. خلیفه خدا در روی زمین بودن؛ پیغمبر(ص) روایت کرده است که: هر که امر به معروف و نهی از منکر کند خلیفه خدا و پیغمبر و قرآن است در زمین. [۳۹]

۵. شریک شدن در همه ثواب‌ها، از آثار امر به معروف و نهی از منکر است. [۴۰]

۶.کسب رضایت خدا؛ «… کاَنَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَوهِ وَ الزَّکَوهِ وَ کاَنَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا» [۴۱]

۷. فلاح و رستگاری؛ وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَْیرِْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمَْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. [۴۲]

۸.سلامتی دین و دنیا؛ امام علی(ع): مَنْ کَانَ فِیهِ ثَلَاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهُ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَأْتَمِرُ بِهِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یَنْتَهِی عَنْهُ… [۴۳]

۹. نصرت الهی؛ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَمَنْ نَصَرَهُمَا نَصَرَهُ اللَّهُ وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ. [۴۴]

۱۰. کم نشدن عمر و روزی؛ امام علی(ع): امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت از خصلتهای الهی هستند که نه مرگی را نزدیک می‏کنند و نه از رزقی می‏کاهند. [۴۵]

۱۱- ثواب فراوان؛ امام علی(ع): امر به معروف و نهی از منکر… ثواب را دو چندان می‏گردانند. [۴۶]

ب.  آثار اجتماعی

۱. اجرای احکام اسلام؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَهٌ عَظِیمَهٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ [۴۷]

۲. برقراری عدالت اجتماعی با امر به معروف و نهی از منکر؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ.. تُرَدُّ الْمَظَالِمُ. [۴۸]

۳. با امر به معروف و نهی از منکر، زمین‌ها آباد می­‌شود؛ اِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ…. وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ. [۴۹]

۴. استواری نظام اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر است؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ…یَسْتَقِیمُ الْأَمْرُ [۵۰]

۵. امنیت؛ اِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ…. وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ… وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ. [۵۱]

۶. هر که امر به معروف کند مؤمنان را قدرتمند می­‌گرداند. [۵۲]

۷. هر که نهی از منکر کند، بینی فاسقان را بر خاک می­‌مالد. [۵۳]

۸. پاکیزگی کسب و کار؛ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ….وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ. [۵۴]

علل مهجوریت و ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱. ترس از مرگ و یا به خطر افتادن منافع دنیوی.

۲. حیا و خجالت، بی­‌تفاوتی.

۳. جهل و نادانی. [۵۵]

۴.طمع رسیدن به منافع مادی. [۵۶]

۵. ضعف و کوچکی نفس. [۵۷]

۶. بی‌تأثیر دانستن امر به معروف و نهی از منکر.

۷. ترک وظیفه به گمان خود سازی. [۵۸]

پیامد های ترک امر به معروف و نهی از منکر

سستی نمودن از امر به معروف و نهی از منکر، و جلوگیری ننمودن از ظلم ستمکاران، نه تنها حلم نیست بلکه خمودی است که از ملکات رذیله به شمار می‌رود. [۵۹]

الف.  آثار فردی ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱. بی ‌تفاوتی به دین و ضعف ایمان؛ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کُلُّ مَنْ لَمْ یُحِبَّ عَلَی الدِّینِ وَ لَمْ یُبْغِضْ عَلَی الدِّینِ فَلَا دِینَ لَه‏. [۶۰]

۲.همان‌گونه که عامل به این فریضه در ثواب شریک است، تارک آن نیز در گناه آن شرکت دارد؛ قال امام صادق(ع): من له جار و یعمل بالمعاصی فلم ینهه فهو شریکه. [۶۱]

۳. محرومیت از سعادت و حیات معنوی؛ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ تَرَکَ إِنْکَارَ الْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ بَیْنَ الْأَحْیَاءِ فِی کَلَامٍ هَذَا خِتَامُهُ. [۶۲]

۴. دشمن خدا بودن؛ پیامبر اکرم(ص): به راستی خداوند دشمن می دارد مومن ناتوانی را که دین ندارد. به آن حضرت عرض کردند: مؤمن ناتوانی را که دین ندارد، کیست؟ فرمود: کسی که نهی از منکر نکند. [۶۳]

ب. آثار اجتماعی ترک امر به معروف و نهی از منکر

۱. شیوع مفاسد اجتماعی و تبدیل منکر به معروف؛ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ الْمَعْصِیَهَ إِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تَضُرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَهً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتْ بِالْعَامَّهِ. [۶۴]

۲. فراموشی خوبی‌ها و تسلط اشرار؛ امام عَلِیٍّ ع قَالَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلِّیَ اللَّهُ أُمُورَکُمْ شِرَارَکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ دُعَاؤُکُمْ. [۶۵]

۳.عقوبت الهی؛ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: هر گاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند، بایستی آماده عذاب خداوند متعال باشد. [۶۶]

۴. از بین رفتن برکت در زندگی؛ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ. [۶۷]

۵. پیکار با خدا؛ پیامبر -صلّی اللَّه علیه و آله-: «وقتی امتم امر به معروف و نهی از منکر را به هم سپرند باید آماده جنگی با خداوند متعال باشند. [۶۸]

پی نوشت:

۱.  قاموس قرآن‏، ج‏۱، ص۱۱۰.

۲. مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر الرافعی، ص۲۲.

۳. العین، ج‌۸، ص۲۹۸.

۴. قاموس، ج‏۷، ص۱۱۷.

۵. فرهنگ ابجدی(عربی – فارسی)،ص۸۷۴.

۶. فرهنگ ابجدی(عربی – فارسی)، ص۹۶.

۷. مفردات راغب، ج‏۲، ص۵۸۷.

۸. ترجمه مفردات، ج‏۴، ص۳۹۷.

۹. امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۴.

۱۰. دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۷۰.

۱۱. امر به معروف و نهی از منکر، ص۲۶۳.

۱۲. علم اخلاق اسلامی (ترجمه کتاب جامع السعادات)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۲، ص۳۳۰.

۱۳. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۴.

۱۴. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۰.

۱۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۹۹.

۱۶. توبه/سوره۹، آیه۱۱۲.

۱۷. ارشاد القلوب، ص۱۸۱.

۱۸. ثواب الاعمال، ص۱۶۰.

۱۹. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، ص۱۹۳.

۲۰. شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ص۱۰۲، ح۱۹۷۷.

۲۱. ترجمه و تبین شرح لمعه، ج۵، ص۷۱.

۲۲. شرایع الاسلام، ج۱-۲، ص۳۴۰.

۲۳. تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۳.

۲۴. دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۹۶.

۲۵. امر به معروف و نهی از منکر، ص۳۹.

۲۶. امر به معروف و نهی از منکر، ص۵۰-۵۵.

۲۷. امر به معروف ونهی از منکر، ص۱۱۵-۱۲۳.

۲۸. دو فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۷۰.

۲۹. امر به معروف و نهی از منکر، ص۷۰-۷۶.

۳۰. معراج السعاده، ص۴۱۳.

۳۱. صف/سوره۶۱، آیه۲-۳.

۳۲. بحارالأنوار، ج۷۴، ص۲۱۲.

۳۳. وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۱۰.

۳۴. آداب معاشرت، ص۵۶-۶۴.

۳۵. امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۷۳-۱۹۴.

۳۶. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص ۱۳۳.

۳۷. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۳۳.

۳۸. نهج الفصاحه ص۴۶۸.

۳۹. مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۱۷۹.

۴۰. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۴.

۴۱. مریم/سوره۱۹، آیه۵۵.

۴۲. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۴.

۴۳. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص۳۳۱.

۴۴. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۴۶.

۴۵. الحکم الزاهره با ترجمه انصاری‏، ص۳۵۶.

۴۶. شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم،ج‏۲، ص۶۱۱.

۴۷. اصول کافی، ج۵، ص۵۵.

۴۸. اصول کافی، ج۵، ص۵۵.

۴۹. تحف العقول، ص۲۳۸.

۵۰. تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۸۰.

۵۱. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۱۹.

۵۲. شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ج‏۵، ص۲۵۹.

۵۳. شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ج‏۵، ص۲۵۹.

۵۴. تحف‏العقول، ص۲۳۸.

۵۵. امر به معروف و نهی از منکر، ص۱۵۶-۱۶۴.

۵۶. امر به معروف و نهی از منکر، ص۷۹.

۵۷. معراج السعاده، ص۴۰۵.

۵۸. امر به معروف و نهی از منکر، ص۷۵-۸۱.

۵۹. شرح حدیث جنود عقل و جهل‏، ص۳۶۸.

۶۰. اصول کافی، ج۲، ص۱۲۷.

۶۱. إرشاد القلوب، ج۲، ص۱۸۳.

۶۲. تهذیب‌الأحکام، ج۶، ص۱۸۱.

۶۳. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۲.

۶۴. بحارالأنوار، ج۹۷، ص۷۴.

۶۵. مستدرک‌الوسائل، ج۱۲، ص۱۷۹.

۶۶. پاداش نیکی‏ها و کیفر گناهان، ص۶۴۹.

۶۷. وسائل‌الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۳.

۶۸. پیام پیامبر، ص۳۴۷.

منبع: ویکی فقه دانشنامه حوزوی.