امامت و جانشینی پیامبر (ص) منشأ اختلاف بین شیعه و سنی

اختلاف نظر اعتقادی بین دو مذهب شیعه و سنی برآمده از اختلاف نظر در مسئله امامت و جانشینی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است. شیعه بر اساس دلایل قرآنی و احادیث نبوی معتقد است که امام و جانشین پس از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) امام علی (علیه السلام) و اولاد اوست.

اما اهل سنت بر این باور هستند که پیامبر اسلام کسی را به عنوان جانشین و امام تعیین نکرده و مسئله امامت را به خود امت واگذار نموده از این رو جانشین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ابوبکر است که در سقیفه تعیین گردید و سپس عمر و عثمان و علی (علیه السلام). این اختلاف باعث به وجودآمدن اختلافات دیگر در برخی مسائل اعتقادی و فقهی شده است.

اختلاف اعتقادی بین شیعه و سنی

شیعه و سنی در بسیاری از عقاید با هم اختلاف ندارند. در مسئله توحید و یگانگی خداوند، نبوت و معاد و تمام ضروریات دین از قبیل نماز، روزه، زکات، حج، امر به معروف و نهی از منکر و…، با هم اتفاق نظر دارند و از این رو پیروان هر دو مذهب مسلمان هستند و چیزی در عقاید آنان وجود ندارد که موجب کفر آنان شود. اما در برخی از شاخه ها و فروعات با هم اختلاف دارند که به آنها اشاره می شود:

اختلاف شیعه و سنی در عقاید

اختلاف در صفات ذاتی خداوند

در مذهب شیعه بر طبق آموزه های اهل بیت (علیهم السلام) صفات ذاتی خداوند مثل علم، حیات، اراده و قدرت عین ذات خدا هستند و جدای از ذات تصور ندارند اما اهل سنت بر این عقیده است که این صفات زاید بر ذات خدا می باشند. لازمه این قول اهل سنت این می شود که خدای سبحان، در علم به اشیاء و خلقت اشیاء نیاز به امری خارج از ذات خویش پیدا کند چون بنا بر این نظر، علم و قدرت، خارج و زاید بر ذات او است در حالی که واجب بالذات منزه از احتیاج به غیر است.^[۱]

اختلاف در صفت عدل خداوند

یکی از اختلافات بین شیعه و سنی مسئله عدالت خداوند است. بر طبق نظر شیعه، عدالت خداوند مقتضای عقل انسان است به این معنا که قبل از اینکه خداوند متعال به قبح و حسن چیزی حکم کند برخی افعال به حکم عقل ذاتا حسن و برخی ذاتا قبیح هستند.

به عبارت دیگر شیعه امامیه می گوید: حسن و قبح افعال، عقلی و ذاتی است یعنی پاره ای از  افعال ذاتاً حسن بوده و برخی ذاتا قبیح هستند و عقل ما با قطع نظر از خطاب شارع می تواند حسن برخی افعال و یا قبح آن ها را ادراک کند همانند حکم عقل به حسن عدالت و قبح ظلم و … از این رو می گویند خداوند امر  نمی کند مگر به  کارهایی که حسن باشند و نهی نمی کند مگر از کارهایی که قبیح باشند. بر اساس این نظریه احکام شرعی تابع مصالح و مفاسد واقعی است.

اما اهل سنت می گویند افعال ذاتا حسن یا قبیح نیستند و همه افعال با قطع نظر از حکم خداوند نه قبیح است و نه حسن؛ بنابراین هر فعلی را که خداوند قبیح بداند قبیح است و هر فعلی را حسن بداند حسن است. ^[۲]

بنا بر اعتقاد شیعه خداوند به حکم عقل فعل قبیح را انجام نمی دهد یعنی خداوند عادل است و  هیچ ظلمی از خداوند سر نمی زند. اما بنابر عقیده اهل سنت هرچند خداوند عادل است و ظالم نیست امام هر کاری که انجام دهد عین عدالت است و اگر کاری را که از نظر ما ظلم است خداوند انجام دهد مرتکب کار قبیح و ظلم نشده است.^[۳] به همین دلیل اهل سنت اعتقاد دارد که خداوند می تواند بندگانش را مکلف به چیزی کند که از توان آنان خارج است. اما از نظر شیعه چنین تکلیفی بر خداوند محال است. ^[۴]

اختلاف در مسئله نبوت

شیعه و سنی در اصل مسئله نبوت اختلاف ندارند اما در برخی از فروعات این مسئله اختلاف نظر دارند که به دو مورد آن اشاره می شود:

اهل سنت بر این باور است که فرستادن پیامبر بر خداوند واجب نیست؛ اما اعتقاد شیعه بر این است که بر خداوند واجب است که برای هدایت بشر پیامبر بفرستد؛ زیرا فرستادن پیامبر لطف است و لطف بر خدا واجب است.^[۵]

دیدگاه مکتب اهل بیت (علیهم السلام) درباره نبوت، قول به عصمت‏ مطلق انبیا (علیهم السلام) است؛ زیرا خداى متعال فرموده: وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَهِ.^[۶]؛ یعنی هیچ پیامبرى خیانت نمی کند و هر کس خیانت کند روز قیامت آنچه را که در آن خیانت کرده با خود می ‏آورد.^[۷]

آلوسی یکی از علمای اهل سنت می گوید شیعه به عصمت مطلق انبیا (علیهم السلام) اعتقاد دارد؛ یعنی انبیا در کودکی، در بزرگی، قبل از بعثت و پس از بعثت از هر گناهی معصوم هستند. اما مخالفین شیعه (اهل سنت) برای انبیا چنین عصمتی را قبول ندارند بلکه عصیان و گناه و نسیان و خطا را در بسیاری از موارد برای آنان ثابت می دانند. از این رو برای آنان لغزش و انجام کارهای قبیح و پست را جایز می دانند.^[۸]

اختلاف در امامت

همان گونه که قبلاً اشاره شد اختلاف اساسی شیعه سنی در مسئله امامت است. شیعه  امامت را منصبی الهی می داند به این معنا که امام و خلیفه رسول خدا به دستور خداوند و با معرفی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تعیین گردیده است و مردم در انتخاب امام هیچ نقشی ندارند.

در مسئله امامت اختلاف هم در اصل قضیه است که اهل سنت آن را از فروع دین و شیعه از اصول دین می شمارند و هم در امور متفرع بر آن از قبیل ضرورت وجود امام، عصمت امام و تنصیصی بودن مقام امامت و انحصار ائمه (علیهم السلام) در دوازده نفر.^[۹]

اما اهل سنت امامت بعد از پیامبر را صرف یک مسئولیت ظاهری در حد ریاست حکومت دینی و از فروع دین می دانند و معتقدند مسئله جانشینی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یک امر انتخابی و واگذار شده به مردم است.^[۱۰] که این نوع امامت هیچ نوع بار اعتقادی ندارد و مانند انتخاب رئیس جمهورهای کشورهای اسلامی و یا پادشاهان آن ها می باشد.

اختلاف شیعه و سنی در مسائل فقهی

در مسائل فقهی اختلافات متعددی در بین شیعه و سنی وجود دارد. البته این اختلافات در بین خود مذاهب اهل سنت نیز هست که از مبانی استنباط احکام مذاهب ناشی می شود. در اینجا به دو مورد مهم اشاره می گردد:

یکی از مسائل مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت، مسئله مسح یا شستن پاها در وضو است، علامه حلی می فرماید: همه علمای امامیه قائل به وجوب مسح پا شده و شستن آن دو را در وضو در حال اختیار باطل می دانند.^[۱۱]

اما همه اهل سنت شستن پاها را واجب می دانند. آن طوری که تاریخ گواهی می دهد تا زمان خلیفه سوم عثمان بن عفان در مسئله وضو اختلافی بین مسلمین وجود نداشته است طبق شواهد تاریخی و روایی عثمان اولین کسی است که در زمان خلافتش در مسئله وضو اختلاف ایجاد نمود و به کسانی که در دربار او حضور داشته اند مجددا وضو را به روش خود تعلیم داده و بعد به آنان می گوید که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)  مثل من وضو می گرفت.^[۱۲]

البته در نحوه شستن دستها و نیز سجده بر خاک و غیر خاک و در قیام نماز نیز اختلافاتی وجود دارد که زیاد قابل توجه نیست.

شیعه و اهل سنت در نماز تراویح اختلاف دارند، شیخ طوسی می فرماید: نافله های ماه رمضان فرادا خوانده می شود و جماعت در آن بدعت است.^[۱۳]

بخاری به سندش از عبد الرحمن بنی عبد قاری نقل می کند: در یکی از شبهای ماه رمضان با عمر به مسجد رفتم، دیدیم مردم دسته دسته و پراکنده هستند. هر کسی برای خود یا با گروه خود نماز می خواند، عمر گفت: به نظر من اگر اینها به یک امام اقتدا کنند بهتر است لذا دستور داد ابی بن کعب پیش نماز همه باشد و به جماعت خوانده شود. شب دیگر با وی به مسجد رفتیم دیدیم مردم نمازهای مستحبی شب های رمضان را به جماعت می خوانند، آن گاه عمر گفت این بدعتی خوب است.^[۱۴]

نتیجه

از آنچه بیان گردید این مطلب به دست می آید که اختلاف اعتقادی و فقهی بین شیعه و سنی از اختلاف بر سر امامت ناشی شده است. این اختلافات در حدی نیست که آنان را دربرابر هم قرار داده و خون همدیگر را بریزند.  زیرا در اصول و رئوس عقاید اسلامی بین آنان اختلاف وجود ندارد و بدون دلیل برخی از جاهلان می خواهند این اختلافات را بزرگ نموده و آنان را  به جان هم بیندازند.

نویسنده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱]. محاضرات فی الالهیات، ص ۵۹ – ۶۰.

[۲]. شرح کشف المراد، ص ۲۰۲.

[۳]. محاضرات فی الالهیات، ص ۲۴۸.

[۴]. محاضرات فی الالهیات، ص ۲۵۳.

[۵]. ترجمه کشف المراد، ص ۳۵۱ – ۳۵۲.

[۶]. آل عمران، ۱۶۱.

[۷]. عقاید اسلام در قرآن کریم، ج۲، ص۵۹۹.

[۸]. آلوسی و التشیع‏، ص۳۴۵.

[۹]. اوائل المقالات، ص۷۱.

[۱۰]. تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۱.

[۱۱]. ، تذکره الفقهاء، ج۱، ص ۱۶۸.

[۱۲]. کنزالعمال، ج ۹، ص ۴۴۳.

[۱۳]. الخلاف، ج۱، ص ۵۲۹.

[۱۴]. صحیح البخاری. ج ۲، ص ۲۵۲.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بی تا.

۳. بخاری، محمد؛ صحیح البخاری، بیروت، دار الفکر.

۴. سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، موسسه نشر الاسلامی، التابعه جماعه المدرسین بقم.

۵. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، موسسه النشر الاسلامی، التابعه لجماعه المدرسین، بقم المشرفه، ۱۴۰۷.

۶. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، دارالمفید، بی تا.

۷. عسکری، سید مرتضى، عقاید اسلام در قرآن کریم، ترجمه محمد جواد کرمى، ناشر: مجمع علمی اسلامی، چ۱، ۱۳۷۸ ش.

۸. علامه حلی، حسن بن یوسف بن المطهر، تذکره الفقهاء، موسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، قم.

۹. قزوینی، سید امیر محمد، الآلوسی و التشیع‏، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، چ۱، ۱۴۲۰ق.

۱۰. متقی هندی، کنزالعمال، بیروت، موسسه الرساله، بی تا.

۱۱. محمدی خراسانی، علی، شرح کشف المراد، انتشارات دار الفکر، قم، ۱۳۷۳.