شمه ای از زیبایی های سبک زندگی فاطمی علیهاالسلام

عیدانه‌ای از سبک زندگی فاطمی(سلام الله علیها)

سبک زندگی جامعه ما مدتی است از ریل خود خارج و به سوی انحراف کشیده شده است، رنگ سبک زندگی که زیبا و سرشار از عواطف و احساسات عمیق الهی بود، اکنون با رنگ های غیر دینی آمیخته و واژگون و پژمرده شده است، بدان جهت انواع ناهنجاری ها در جامعه نمایان می شود، آسیب شناسی علمی و دقیق نیز متأسفانه صورت نگرفته است تا اصلاح واقعی و درمان ریشه ای انجام شود.

حقیقت این است که دوری از فرهنگ و سبک زندگی به شیوه اهل بیت (علیهم السلام)، اساسی ترین عامل همه ناهنجاری های فردی، اجتماعی و خانوادگی است، اگر معیارهای زندگی را بر اساس موازین و اصول مکتب اهل بیت (علیهم السلام) تعریف کنیم و زندگی ها را بر اساس آن معیارها تشکیل دهیم، بر پایه استواری قرار داده ایم که لغزنده و آسیب پذیر نخواهد بود.

باید برای اصلاح همه ابعاد زندگی، الگوهای برتری داشت که برای همه سرمشق باشند، ائمه (علیهم السلام) برای خود الگو داشتند، امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برای خود الگو دارد و بر اساس رفتار آن الگو عمل می کند، آن حضرت می فرماید: الگوی من دختر رسول خداست. (۱)

بانوان باید افتخار کنند به این مسأله که الگوی انسان کامل، فاطمه (سلام الله علیها) است، به عنوان یک بانوی نمونه است، الگوی همه اهل بیت و علمای بزرگ صاحب نام، فاطمه است، فلسفه و سر الگو بودن فاطمه برای انسان کامل باید کنکاش شود و این به دست نمی آید مگر با شناخت فاطمه و منزلت رفیع او.

لذا درباره زندگی فاطمه زهرا (سلام الله علیها) ابعاد ناشناخته و زیبایی های فراوان وجود دارد که هنوز شناخته نشده است، فاطمه، اقیانوس معرفت و شناخت است، لذا خداوند نیز او را با واژه «کوثر» معرفی کرده است، زیبایی های معرفت در وجود فاطمه نهفته است که به گوشه هایی از آن اشاره می شود:

از آنجایی که زیبایی، از کیفیات است و امری نسبی شمرده می شود، لذا در تعریف و تفسیر آن، سخنان فراوانی از زیبایی شناسان و دانشمندان ارائه شده است. (۲) مرحوم علامه جعفری (ره) می فرماید: معنای زیبایی و جمال، حقیقتی است که در برابر درک آدمی بر نهاده می شود و موجب تحریک مشهود و ذوق و یا احساس خاص زیبایابی می شود و یا در وضع روانی آدمی انبساط به وجود می آورد.

اما حد اعلای زیبایی، پرده و نمودی است نگارین و شفاف که بر روی کمال کشیده شده است که موجب اشتیاق آدمی به سوی آن کمال می گردد و کمال، همان قرار گرفتن هر موضوعی در مجرای بارستگی ها و شایستگی های خود است. (۳)

البته باید دانست زیبایی ها چه در نمایشگاه حیرت آور طبیعت و چه آنچه که محصول فکر و ذوق خلاق آدمی است، از دیدگاه اسلام محبوب و مطلوب بوده و همه مستند به خداوند یگانه است چنانچه می فرماید: «قل من حرّم زینه الله التی اخرج لعباده» (۴)، ای پیامبر! (به مردمان) بگو کیست که زینت خداوندی را که برای بندگانش (از جهان طبیعت) برآورده تحریم کرده است.

برای شناخت وجود فاطمه باید از قرآن و تفسیر قرآن کمک گرفت، اگر گوییم قرآن کریم تفسیری از ابعاد وجود فاطمه است، سخن به گزاف نگفته‌ایم، فاطمه، سرّ الله است و قرآن کلام الله است، هر که فاطمه را نشناخت، راهی به سوی معرفت قرآن ندارد، برای فهم زیبایی های زندگی فاطمه، باید از قرآن استمداد کرد.

در آیات قرآن چند اصل با ارزش و آرمان معقول به زیبایی توصیف شده است که به آنها فهرست وار اشاره می کنیم:

۱- عفو و اغماض زیبا (حجر،۸۵)

۲- شکیبایی زیبا (معارج،۵)

۳- جدایی و مفارقت نمودن زیبا (مزمل،۱۰)

۴- زیبایی ایمان (حجرات،۷)

۵- محبّت الهی و تبعیت از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) (اعراف،۳۱)

اما قرآن کریم در آیات دیگری، خاطر نشان می سازد که هر زیبایی و آرایشی، نمایانگر حقیقت نیست و چه بسا ظاهر زیبا که موجب لذات است و جسم را می آراید، امّا جان را می آزارد و دل را می آلاید؛ لذا هشدار می دهد که نباید زیبایی ها در خدمت پوشاندن پلیدی ها باشد؛ چنانچه برخی از آن ها را چنین بیان فرموده است:

الف: سخنان زیبا برای پوشاندن درون پلید (بقره، ۲۰۴)

ب: آرایش جسمانی ظاهری با حیاتی خشکیده، (منافقون، ۳ و ۴)

ج: زیبایی ظاهری بی ارزش (بقره، ۲۲۱)

و در نهایت هدفمند بودن دنیا و ظواهر زیبای آن تذکر داده می شود تا همه آنها در خدمت سعادت اخروی قرار گرفته شود، لذا می فرماید: «انّا جعلنا ما علی الارض زینهً لها لنبلونهم ایهم احسن عملاً»، ما آنچه را که در روی زمین است، برای آن زینت قرار دادیم تا بندگان را بیازماییم که چه کسی از آنها دارای عمل نیکوتر است. (۵)

زیبایی های سبک زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها)

از این رو، درباره زیبایی های سبک زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) که شمه‌ ای از دریای بی پایان عظمت و شکوه بی مانند بانوی دو عالم است، اشاره می‌ شود تا عیدی زیبا برای مردم ایران و زنان آزاده جهان باشد:

۱-زیبایی سرشتی و عظمت وجودی

خداوند برای انسان قدر و منزلت والایی در بین مخلوقات و آفریده ها قرار داده است، برای انسان، پیامبرانی را فرستاده که ممتازترین انسان ها بودند، در تربیت آنان اهتمام داده و برنامه داشته است، حتی در آفرینش آنها چون عیسی برنامه داشته است، درباره موسی (علیه السلام) می فرماید: «و اصتنعتک لنفسی یا موسی». (۶)

در همین راستا، برای ائمه (علیهم السلام) که تمام کننده و ادامه دهنده راه پیامبران هستند برنامه داشته است، برای آنان، مادر و بنیانی چون فاطمه (سلام الله علیها) آفریده است، آفرینش فاطمه (سلام الله علیها) با برنامه بوده است، لذا فاطمه از نظر پاکی طینت و آفرینش، بر اساس خواسته پروردگار متعال آفریده شده بود، همان گونه که خداوند در آفرینش هدایتگران انسان و انبیاء خود، توجه ویژه و لطف خاص مبذول داشته است، در آفرینش فاطمه (سلام الله علیها) که مادر یازده امام باید می‌بود، برنامه باید داشته باشد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «انّ فاطمه خلقت حوریه فی صوره انسیه» (۷) همانا فاطمه (سلام الله علیها) چون حوریه ای در صورت انسانی خلق شده است، از این ویژگی فاطمه (سلام الله علیها) نیز می توان درسی اساسی برای بنیان خانواده پاک درس گرفت و قبل از تولد کودک، برای پاکی فطرت و نهاد و سرشت او، مراقبت های ویژه داشت تا فرزندانی پاک و نسلی مؤمن و متعهد به جامعه تحویل داد.

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: «فاطمه حوراء انسیه فکلّما اشتقت الی رائحه الجنه شممتُ رائحه ابنتی فاطمه، فما قبّلتها قطّ الاّ وجدت رائحه شجره طوبی منها» (۸) فاطمه، حوریه‌ای انسانی است، هر زمان مشتاق بوی بهشت می شوم، فاطمه دخترم را می‌بویم، هیچ وقت او را نبوسیدم، مگر این که بوی شجره طوبی را از او استشمام می کنم.

۲-ایمان آن حضرت

ایمان، عبارت است از معرفت عمیق و شهود قلبی از پروردگار و آفریدگار هستی، ایمان فاطمه (سلام الله علیها)، در رتبه‌ای بود که ائمه (علیهم السلام) او را الگوی خود دانسته‌اند، از این رو، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «انّ ابنتی فاطمه ملأ الله قلبهما و جوارحها ایماناً الی مشامئها» (۹) همانا خداوند قلب و جوارح دخترم، فاطمه را تا مغز استخوان از ایمان سرشار کرده است.

۳-عبادت و تهجد

در اصلاح سبک زندگی، مهمترین تأثیر را می توان به بندگی داد، از جمله نماز اگرچه عبادت تنها منحصر در نماز نیست، اما زیباترین نمود بندگی که در اصلاح نفس و عمل کارساز است نماز است، بی گمان فاطمه (سلام الله علیها) در همه عبادات از جمله نماز، سرمشق اولیاء الهی است، چنان نماز می خواند که محل عبادتش، در نجوای توحید با او همصدا می شد و ملائکه برای دیدن عبادت او صف می کشیدند.

۴- ادب و شخصیت

شخصیت انسان، با ادب و رفتار مؤدبانه او تجلی می‌یابد، ام‌سلمه همسر رسول گفته است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) امر دخترش را به من واگذار کرد تا تربیتش کنم، اما «کانت و الله أداب منی و اعرف بالاشیاء کلها» (۱۰) به خدا او مؤدب تر از من بود و به همه چیز معرفت داشت.

۵-جهیزیه و عروسی ساده

یکی از مهمترین و راهبردی ترین درسی که جامعه ما می تواند از زندگی مشترک فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و علی (علیه السلام) بگیرد و سبک زندگی خود را اصلاح کند، سادگی و آسان گرفتن در تشکیل زندگی است، گذشتن از موانع تشریفات پایه گذاری آسان زندگی مشترک، مهمترین روش برای اصلاح سبک زندگی است که در سایه آن، مهمترین عنصر زندگی زیبا نهفته است.

آنچه زندگی ها را پر از استرس ها و سختی ها و بیماری ها کرده است، به اساس تشکیل خانواده بر می گردد، وقتی زندگی، ساده برگزار نشد، با وام های آلوده به ربا و اقساط سنگین بنیان زندگی نهاده شد، در حقیقت بنیان زندگی بر اساس ربا و تشریفات گذاشته شده است، چنین زندگی در معرض آسیب ها و آفت هاست، اگر در مراسم تشریفات و مهمانی ها، هزینه سنگین به داماد تحمیل شود، داماد در آغاز زندگی زیر بار قروض و گاهی قروض ربوی و دیون سنگین غیر شرعی برود، پس از پایان مراسم که همه به دنبال زندگی خود روند، این عروس و دامادند که باید آغازگر زندگی زیبا و شادی بخش و نشاط انگیز باشند.

در پی چاره‌اندیشی به پرداختن قروض، زندگی تلخ استرس‌زا شروع کرده ممکن است همین زندگی به شکست منجر شود، سنت قدیم ایرانیان در عروسی، بر اساس مکتب اهل بیت (علیهم السلام) بود، عروسی بی تشریفات با ولیمه ساده در حد توان و جمعی از خویشان به عنوان هدیه مبالغ یا هدایای غیر نقدی در تأمین مایحتاج زندگی عروس و داماد شرکت می جستند، زندگی همراه با عواطف با مصداق «تعاونوا علی البر و التقوا» شروع می‌شد، اگر زندگی در تالارهای آنچنانی با چندین نوع غذا شروع شود که تنها هزینه اجاره تالار گاهی به میلیارد بالغ شده که با این پول‌ها می توان چندین خانواده تشکیل داد و صدها مشکل و معضل را از جامعه پاک کرد، چنین زندگی اساس بی‌بنیان خواهد داشت.

این عروسی‌ها، در سبک زندگی هیچ یک از ائمه ما وجود نداشته است، بلکه بر عکس زندگی مستبدان و ظالمان و اشرار و دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) این گونه بوده است، معاویه چنین مجالسی برای عروسی یزید برپا کرد، فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) در ازدواج این گونه پس از خواستگاری و تهیه جهاز زندگی که داماد و عروس یا خانواده و نزدیکان تهیه می‌کردند، پس از ولیمه ساده که فقرا در آن از دعوت شدگان بودند، عروسی انجام می‌گرفت و زندگی بی آلایش شروع می‌شد و از تشریفات سنگین و هزینه های دروغین خبری نبود، جوانان در سنین آغاز بلوغ ازدواج می‌کردند، لذا مفاسد اخلاقی کمتر بود.

پیامبر برای تهیه اسباب اولیه زندگی به برخی از یاران گفت: این پول را ببرید و آنچه یک زندگی بدان آغاز می شود تهیه کنید و بیاورید، پول که شصت درهم بود، یک پیراهن سفید، یک مقنعه، یک حوله تختخواب، دو تشک، چهار بالش، یک قطعه حصیر، یک آسیای دستی، یک کاسه مسی، یک مشک آب، یک طشت، یک کاسه گلی، یک ظرف آبخوری، یک پرده پشمی، یک ابریق، یک سبوی گلی، دو کوزه سفالی، یک پوست به عنوان فرش و یک عبا، همه ابزاری شد برای زندگی آن دو…

وقتی وسایل را پیش روی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نهادند، اشک در چشمان او حلقه زد، دست‌های مبارکش را به سوی آسمان بلند کرد و دعا فرمود: خدایا! به اهل بیت من، برکت عنایت کن و این ازدواج را برای کسانی که اکثر ظرف هایشان گلی است، مبارک گردان، بعد رو به علی (علیه السلام) کرد و فرمود: علی جان! می‌خواهی فاطمه را به تو بسپارم؟ گفتم: بله! یا رسول اللّه! فرمود: علی جان! امشب یک مهمانی مختصر بگیر و همسرت را ببر، یکی از اصحاب گوسفندی هدیه کرد و دیگر ذرت آوردند و علی با ده درهمی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داده بود، روغن و خرما و کشک خرید و سفره‌ای گسترده شد.

بعد از ضیافت شام که مهمانان همه رفتند، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) را فرا خواند، فرمود: علی جان! همسرت خوب همسری است و بعد به فاطمه (سلام الله علیها) فرمود:

دخترم! مبادا نگران باشی از فقر شوهرت، دخترم تو را به بهترین مرد روی زمین شوهر دادم، همسرت، بزرگ دنیا و آخرت است؛ دخترم! مبادا که از شویت نافرمانی کنی، شوهرت اولین مؤمن و عالم ترین خلق روی زمین است. دخترم! ذخایر دنیا و آخرت را بر پدرت عرضه کردند، بی آن که هیچ از مقامش در نزد خداوند بکاهند، امّا من نپذیرفتم و تن به مال و ثروت ندادم. (۱۱)

۶-شوهرداری

فاطمه در زندگی چونان زنان دیگر و رزمندگان زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مشکلات زیادی داشت، اما هیچ گاه مشکلات و فقر و دوره جهاد علی (علیه السلام) در جبهه های دفاع از اسلام را به رخ خود نیاورد، این زیباترین نماد شوهرداری از یک زن است که بانوان دیگر از آن باید الگو بگیرند و در زندگی صبورانه شوهرداری و با کاستی های معاش بسازند تا زندگی در پرتو نور صبر زیبا نماید.

۷-تأیید علی از شوهرداری فاطمه

امیرمؤمنان (علیه السلام) همواره از سیره فاطمه (سلام الله علیها) در شوهرداری لذت می‌برد، چنان که فاطمه (سلام الله علیها) در اواخر عمر و آخرین روزهای بیماری خود، خطاب به امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) عرض کرد:

ای پسر عمو! هیچ وقت مرا در زندگی دروغگو و خائن ندیدی و از وقتی که با تو بودم، هیچ مخالفت تو را نکردم. پس حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «معاذ الله انت اعلم بالله و ابرّ و اتقی و اکرم و اشدّ خوفاً من الله ان اوّنجک بمخالفتی» (۱۲) پناه به خدا، تو به خدا عالمتری و آنقدر نیکوکار و پرهیزگار و خداترس هستی که من تو را به مخالفت با خویش توبیخ کنم.

اگر در جامعه امروزی ما، زنان شوهران خود را از رفتار خود و شوهرداری خود راضی کنند، باید به آنان جایزه داد، اگر چنین باشد، بسیاری از معضلات اخلاقی جامعه ما حل خواهد شد و سبک زندگی اصلاح خواهد شد، اصلاح جامعه ما، به دست بانوان است اگر به وظایف خود درست عمل کنند و از زندگی فاطمه الگو بگیرند.

۸-تربیت فرزندان

فاطمه در تربیت فرزندان، برای همه الگو است، چون فرزندانی تربیت کرد که دین خدا را حفظ کردند، فرزندانی چون حسن و حسین و زینب و ام‌کلثوم (علیهم السلام) تربیت کرد که هر یک، نقش بزرگ الهی در راه اعتلای دین خدا داشتند، فاطمه (سلام الله علیها) علم و شجاعت و پارسایی و تقوا را به فرزندان با رفتار خود یاد داد، شجاعتی که امام حسین (علیه السلام) از مادر آموخت، در کربلا به جهانیان آموخت و عزتی که زینب و ام‌کلثوم (سلام الله علیهما) از مادر آموختند در کوفه و شام به همه درس دادند که در راه دین، باید بردباری داشت و از همه عزیزان گذشت، آری! دین اسلام، برای همه عزیز است.

۹-رعایت حق همسایگان

قرآن به همسایه داری سفارش کرده و حقوق همسایگان را لازم می‌شمرد، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز این گونه است، از این رو امام حسن (علیه السلام) فرمود: شاهد عبادت سخت و با شکوه مادرم و نماز شب او بودم، دیدم همسایگان را دعا می کرد؛ گفتم: مادر جان! چرا به خودمان دعا نمی کنید؟ فرمود: همسایگان مقدمند. (۱۳) اگر ما امروز حقوق همسایگان را چونان زهرا مراعات کنیم و سبک رفتار با همسایه را از زهرا بیاموزیم، چه رویداد زیبا در جامعه به وجود خواهد آمد؟

۱۰-حیا و عفّت

عفت و حیا، نیروی باطنی انسان است. در روایات دینی، عفت از لوازم تقوا و ایمان شمرده شده است، فاطمه (سلام الله علیها) در عفت و حیا نیز نمونه بود، از کودکی، سرشت او تجلی‌گر عفت بود، گزارش شده چون آن حضرت از خانه بیرون آمد، تا برای بازپس‌گرفتن فدک نزد ابوبکر برود، چنین حجابی در بر داشته است: «هی لاثت خمارها علی رأسها و اشتملت بجلبابها تطأ ذیولها»، او روسری بر سر داشت و در چادر خود فرو رفته بود در حالی که انتهای چادرش زیر پایش می ماند. (۱۴)

امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از اصحاب پرسید چه چیزی برای زن نیکوتر است، همه از جواب عاجز بودند، وقتی سؤال را از فاطمه پرسیدم، فرمود: بهترین و نیکوترین چیز برای زن، این است که هرگز در معرض دید نامحرم واقع نشود، نه مرد نامحرم او را ببیند نه مرد نامحرم را ببیند، وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از این پاسخ آگاه شد، بسیار خشنود شد و فرمود: پاسخ درستی داده است، او پاره تن من است (۱۵)

اگر بانوان تنها همین موضوع را فقط از حضرت درس بگیرند، عفت و حیا در پوشش که در جامعه به ویژه در برخی شهرها از جامعه کمرنگ شده به جامعه بر می گردد، ایمان و تقوا در سایه عفت اجتماعی تأمین می شود، چه مردان و چه زنان باید در عفت و حیا و نوع پوشش از فاطمه سرمشق بگیرند. (۱۶)

۱۱- راستگویی و صداقت

دروغ، بزرگترین گناه و کلید هر بدی است (۱۷) که اگر گسترش یابد و از روابط فردی به اجتماعی کشیده شود، سبب بازداری از نزول برکات آسمانی و نزول بلاها می شود.

دروغ، بزرگترین آفت و آسیب زندگی امروزی شده است، قبح و زشتی دروغ، امروزه به اندازه ای از جامعه و عرف رفته است که مردم به آسانی دروغ می‌گویند، فاطمه (سلام الله علیها) در راستگویی و صداقت گفتار نیز مثال زدنی و سرمشق است، عایشه گفته است: من راستگوتر از فاطمه جز پدرش را ندیده‌ام، آری! عایشه همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می گوید که فاطمه همانند پدرش راستگوترین امت بود (۱۸)، سزاوارست راستگویی را از فاطمه به عنوان درس برای اصلاح خود فرا بگیریم و سال جدیدمان را با راستی و درستگویی آغاز کنیم.

۱۲- تأمین غذای نیازمندان

اطعام فقرا و نیازمندان، دستور قرآن و از سفارشات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و از جمله مسئولیت های بزرگی است که در قیامت در پیش روی انسان است، وقتی از اهل جهنم می پرسند به چه جرمی در آتش قرار گرفتید؟ گویند: به چند جرم: اول نماز نخواندیم؛ دوم به فرودستان نیازمند غذا ندادیم (۱۹) و …،

فاطمه (سلام الله علیها) در تأمین غذای نیازمندان و رفع گرسنگی آنان، به اندازه ای اهتمام داشت که وقتی با خانواده روزه بودند، غذای خود را سه شب متوالی به فقرا دادند و مورد تحسین خداوند واقع شدند و در شأن اخلاص آنان، سوره انسان نازل شد. (۲۰)

اگر این سبک زندگی او و نحوه رفتارش با فقیران برای جامعه ما درس و الگو باشد و برای همه ثروتمندان اسوه باشد، بی گمان آسیب های زیادی از جامعه رخت خواهد بست، سزاوار است در سالی که اولش با یاد و نام مادر مهربانی ها و شرف و عزت و آزادگی و انسانیت حضرت فاطمه (سلام الله علیها) شروع شده، درس هایی از زندگی او برای اصلاح سبک زندگیمان توشه برداریم.

پی نوشت ها

۱-.شیخ طوسی (ره)؛ الغیبه؛ ص۲۸۵

۲- ر.ک: علامه محمدتقی جعفری (ره)، زیبائی و هنر از از دیدگاه اسلام، چاپ سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹، صص ۱۱ – ۱۷؛

۳-همان، ص ۱۰۷، نقل با تصرف در عبارات.

۴- سوره مبارکه اعراف، آیه ۳۳؛

۵-علامه محمّد تقی جعفری (ره)، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، چاپ سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹، صص ۲۳ ـ ۱۴۵؛

۶- طه/۴۱

۷- علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار صادر، بی‌تا، ج ۴۳، ص ۷؛

۸- همان، ص ۴ و ۶؛

۹- همان، ص ۴۶؛

۱۰- همان، ص ۱۰؛

۱۱-اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه ج ۱ ص ۳۶۰ ؛. محمد باقر مجلسی، جلاء العیون – ص ۱۱۵ و۱۱۴و ۱۱۳

۱۲- همان، ص ۱۹۱؛

۱۳- شیخ مفید الاختصاص، ص۳۳۶

۱۴- طبرسی، الاحتباج، چاپ اول، قم، اسوه، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۲۵۳؛

۱۵- قاضی نعمان، دعائم‌الإسلام ج ۲ ص ۲۱۵ «و عن علی (علیه السلام) أنه قال: قال لنا رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): أی شیء خیر للمرأه؟ فلم یجبه أحد منا فذکرت ذلک لفاطمه (علیها السلام) فقالت: ما من شیء خیر للمرأه من أن لا ترى رجلا و لا یراها. فذکرت ذلک لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: صدقت إنها بضعه منی»

۱۶- ر.ک امیرعلی حسنلو، پوشش در سیره معصومان (علیهم السلام)؛ قم؛ پژوهشگاه فرهنگ و علوم ۱۳۹۲

۱۷- الکافی، ج۲، ص۳۳۸- آفات و آسیب های دروغ را در این کتاب مطالعه کنید.

۱۸- فاطمه الزهرا (علیها السلام)؛ بهجه قلب المصطفی؛ ص۲۵۷

۱۹- مدثر۴۳-۴۴

۲۰- انسان/۸

منبع: پایگاه روانشناسی و علوم تربیتی (میگنا). حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو (مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم)