برهان نظم‏ در اثبات خداوند متعال

برهان نظم، گسترده ‏ترین برهانى است که قرآن مجید در آیات فراوان و سوره‏ هاى بسیار در مسئله خداشناسى روى آن تکیه کرده است، به طورى که سایر براهین در قرآن، عملا تحت الشعاع این برهان قرار گرفته است.

این نشان می ‏دهد که از دیدگاه این کتاب بزرگ آسمانى، بهترین و روشن ‏ترین راه براى شناخت خدا و نفى هر گونه شرک، مطالعه نظام آفرینش و اسرار هستى و آیات آفاقى و انفسى است.

امتیازات برهان نظم‏

این برهان به جهت برخورداری از ویژگى‏ هاى خاصی که دارد در قرآن مجید مورد توجه و تاکید واقع شده است. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:

۱- برهان نظم هم دانشمندان را قانع می کند و هم توده مردم را. یعنى هر گروهى به فراخور حال خویش مى‏ توانند از آن بهره گیرند؛ چرا که مردم در درک اسرار آفرینش متفاوتند.

۲- برهان نظم خشکى استدلالات فلسفى را ندارد؛ بلکه به عکس داراى لطف خاصى است که به موازات آگاهى از آن مبدأ بزرگ، عشق و شور و نشاط به انسان مى‏دهد، و حالت جذبه و شوق نسبت به آن مبدأ بزرگ در او ایجاد مى‏کند، و او را به خضوع آمیخته با عشق وا مى‏دارد. یا به تعبیر دیگر هم عقل انسان را سیراب مى‏کند، و هم عواطف و اخلاق او را.

بالاخره برهان نظم به خاطر بررسى انواع نعمت ‏هاى الهى، ضمن بررسى نظامات این جهان، سر از شکر منعم در مى‏ آورد که آن خود نیز انگیزه دیگرى از انگیزه‏ هاى خداشناسى است.

۳- برهان نظم یک برهان در حال رشد است؛ و یا به تعبیر دیگر پایان‏ نایافتنى است. چرا که کبراى آن هر چند در جاى خود ثابت است ولى صغراى آن دائماً جوانه مى‏زند و شاخ و برگ تازه مى‏آورد؛ زیرا هریک از اکتشافات علمى درباره اسرار آفرینش مصداق و صغرى تازه‏اى براى آن درست مى‏کند و به این ترتیب همیشه تازه است و هر روز شکل جدیدى به خود مى‏ گیرد، و همدوش با پیشرفت علوم و دانش‏هاى بشرى پیشروى مى‏کند.

۴- برهان نظم انسان را به سیر انفسى و آفاقى دعوت می ‏کند، و این سیر پر برکت هر روز سطح معرفت انسان را بالا مى‏برد و به اندیشه او شکوفائى مى‏بخشد؛ به خصوص اینکه پایه‏ هاى برهان نظم با زندگى انسان آمیخته است و در هر گام با آن روبرو است؛ و مانند بعضى دیگر از استدلالات توحیدى نیست که در کنار مسائل زندگى و بیرون آن قرار دارد.

۵- برهان نظم تنها برهانى است که فلاسفه تجربى را که منکر استدلالات خالص عقلى هستند مى‏ تواند به خضوع وادارد؛ و حربه علم را که در توجیه مادى‏گرى به آن متوسل مى‏ شوند بر ضد خود آنها به کار مى‏ گیرد و از این نظر بسیار کارساز است.

بنابراین جاى تعجب نیست اگر قرآن مجید اکثریت قریب به اتفاق مباحث توحیدى خود را بر پایه آن قرار داده؛ ولى جاى تعجب است که بعضى از پژوهندگان که سخت تحت تأثیر براهین دیگر (براهین خالص فلسفى) قرار دارند اهمیت فوق‏العاده این برهان را نادیده گرفته ‏اند؛ گوئى از امتیازات و اثرات عمیق‏ اش آگاهى کافى ندارند.

تقریر برهان نظم بر اساس علیت

در این تقریر از نظم موجود در عالم هستی، دو نتیجه می‌ توان گرفت: اثبات وجود نظم دهنده‌ ای برای عالم، و اثبات ویژگی‌هایی برای او مثل علم،  عقل و شعور. برای اثبات وجود وجود ناظم می‌گوییم: «در عالم طبیعت, نظم برقرار است و هر نظمی به دست ناظمی است، پس باید ناظمی این نظم را در طبیعت قرار داده باشد»

و برای اثبات ویژگیهای ناظم میگوییم:«در طبیعت نظم وجود دارد و هر نظمی برخاسته از شعور و آگاهی است، پس بایستی ناظم جهان طبیعت دارای شعور و آگاهی باشد»

اساس این تقریر بر اصل علیت استوار است و اینکه «هر پدیده‌ای محتاج پدیدآورنده است»و چون «نظم» پدیده است پس محتاج پدیدآورنده‌ای یعنی ناظمی است و چون نظم و سامان دادن به یک مجموعه نیازمند آگاهی و شعور است پس این ناظم دارای این ویژگیها است.[۱]

تقریر برهان نظم بر اساس انسجام و پیوستگی اجزای عالم

مجموعه‌ های عالم طبیعت، دارای انسجام و اتصال شگفت آوری هستند، به گونه ای که گاهی یک جزء کوچک در کل عالم طبیعت تأثیر می‌ گذارد.اکتشافات علمی همچون اثبات تأثیر نجوم در حیات موجودات روی زمین و دیگر دستاوردهای علمی، این اتصال و انسجام را آشکارتر می‌ سازد. این ارتباط و تنیدگی مجموعه‌ ها در همدیگر، دلالت بر وجود شعور و دخالت عقلی بزرگ در ساختار جهان می‌ کند.[۲]

تقریر برهان نظم بر اساس هدفمندی

با دقت در مجموعه نظام‌ های عالم هستی متوجه می‌ شویم که برخی از این نظام ها در خدمت نظامی دیگر قرار دارد بطوری که در صورت نبودن نظام اول، نظام دوم از بین خواهد رفت. به عبارت دیگر نظام اول هدف و غایتی دارد که آن تامین احتیاجات نظام دوم است و بدین ترتیب، ارتباط تنگاتنگی بین نظامهای عالم هستی وجود دارد. مثلا ساختار فیزیولوژی وجودی مادر برای تامین احتیاجات غذایی نوزاد است. مشخص است که این هدفمندی و ارتباط در عالم، نشان دهنده موجود عالِم و باشعوری است که چنین ارتباط و هدفمندی را در عالم به وجود آورده است.[۳]

تقریر برهان نظم بر اساس حساب احتمالات

وجود حیات و زندگی بر روی زمین، بر اثر وجود شرایط فراوانی است و عوامل گوناگونی با یکدیگر هماهنگ شده‌ اند تا حیات کنونی موجودات عالم طبیعت، نظم و سامان کنونی خود را یافته است، به گونه‌ ای که نبود هر یک از این شرایط موجب بی‌ نظمی و فساد این عالم می‌ شود.

این شرایط و عوامل به قدری زیاد هستند که احتمال اتفاقی بودن این نظم و هماهنگی را بسیار ضعیف و در حدّ صفر می‌کند.[۴]

پی نوشت ها

[۱] . سبحانی، ج۱، ص۳۳-۳۵

[۲] . همان، ص۴۳

[۳] . همان، ص۴۷.

[۴] . همان، ص۵۱

منبع: سبحانی، جعفر، الالهیات، قم، موسسه امام صادق (ع)، چاپ ششم، ۱۳۸۴؛