تربیت جوان

جوانان، از سرمایه های عظیم هر ملت اند که می توانند نقش مهمی در پیشرفت یا انحطاط جامعه ی خویش ایفا نمایند و این امر، بستگی به نوع هدایت و تربیت آنان دارد. تربیت صحیح آنان نیز، خود در سایه ی شناخت دقیق و همه جانبه ی ابعاد وجودیشان میسّر خواهد بود. نوشتار حاضر سعی دارد به بیان برخی از ویژگی های این دوران پرداخته و در ضمن آن راهکارهای مناسب تربیتی را ارایه نماید.

جوانی، یکی از مهم ترین ادوار زندگی انسان است که در هر علمی تعریف مخصوص به خود دارد. از دیدگاه روان شناسی رشد، افرادی را که در سنین بین ۱۸ تا ۲۵ سال قرار دارند، جوان می نامند. البته در تعیین محدوده ی سن جوانی بین روان شناسان، اختلاف نظر وجود دارد. برخی سنین بین ۲۵ ۱۳ و عده ای نیز ۴۰ ۲۰ سالگی و یا ۲۵ ۱۸ را سن جوانی می دانند. [۱] در هر حال، در این نوشتار، همان محدوده ی سنی بین ۲۵ ۱۸ سال مورد نظر است.

تربیت عبارت است از هر عمل یا فعالیتی که اثر سازنده بر روی جسم و روح و شخصیت و شایستگی مادی و معنوی فرد داشته باشد. [۲] به عبارت روشن تر، واقعیت تربیت پس از شناخت شایستگی ها، فراهم ساختن زمینه برای تکامل و پیشرفت همه جانبه ی موجودی است که قابلیت رشد و نمو را دارد، تا هر نوع کمالی که به طور قوه ی نامریی در آن هست، به مرحله ی بروز برسد. [۳]

دوران جوانی از مهم ترین و در عین حال پچیده ترین مراحل حیات است به گونه ای که هنوز هیچ یک از متخصصان امر تعلیم و تربیت، ادعای دستیابی به همه ی مسایل و اسرار این مرحله را ندارد. تنوع احوال، دگرگونی های دم به دم رفتار، خواسته ها، موضع گیری ها، حساسیت ها و عاطفی بودن ها و … موجب گردیده که روان شناسان ناگزیر این مرحله از حیات را مرحله ی بحرانی معرفی کنند. از طرفی این دوران با توجه به قدرت و نیروی جوان، فرصتی بزرگ و طلایی و بلکه از بزرگ ترین فرصت ها و نعمت های خداوندی است که در سایه ی تربیت صحیح می تواند خیر و سعادت جوان و جامعه را تأمین کند. [۴]

روان شناسان ویژگی های متعددی را برای این دوران بر شمرده اند که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

۱- رشد جسمانی

در این مرحله از حیات، رشد بدن سریع و بیش از دیگر سنین است. به همراه رشد بدن، وزن و نیروی جسمانی زیاد شده و در اثر تمرین، چابکی پدید می آید. بدن در این دوران پیوسته به سوی کمال، قدرت و نیرومندی به پیش می رود.[۵]

با توجه به این ویژگی، حضرت امام(ره) بارها قدرت جوانی را یادآور شده و این دوران را فرصت خوبی برای تهذیب نفس دانسته اند. همچنین سفارش می کنند که این نیروی خدادادی را در راه رضای خداوند صرف نموده و به کمک آن اسلام و میهن خود را به اوج عظمت و سرافرازی برسانید. و البته این زمانی میسّر است که به تعبیر ایشان، قدرت جسمانی با قوّت روحانی جمع گردد و آن گاه است که انسان به تمام معنا انسان شده و ارزش می یابد. [۶]

ویژگی دیگر این دوران، بیداری غرائز مخصوصاً غریزه ی جنسی است. این غریزه، قدرت بزرگی است که در این دوران بر جسم و جان جوان حکومت می کند و اندیشه اش را به خود معطوف می دارد. غریزه جنسی اگر درست جهت دهی نشود می تواند آینده ی جوان و جامعه را با خطر جدّی مواجه سازد و به تعبیر حضرت امام(ره) استعمارگران از همین زاویه ضربه های فراوانی به کشورهای تحت سلطه، وارد ساخته اند.

آنان با کشاندن جوان به مراکز فحشاء و فساد، وی را از تفکر باز داشته و نسبت به جامعه ی خویش بی تفاوت ساخته اند. لذا ایشان کراراً این مطلب را گوشزد کرده، به جوان توصیه می کنند از قدرت جوانی استفاده کرده و چاره ای برای اطفای آتش شهوت بیندیشند. [۷]

۲- تغییرات فکری

تحولات فکری در جوانان بسیار پر دامنه است. هوش و استعداد آنان به اوج تکامل خود می رسد و ابعاد ذهن توسعه می یابد. در جنبه ی خرد و ادراک، عقل او در حال رشد، پرورش و کمال است. او دائما سرگرم تجربه و آزمایش است و می خواهد از حقایق امور سر درآورد. [۸] و شاید با توجه به همین خصیصه ی جوانی است که حضرت امام(ره) می فرمایند: چشم امیدم به جوانان… مسلمان بوده و انتظار دارم که با تهذیب نفس و اخلاص، مطالعات و تحقیقات وسیع و دامنه داری را در زمینه ی شناخت احکام اسلام و مبانی نورانی قرآن آغاز نمایید، اسلام واقعی را بشناسید و بشناسانید.[۹]

۳- تحولات روانی

کنجکاوی، مسئولیت پذیری، داشتن روحیه ای حساس و انتقادی و … از جمله تحولات روانی این دوران است. کنجکاوی شدید در این دوران، منشأ بسیاری از کشف ها گشته و در سایه ی همین کنجکاوی است که برای او توجهی به فلسفه ی زندگی و آینده پدید می آید و می خواهد از اسرار آن و نیز وظایف خود در قبال آن، سر درآورد و تا حد امکان زمینه ی اصلاح و سازندگی را در خویش فراهم نماید.

حضرت امام(ره) با آگاهی از این آمادگی جوان، مکرر اصلاح او را در زمینه های مختلف گوشزد می کنند. این دوران مرحله ی شکل گیری اراده در جوانان است که بر این اساس باید آنان را وارد صحنه ی عمل کرد. همچنین در این دوران، آنان وارد مرحله ی مسئولیت پذیری شده و خود را افراد مسئول و متعهدی می دانند و از پذیرش مسئولیت در حد توان خویش خوشحال اند، لذا کار و مسئولیت را به تدریج باید به آنان سپرد و با راهنمایی و حمایت از آنان خواست که آن را به احسن وجه انجام دهند.[۱۰]

بنگرید که حضرت امام(ره) چه مسئولیتی را به عهده ی جوان می نهد: من در این جا به جوانان عزیز کشورمان، به این سرمایه ها و ذخیره های عظیم الهی و به این گل های معطّر و نو شکفته ی جهان اسلام سفارش می کنم که قدر و قیمت لحظات شیرین زندگی خود را بدانید و خودتان را برای یک مبارزه ی علمی و عملی بزرگ تا رسیدن به اهداف عالی انقلاب اسلامی آماده کنید … مبارزه ی علمی برای جوانان، زنده کردن روح جستجو و کشف واقعیت ها و حقیقت هاست و اما مبارزه ی عملی آنان در بهترین صحنه های زندگی و جهاد و شهادت شکل گرفته است.[۱۱]

حضرت امام(ره) با توجه به روحیه ی حساس و انتقادی جوان در برابر نابسامانی ها و محرومیت ها، از او می خواهد که شجاعانه در مقابل انحرافات قیام کند تا استقلال و آزادی خود و کشورش را بیمه نماید.

از خصایص دیگر این دوران، غرور و خودپرستی، شهوت و بی خبری و آرزوهای بسیار است که به موقع باید برای آن چاره ای اندیشید. سفارش آن مربّی آگاه، آن است که باید با مجاهده، حجاب خودپرستی را از قلب زدود تا جمال جمیل خداوند را مشاهده کرد. با برداشتن حجاب خودیّت، هر مشکلی، آسان و هر رنج و زحمتی، گوارا می شود؛ ولی با غرور و خودخواهی همه چیز فرو می ریزد. غرور به تعبیر حضرت امام(ره) مبدأ شکست انسان است و انسان باید به خداوند تکیه نموده و برای خدا خدمت کند.

نصیحتی کنمت بشنو و بهانه مگیر    هرآنچه ناصح مشفق بگویدت بپذیر[۱۲]

۴- تغییرات رفتاری

رفتار جوان، از جهات گوناگونی قابل تأمل است. از جمله تغییرات این دوران، رفتار گروهی است. در این دوران افق های زندگی اجتماعی او افزایش یافته و سعی دارد به عضویت گروه ها درآید. وی به دنبال معیارهای گروهی بوده و کاملاً از آن تبعیت می کند.

در همین دوران است که خطر جذب او به سمت گروه ها و مکاتب انحرافی فراوان است، لذا در سخنان حضرت امام(ره) مکرر این خطرات یادآوری می شوند: عوامل و ایادی استعمار می کوشند با سم پاشی اذهان و افکار جوانان از جلوه گر شدن چهره ی تابناک اسلام جلوگیری نمایند و با عناوین فریبنده و مکتب های رنگارنگ جوانان ما را منحرف سازند.[۱۳]

به همین جهت می فرمایند: دانشمندان و متفکران روشن ضمیر وظیفه دارند که مزایای مکتب نجات بخش اسلام را … که راهنمای زندگی انسان است برای عموم بیان کنند. همچنین مسئولین موظفند مصالح و مفاسد روز را به مردم گوشزد کرده و برای جوانان، مجامع دینی و مراکزی جهت هدایت آنان در نظر بگیرند.[۱۴]

۵- تغییرات عاطفی

شور عواطف از سرمایه های ارزنده ی حیات جوانان است، به شرطی که جهتی اندیشیده پیدا کند و در مسیر کمال و تکامل انسان باشد. در سایه ی آن محبّت، وفاداری، احترام، حمایت از افتادگان پدید می آید که همه ی این ها نشانه ی رشد و کمال آدمی است. احساسات تند و آتشین جوان، تمام وجودش را تحت تأثیر خود قرار می دهد و به همین سبب نیاز به مراقبت ویژه دارد.

حضرت علی(ع) خطاب به فرزند دلبندش می فرماید: إنّما قَلبُ الحَدَثِ کالأرضِ الخالِیَهِ ما أُلقِیَ فیِها مِن شَیءٍ قَبِلَتْهُ فَبادَرْتُکَ بِالأدَبِ قَبلَ أن یَقْسُوَ قَلبُک و یَشتَغِلَ لُبُّک[۱۵]؛ قلب جوان مانند زمین خالی است هر آن چه در آن، افکنده شود را می پذیرد. پس قبل از آن که قلبت گرفتار قساوت و اندیشه ات مشغولیت یابد ، خود را مؤدب ساز.

۶- بیداری مذهبی

سنین نوجوانی و جوانی را دوران بیداری مذهبی می دانند. در این دوران، تمایلات ایمانی و مذهبی در جوان زنده شده و علاقه مند می شود که از علل و مفاهیم آن با خبر شود، آفریننده ی جهان را بشناسد و از مسایل مربوط به عبادت، مرگ و حیات و بالاخره فلسفه ی آفرینش سردرآورد. در مواردی نیز تردیدهایی درباره ی مسایل مذهبی در او پدید می آید که نیازمند راهنمایی است. [۱۶] لذا حضرت امام(ره) از تمامی دانشمندان و متفکران روشن ضمیر می خواهند که مزایای مکتب اسلام را برای آنان بیان کنند. مجامع دینی و مذهبی برای جوانان ایجاد کرده، نگذارند که آنان به مراکز فساد کشیده شوند. [۱۷]

در این دوران باید شور مذهبی جوان را در مسیر خیر، تعاون، آزادی خواهی، مبارزه با استثمار و استضعاف قرار داد و موجبات اوج گیری او را فراهم آورد، کاری را که حضرت امام(ره) نسبت به جوانان آن دوران انجام داد و حرکتی را آغاز نمود که تا عصر حاضر نیز اثرات آن باقی است.

۷- تغییرات اخلاقی

وجدان اخلاقی بر اثر تحولات بلوغ در نوجوان و جوان بیدار شده و ارزش های الهی و ایده آل های اخلاقی در این سن رشد می کند. جوان به پاکی و انصاف و پاکدامنی تمایل داشته و این تمایل به قدری نیرومند است که در برابر ستم می ایستد و انتقاد می کند.

آن چه در این میان از اهمیت فراوانی برخوردار است حفظ این کمالات است که از دید آن بزرگ مربّی نسل جوان به دور نمانده است؛ چنان که فرموده: ممکن است یک جوان خیلی مهذب و خوب باشد لیکن به تدریج ظالم شود.[۱۸]

بنابراین حفظ کمالات عهد جوانی بسیار مهم است که آن هم تنها در سایه ی دستگیری مربّیان آگاه میسور است. امام(ره) همواره گوشزد می نمود که جوان باید از قوای جوانی و نشاط آن، برای قیام در مقابل مفاسد اخلاقی استفاده کند و نگذارد که این نعمت خدادادی از دست برود. در موارد بسیاری به جوانان سفارش می کنند که دوستان خود را از اشخاص وارسته و متعهد و متوجه به معنویات و دارای اخلاق پسندیده برگزینند. و این به دلیل همان خصیصه ی تأثیرپذیری در جوانان است.

بررسی شیوه ی تربیتی حضرت امام(ره) می تواند راه را بر دست اندرکاران امر تربیت جوانان هموار سازد و البته این امر مستلزم بررسی بیشتر و دقیق تر در این زمینه است که باید توسط متخصصان این فن انجام پذیرد. در پایان، تنها به دو نکته ی برگرفته از شیوه ی تربیتی آن بزرگوار اشاره می کنیم:

۱- هدایت و تربیت جوانان با توجه به ویژگی های روحی آنان باید در کمال مهربانی و عطوفت صورت گیرد.

۲- گام اساسی و مهم در تربیت جوانان، جهت دهی آنان به سمت تهذیب نفس و خودسازی است که خیر دنیا و آخرت را در پی دارد.

پی­‌نوشت‌ها

[۱]. علی قائمی، شناخت، هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان، ص ۱۱؛

[۲]. محمود نیکزاد، اصول نظریه های تربیتی، ص ۱۲؛

[۳]. جعفر سبحانی، مربی نمونه، ص ۱۶؛

[۴]. علی قائمی، همان، ص ۵ و ۶ و ۱۵؛

[۵]. همان، ص ۴۳؛

[۶]. صحیفه نور، ج ۱، ص ۲۰۴؛

[۷]. چهل حدیث، ص ۲۴ ۲۵؛

[۸]. قائمی، همان، ص ۴۹؛

[۹]. صحیفه ی نور، ج ۱، ص ۱۹۵؛

[۱۰]. قائمی، همان، ص ۵۷ ۵۳؛

[۱۱]. صحیفه ی نور، ج ۲۰، ص ۲۴۱ و ۲۴۲؛

[۱۲]. حافظ.

[۱۳]. صحیفه ی نور، ج ۱، ص ۱۸۵؛

[۱۴]. همان.

[۱۵]. نهج البلاغه، فیض الاسلام، نامه ۳۱، ص ۹۰۳؛

[۱۶]. احمد احمدی، روان شناسی نوجوان و جوانان، ص ۵۹ .

[۱۷]. صحیفه ی نور، ج ۱، ص ۹۹؛

[۱۸]. صحیفه نور، ج ۱۸، ص ۱۵۷؛

منبع: مجله نامه جامعه؛ خرداد ۱۳۸۸؛ شماره ۵۷؛ نویسنده: طاهره نورحسن، صفحه ۹۷

پایگاه اطلاع رسانی حوزه