فلسفه جواز چند همسری مرد

 برخی حکم اسلام مبنی بر جواز چند همسری مرد را، ظلم بر زن تلقی می کنند و  می گویند در این امر بین زن و مرد حق مساوی در نظر گرفته نشده است این نوشته  در باره این موضوع در راستای پاسخ این شبهه مطالبی زیر را مطرح نموده است.

۱. در نظام حقوقی اسلام بیش از هر مکتب دیگری تساوی حقوق زن و مرد رعایت گردیده است. در آغاز باید فرق بین تساوی (Equality) و تشابه (Similarity) را به خوبی دریافت. بی توجهی به این مسأله موجب خلط و مغالطه بسیاری می‌شود. تشابه به معنای همانندی و همشکلی روبناهای حقوقی است. این همان جریانی است که فمینیسم (Feminism) غربی در دام آن گرفتار آمد و پنداشت که تبعیض زدایی در روابط زن و مرد در گرو وضع حقوق کاملاً مشابه است. در حالی که این رویکرد نه سودی برای مرد در پی داشت و نه برای زن. بلکه روند انهدام بنیان خانواده را سرعت بخشید و برآیندهای ناگواری برای جامعه بشری در پی آورد.

تساوی به معنای برابری است نه یکنواختی. در تساوی شرایط گوناگون، تفاوت های طبیعی، وظایف و جوانب مختلف ملاحظه می شود و چه بسا احکام نامشابهی وضع می گردد، بدون آن که بر کسی ستمی روا شود. ولی در تشابه همه این امور نادیده انگاشته شده و فقط به یکنواختی روبناهای حقوقی بسنده می شود. بنابراین باید توجه داشت که هرگونه عدم تشابه قواعد حقوقی به منزله نفی تساوی نیست و هر نوع تشابه و یکنواختی به منزله رعایت تساوی نمی باشد.

۲. تفاوت های حقوقی به معنای تفاوت در ارزش ها و کمالات انسانی نیست و اسلام بر برابری زن و مرد در کرامت های انسانی تأکید فراوان دارد.

۳. چند همسری که از دیر باز تاکنون در جوامع مختلف همیشه وجود داشته است به صورت های گوناگونی ظهور و بروز داشته که فقط یک صورت آن، آن هم با تصحیح ها و تعدیل هایی در اسلام مورد پذیرش واقع شده است. اولین صورت چند همسری، نوعی کمونیسم جنسی است که در آثار افلاطون و عمل مارکسیست های افراطی در آغاز جنبش مارکسیستی مشاهده شده است ولی از آنجا که این نظریه موجب برانداختن نهاد خانواده می شود، نزد همگان مردود و حتی از جانب طرفداران آن به زودی ممنوع اعلام گردید. صورت دوم چند همسری، چند شوهری است. این نظریه هم جز آنکه از باب جدل در برابر نظریه چند زنی از آن سخن رود طرفدار جدی ندارد، چرا که از یک سو با طبیعت و فطرت عفیفانه زن ناسازگار است و از سویی دیگر موجب گم شدن نسب فرزندان می گردد و از سوی سوم چه بسا بیماریهایی را برای زن و از طریق او برای همسر و فرزندان پدید می آورد. صورت عموم چند همسری، چند زنی است که رایج ترین صورت چند همسری در طول تاریخ بوده است.

 اسلام، اگر چه این صورت را پذیرفته ولی آن را هم مشروط به رعایت عدالت در حقوق واجب همسران  نموده است و ثانیاً تعداد همسران همزمان محدود به چهار نفر است. برخی از نکته هایی که برای چنین تشریعی می توان ذکر کرد به قرار زیر است:

الف) چند همسری یک ضرورت اجتماعی است، مخالف با طبیعت مردان نیست بر خلاف چند شوهری که مخالف طبیعت زنانه است. چه بسا حوادث طبیعی و اجتماعی آن را به صورت یک امر اضطراری درآورد.

ب) چند همسری راهی برای استیفای حق ازدواج توسط زنان: چند همسری ظاهراً امتیازی برای مردان به نظر می آید ولی واقعیت این است که این اصل گاهی در جهت تحقق حق ازدواج زنان است، زیرا در صورت نفی چند همسری جمعیت بسیاری از زنان، از دختران ازدواج ناکرده تا بیوگان شوهر از دست داده، بدون همسر باقی می مانند و عملاً از استیفای حق ازدواج خویش بی بهره می گردند. تنها در صورت جواز اصل چند همسری است که این جمعیت فراوان می توانند از این حق طبیعی و خدادادی خود استفاده نمایند. به علاوه این‌که اگر چند شوهری تجویز گردد نه تنها از تعداد دختران ازدواج ناکرده و بیوگان شوهر از دست داده کاسته نمی گردد بلکه بر عکس بر تعداد آنها افزوده می شود. بنابراین بهترین راه حل همان راه سوم است البته با قیود و شرایطی که اسلام بیان کرده است.

در قرون پیشین، مستشرقین و اسلام شناسان غربی، مسأله چند زنی را بر اسلام خرده می گرفتند.(۱) اما تحقیقات، واقعیات و رخدادهای قرن حاضر، اهمیت این حکم را بر همگان ثابت کرده است بطوری که اندیشمندانی چون گوستاولوبون در این رابطه از در تحسین برآمدند و به حکمت آن گواهی دادند. گوستاو لوبون می گوید: «در اروپا هیچیک از رسوم مشرق به قدر تعدد زوجات بد معرفی نشده و درباره هیچ رسمی هم این قدر نظر اروپا به خطا نرفته است. نویسندگان اروپا، تعدد زوجات را شالوده مذهب اسلام دانسته و در انتشار دیانت اسلام و تنزل و انحطاط ملل شرقی، آن را علت العلل قرار داده اند… رسم تعدد زوجات ابداً مربوط به اسلام نیست، چه قبل از اسلام هم رسم مذکور در میان تمام اقوام شرقی از یهود، ایرانی، عرب و غیره شایع بوده است… راستی من متحیرم و نمی دانم که تعدد زوجات مشروع مشرق از تعدد زوجات سالوسانه اهل مغرب چه کمی دارد و چرا کمتر است؟ بلکه من می گویم که اولی از هر حیث بهتر و شایسته تر از دومی است…».(۲) وی می گوید: «مذهبی که توانست زن را از درجه پست و ذلت نجات بخشیده به اوج عزت و رفعت نائل سازد، مذهب اسلام بوده است، نه مذهب مسیح چنانکه عامه خیال می کنند. زیرا می بینیم که در قرون وسطی رؤسا و سردارهای ما با آنکه مسیحی بودند معهذا پاس احترام زن را نگه نمی داشتند و از بررسی تواریخ قدیمه در این مطلب شبهه باقی نمی ماند که قبل از اینکه مسلمین رعایت و احترام زن را به اسلاف ما بیاموزند، امرا و سرداران ما نسبت به کمال وحشیگری سلوک می نمودند…».(۳)

۴. اما اینکه حکمت این تفاوت چیست؟ یعنی چرا زنان نمی توانند چند شوهر داشته باشند اما تعدد زوجات برای مردان جایز است؟ می توان به امور زیر اشاره کرد:

الف. آمارهای موجود در سطح جهان نشان می دهد میزان جمعیت زنان و دختران بیشتر از مردان است. این آمار ریشه های فراوانی دارد به عنوان مثال میزان بیماری و مرگ و میر مردان بیشتر از زنان است همچنین، میزان تولد دختر غالباً بیش از پسر می باشد. بنابراین تکیه بر «تک زنی» (Monogamy) باعث می شود همواره تعدادی از زنان تا آخر عمر از نعمت ازدواج محروم بمانند و در تجرد و عزوبت به سر برند. و این ظلمی فاحش در حق آنان است.(۴)

ب. علاوه بر این در طول تاریخ همواره بر اثر حوادث اجتماعی مانند جنگ ها تعداد بیشماری از مردان تلف می شوند و همسران آنان بی سرپرست می مانند و غالباً مردان جوان هم حاضر به ازدواج با آنان برای اولین بار نیستند. بنابراین اگر از نظر قانون و نظام اجتماعی، اینان نتوانند به عنوان همسر دوم گزینش شوند، همواره بدون شوهر خواهند ماند و این نیز ظلم بر آنان است.(۵)

ج. از نظر روان شناسی تفاوتی اساسی بین ساختار روانی، گرایش ها و عواطف زن و مرد وجود دارد. روان شناسان معتقدند که زنان به طور طبیعی «تک شوهر گرا» می باشند و فطرتاً از تنوع همسر گریزانند، و خواستار پناه بردن زیر چتر حمایت عاطفی و عملی یک مرد می باشند و تنوع گرایی در زنان نوعی بیماری است، ولی مردان تنوع گرا و چند زن گرا هستند.(۶)

د. زنان در ایام خاصی از هر ماه بخاطر عادت ماهانه (حیض) قابلیت تأمین نیازهای جنسی مردان را ندارند بعلاوه اینکه بعد از یائسگی نیز قابلیت باروری خویش را از دست می دهند و این در حالی است که در مردان چنین نیست.

بنابراین به خاطر دلایلی که ذکر شده و نیز دلایل متعدد دیگری که به خاطر اختصار از نقل آنها صرف نظر می کنیم در می یابیم که حکم اسلام مبنی بر تعدد همسر اولاً امضای چیزی بوده که قبل از اسلام در تمام فرهنگها موجود بوده است و مقتضای طبیعت مردان و زنان می باشد و ثانیاً اسلام در حکم به تعدد زوجات، حدود معینی برای آن قائل شده است و آن را از بی حد و حصر بودن خارج ساخته و بدینوسیله حقوق زن را تأمین نموده است.(۷)

اما در مورد زنان اینگونه نیست. یعنی زنان به دلایل مختلفی نمی توانند بطور همزمان چند شوهر داشته باشند. ما در اینجا به چند دلیل اشاره می کنیم:

الف. چنانکه قبلاً هم گفته شد، این خلاف طبیعت و روحیات زن می باشد، ب. بدینوسیله بهداشت نسل به خطر می افتد، ج. شناخت انساب و تمیز آنها از بین خواهد رفت، د. چند شوهری نه تنها با طبیعت انحصار طلبی و فرزند دوستی مرد ناموافق است، با طبیعت زن نیز مخالفت دارد. تحقیقات روان شناسی ثابت کرده است که زن بیش از مرد خواهان تک همسری است.(۸)

ممکن است گفته شود که امروز پیشرفت علم، مشکل تشخیص فرزند را حل کرده است. بنابراین زنان می توانند به صورت همزمان چند شوهر داشته باشند. در پاسخ باید گفت: اولاً یکی از حکمتهای تحریم چند شوهری، مشکل شدن شناخت انساب است ثانیاً هنوز پیشرفتهای علم پزشکی در تشخیص نسب فرزند به حد کمال نرسیده و اگر هم برسد راه یافتن احتمال خطا در آن امکان خواهد داشت ثالثاً غیرت امری ذاتی و طبیعی است و پیشرفت های علم نمی تواند با آن مبارزه کند. رابعاً چند شوهری به طور طبیعی و فطری مردود است، لذا نه تنها اسلام و دیگر ادیان توحیدی، بلکه به طور گسترده ای در طول تاریخ و در میان جوامع بشری گریز جدی از آن وجود داشته است.

پی‌نوشت:

1. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۰ش، ص۴۴۰. مانند منتسکیو که تعدد زوجات را ضد اخلاق و بهم زننده آرامش روحی و مخالف پاکی نفوس می پنداشت.
2. همان، ص۳۷۱ و ۳۷۲.
3. همان، ص۳۷۸.
4. گروه مؤلفان، پرسش ها و پاسخ ها، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، پارسیان، چاپ اول، ۱۳۸۲ش، ج۷، ص۲۵۱ و ۲۵۲.
5. همان.
6. همان.
7. نساء : ۳. فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع فان خفتم ان لا تعدلوا فواحده. پس به نکاح درآورید از زنان آنچه را که شما را خوش آید (پاک باشد برای شما) دو تا و سه تا و چهار تا پس اگر ترسیدید که به عدالت رفتار نکنید پس با یکی از آنها ازدواج کنید».
8. نظام حقوق زن در اسلام، ص۳۶۸.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه.