۲- دعا در حق فرزند
فرزند، همواره محتاج دعای پدر و مادر است. دعای پدر و مادر در حق فرزندان، از دعاهایی است که زود مستجاب می‌شود. بنابراین دعای پدران و مادران برای فرزندانشان، نقش مؤثر و سرنوشت‌ساز دارد.
دعا برای خوب تربیت شدن فرزند، یکی از ابزارهای تربیتی و بلکه نوعی کوشش برای تربیت و پرورش کودک است. چه این که دعا حاکی از نوعی آرزو و تقاضاست و تا زمانی که در نهان فرد علاقه به چیزی وجود نداشته باشد برای نیل به آن دست به دعا برنمی‌دارد.(۲۳) پیامبران و پشیوایان معصوم (علیهم‌السلام) این درس را عملاً به ما آموخته‌اند. آنان برای تربیت و سرنوشت خوب آینده فرزندانشان از خدا کمک می‌خواستند و به نیایش می‌پرداختند:
الف) اما دعای حضرت ابراهیم (علیه‌السلام)
(رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ) (۲۴) (ای پروردگار ما! ما را فرمانبردار خویش‌ساز و نیز فرزندان ما را فرمانبردار خویش گردان). (رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَهِ وَ مِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاء) (۲۵) (ای پروردگار من! مرا و فرزندانم را بر پایدارنده نماز قرار ده، ای پروردگار ما! دعایم را پذیرا باش).
ب) دعای امام سجاد (علیه‌السلام) (۲۶)
«خداوندا! بر من منت گذار به بقای فرزندانم و به شایسته نمودن ایشان برای منع و به برخورداری من از آنان. خداوندا! عمر آنان را برای من طولانی گردان، و بر ایام زندگی‌شان برای من بیفزا و خردسالشان را برایم تربیت کن و ناتوانشان را برایم نیرو ده و بدن‌ها و دینشان و اخلاقشان را برایم به سلامت‌دار و …»
ج) دعای حضرت زکریا (علیه‌السلام)
(رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْکَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاء) (۲۷) (ای پروردگار من! مرا از جانب خود فرزندی پاک و نیکو عطا کن همانا که تو دعا را می‌شنوی).
اینها، نمونه‌هایی از ادعیه پدران نمونه در حق فرزندانشان است. به اعتقاد ایشان فرزند صالح پدر و مادر را در پیشگاه خدا و خلق سرفراز می‌کند و یقیناً مقام و مرتبت آنها را از لحاظ بندگی ارتقا می‌بخشد.
۳- تعلیم و تربیت فرزند در ابعاد مختلف
اسلام، به مسائل جزئی در تعلیم و تربیت فرزند توجه دارد. در روش تربیتی اسلام، خانواده در متن است و در تحقیق، مسئول اصلی خانواده است. در اسلام پدرها و مادرها نمی‌توانند سلب مسئولیت کنند و از آن شانه خالی کنند: (قُو أنفُسَکُمْ وَ أهْلِیکُمْ نَارًا) (۲۸) (خود و خانواده‌تان را از سقوط در ورطه هولناک عذاب و بدبختی حفظ کنید).
یک مسلمان در خانواده تنها تکلیفش این نیست که خودش را به دوزخ نکشاند بلکه وظیفه دارد افراد خانواده را هم از سقوط در ورطه هولناک عذاب حفظ کند. پدر و مادر شایسته همان گونه که به خود می‌اندیشند به فرزند خود نیز می‌اندیشند: (وَ أصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتی) (۲۹) (فرزندان مرا به صلاح آور)
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) درباره تربیت فرزندان می‌فرماید: «أکرموا أولادکم و أحسنوا آدابهم»(۳۰) (به فرزندان خود احترام نمائید و در ادب و تربیت آنها بکوشید).
حال به چندین مسئولیت مهم پدر و مادر در حیطه‌ی تربیتی اشاره می‌شود:
۱- مسئولیت تربیت جسمی
یکی از مسئولیت‌های بزرگ والدین، تربیت جسم فرزند است. در واقع هدف این است که طفل از نیروی جسمی و سلامت بدنی و نشاط برخوردار باشد. گفتنی است تأمین هزینه خوراک و پوشاک به عهده پدر می‌باشد ولی در بخش تهیه تغذیه مناسب و سالم مادر نیز نقش بسزائی دارد.
یکی از راه‌های تأمین سلامت چسم و روح کودک تغذیه‌ی او با شیر مادر در دوران کودکی است. امام صادق (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: «ما من لبن رضع به الصبیّ أعشم برکه علیه من لبن اُمه»(۳۱) (هیچ شیری پر برکت‌تر و پر فایده‌تر از شیر مادر برای کودک شیرخوار نیست).
قرآن کریم نیز در تاکید بر اهمیت شیر دادن توسط مادر می‌فرماید: (وَ الْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ) (۳۲) (و مادرانی می‌خواهند که شیر دادن را به فرزندان خود کامل سازند، دو سال تمام شیرشان بدهند).
قرآن در واقع با این آیه به طور غیر صریح سخن از یک نوع پیوند عاطفی میان مادر و فرزند را در این آیه بیان می‌کند. مادر پس از حمل چند ماهه طفل در رحم خویش و پرورندان او آغاز به شیردهی طفل می‌کند و موجب رشد جسمی و روحی او می‌شود.
در این دوره و پس از آن، همچنان این پیوند عاطفی بین مادر و فرزند مستحکم می‌ماند.(۳۳) در کانون خانواده پدر نیز در کنار فداکاری پر ارزش مادر موظف است از لحاظ اقتصادی همسر و فرزندش را تأمین کند و مادر را در این مسیر مقدّس یاری دهد و از او حمایت کند:
(وَ علَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ) (۳۴) (خوراک و پوشاک آنان به وجهی نیکو به عهده پدر است).
در کانون خانواده پدر موظف است نیازهای مادی فرزندان مادی فرزندان را از قبیل از غذا، مسکن، لباس، بهداشت و… مادامی که در دوران کودکی بسر می‌برند و توانائی کار و کوشش را ندارند، تأمین نماید و در دوران جوانی و بزرگسالی نیز چنانچه پدر متمکن و ثروتمند باشد و فرزندان در فقر و پریشانی بسر برند بر پدر واجب است به اندازه امکاناتش احتیاج اولادش را برطرف نماید. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) در این باره می‌فرماید: «کفی بالمرء آثماً ان یضیع من یقوت»؛ (در گناهکاری مرد، همین اندازه بس که حق عائله خود را ضایع کند).
۲- مسئولیت تربیت ایمانی و مذهبی(۳۵)
می‌توان گفت که از گام‌های نخستین در تربیت مذهبی کودک «دین‌باوری» باشد. فرزندان ما در هر شرایطی و در هر موقعیتی باید به طور عمیق دریابند که زندگی و زندگی کردن بیهوده نیست و ما هدفمند آفریده شده‌ایم و برای رسیدن به این هدف باید مراحلی را طی کنیم و در این راه همتی بلند نیاز نیاز داریم.
از این رو، برای قدم نخست باید اهمیت دین و پایبندی به اصول اخلاق و آئین دینی را برای فرزندانمان روشن نمائیم. آنها باید بدانند که همه‌ی نابسامانی‌های عصر حاضر از آثار بی‌دینی است(۳۶). گام بعدی در تربیت دینی فرزندان داشتن صبر است. فرزندان باید با مهربانی و برانگیخته شدن اشتیاق دینی‌شان جلو بروند و این صبر پدر و مادر را می‌طلبد. برخی آموزه‌های مهم دینی در امر تربیت ایمانی و مذهبی فرزندان عبارت است از:
الف) ارتباط فرزندان با پروردگار
یکی از وظایف مهم والدین، آشنا کردن فرزند با پروردگار جهانیان است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می‌فرماید: «إفتحوا علی صبیانکم اوّل الکلمه، لا اله الّا الله»(۳۷) (اولین کلمه‌ای که بر زبان فرزندان می‌گذارید، کلمه «لا اله الا الله» باشد).
ب) تربیت فرزندان بر محبت اهل بیت (علیهم‌السلام)
روایات فراوانی داریم که سفارش کرده‌اند که فرزندان خود را بر محبت اهلبیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) تربیت نمائید. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «أدّبوا أولادکم علی ثلاث خصال: حبّ نبیکم و حبّ أهل بیته و قراءه القرآن، فانّ حمله القرآن فی ظل الله یوم لا ظلّ الّا ظلّه مع أنبیاءه و أصفیاءه»؛ (فرزندان خود را بر سه خصلت تربیت کنید: محبت پیامبرتان و محبت اهل بیت او و خواند قرآن؛ زیرا حاملان قرآن در آن روز که هیچ سایه‌ای جز سایه خدا نخواهد بود، در سایه خدا همنشین انبیاء و برگزیدگان او خواهند بود).
ج) اهمیت دادن به نماز فرزندان
یکی از وظایف اصلی پدر و مادر، این است که به نماز فرزندان خود فوق‌العاده اهمیت دهند و فرزند خود را از دوران کودکی با اهمیت آن آشنا سازند. امام کاظم (علیه‌السلام) می‌فرماید: «یا بَنیَّ انه لا ینال شفاعتنا من استخفّ بالصلاه»(۳۸) (فرزندانم! شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نخواهد رسید). قرآن نیز بر اقامه نماز خانواده تأکید دارد: (وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاَهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا) (۳۹) (خانواده خود را به نماز فرمان ده و خود در آن کار، پافشاری کن).
۳- مسئولیت تربیت اجتماعی
مقصود از تربیت اجتماعی، این است که کودک را به آداب اجتماعی و اصول ارزشمند روانی برخاسته از ایمان و اعتقاد بپرورانیم تا بتوانند در جامعه مظهر حسن رفتار، ادب، تعادل، عقل سلیم، تلاش حکیمانه و… باشد.
درباره آداب اجتماعی، والدین موظفند آموزش‌های لازم را به فرزندان در زمینه‌های گوناگون ارائه دهند. به عنوان مثال لقمان حکیم که خود پدری نمونه است در نصایح و آموزش‌های اجتماعی و اخلاقی به فرزند خود، ابتدا درس توحید می‌دهد و او را از شرک در همه ابعادش بر حذر می‌دارد.
آنگاه نماز، امر به معروف و نهی از منکر، صبر و شکیبایی و… از چیزهایی است که پدر از فرزندش می‌خواهد. سپس او را از تکبر و خودپسندی و فخر و مباهات منع می‌کند و میانه‌روی در خط مشی زندگی و فرو پوشیدن صدا را از او می‌خواهد.(۴۰)
از دیگر آموزه‌های دینی در روابط اجتماعی، رعایت پاکدامنی و عفاف است. فرزندان برای رعایت پاکدامنی خود و جامعه، موظف به ازدواج هستند و چنانچه شرایط ازدواج برای آنها فراهم نشد ناگزیر به رعایت عفاف و پاکدامنی هستند تا این که خداوند آنها را از فضل و کرامت خود بهره‌مند سازد:
(وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ) (۴۱) (آنان که استطاعت ازدواج و نکاح را ندارند باید پاکدامنی پیشه کنند تا خدا از کرم خویش توانگرشان گرداند).
در این رابطه به حضرت شعیب که از پدران نمونه است اشاره می‌شود. شعیب و همسرش دخترانشان را بسیار با عفاف و با حیا تربیت کرده اند: (فَجَاءتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِی عَلَى اسْتِحْیَاء) (۴۲) (یکی از آن دو دختر که با شرم و حیاء راه می‌رفت نزد او آمد).
دیگر این که شعیب راه ازدواج را هم برای دختر خود و هم برای موسی هموار می‌کند و خود پیشنهاد ازدواج دخترش را به وی می‌دهد: (قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَى ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَى أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ) (۴۳) (گفت: می‌خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو در آورم به شرط آن که هشت سال مزدور من باشی).
در اینجا عملکرد شعیب در یک فعالیت اجتماعی سالم، قابل تأمل است با این که او پیر مردی ضعیف و خانه‌نشین بود ولی به سبب مسئولیت‌پذیری اقدام به امر ازدواج دخترش و موسی نمود.
۴- مسئولیت تربیت روانی و معنوی
در این قسمت از مسئولیت پدر و مادر، مسائل مختلفی را در دو راه مختلف اعم از مراحل پیش از تولد و بعد از آن را باید مورد بررسی قرار داد. وجود فرزند و تربیت روحی و روانی وی به نوع تربیت والدین بر می‌گردد.
از زمان تشکیل جنین در رحم مادر، تمام صفات و روحیات وادین تحت ضوابط خاصی به فرزند منتقل می‌شود. بنابراین سلامتی و آرامش روح و جان و سجایای اخلاقی و یا احیانًا رذائل نفسانی پدر و مادر هر دو توأماً در فرزند مؤثر خواهد بود.(۴۴)
علمای تربیت اتفاق نظر دارند که اگر فرزند از ناحیه والدین با اخلاق و رفتاری نادرست مواجه شود اخلاقش فاسد و تباه می‌شود. آنهایی که مسئول تربیت کودکانند، باید مظهر اخلاق نیکو باشند و با مهربانی و سعه‌ی صدر و رفتار خوب، زمینه رشد و اعتلا و کمال آنها را فراهم آورند که برای موفقیت راهی جز این نیست.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می‌فرماید: «رحم الله والداً أعان ولده علی برّه» (خداوند پدری را رحمت کند که فرزندش را بر نیکی یاری دهد).
بر اساس دلایل بیان شده، افراد در انتخاب همسر باید دقت کافی به عمل آورده و با شایسته‌ترین افراد ازدواج نمایند. گفتنی است مادر در این مسئولیت عظیم نقش بسزائی دارد. حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «الولد مطبوع علی أمه»(۴۵) (فرزند از لحاظ طبیعت و رفتار ساخته شده‌ی مادر است).
در اینجا به داستان مادر موسی (علیه‌السلام) که به عنوان یک الگوی برتر و تمام عیار یک مادر در قرآن کریم معرفی شده و نیز مادر عیسی (علیه‌السلام)، حضرت مریم(سلام الله علیها) که او نیز به عنوان مادری فداکار و پاکدامن و مقرب درگاه خداوند و به عنوان یک الگوی نمونه معرفی شده، اشاره می‌شود.
هر دو مادر بزگوار به وسیله وحی در رابطه مستقیم با خداوند قرار می‌گیرند و فرزندان خود را با راهنمایی وحی الهی شیر می‌دهند و آن دو با تغذیه شیر مادر و حمایت‌های آن دو بانوی بزرگوار رشد و نمو می‌کنند، تا این که به مرحله رسالت می‌رسند:
(وَ أَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لَا تَخَافِی وَ لَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ) (۴۶)
(و به مادر موسی وحی کردیم که شیرش بده و اگر بر او بیمناک شدی به دریایش بینداز و مترس و غمگین مشو، او را به تو باز می‌گردانیم و در شمار پیامبرانش می‌آوریم).
(فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا * وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسَاقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا * فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْنًا…) (۴۷)
(کودک از پائین او ندا داد محزون مباش، پروردگارت از زیر پای تو جوی آبی روان ساخت نخل را بجنبان تا خرمای تازه چیده براست فرو ریزد. پس ای مریم! بخور و بیاشام و شادمان باش و…).
از این آیات، تلاش‌ها و حمایت‌ها و فداکاری‌های هر دو مادر نمایان است. مقام آن دو، آن چنان بالا بود که به طریق مستقیم با خداوند ارتباط کلامی داشتند و از چنین مادرانی انتظار پیامبرانی همچون موسی (علیه‌السلام) و عیسی (علیه‌السلام) می‌رود.
باید متذکر شد که وظیفه پدر و مادر تنها تأمین غذا و لباس و بهداشت کودک نیست بلکه فراتر از آن آبیاری کردن مزرعه دلهای کودکان با آب حیات بخش محبت و عطوفت است. محبت را باید برای فرزندان اظهار نمود تا بتوانند آن را لمس کنند.
ممکن است پدر و مادری فرزند خود را دوست داشته باشند اما آن را اظهار نکنند این نوع محبت تأثیر چندانی ندارد و حتی می‌تواند گاهی تأثیر منفی نیز داشته باشد.(۴۸) احتیاج کودک به محبت امری است که از نظر علمی قابل انکار نیست و طفل از این امر احساس خوشحالی و صمیمیت می‌کند.
عدم ارضای این نیاز، موجب انحراف کودک از مسیر عادی زندگی است. محبت، ضرورت حیات و رشد کودک است. از عوامل مؤثری است که در بهبود شیوه‌ی زندگی و سلامت روانی کودک نقش داشته و قادر است بسیاری از نابسامانی‌ها را از بین ببرد.
خانواده‌ای که در آن محبت کافی به کودکان عرضه نمی‌شود خانواده‌ای نابسامان است و ناکامی کودک در این رابطه صدمه آفرین و دلیل بر نقض سعادتمندی اوست. چنانکه حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می‌فرماید: «أحبّوا الصبیا و ارحموهم» (کودکان را دوست بدارید و نسبت به آنها محبت و دلسوزی داشته باشید). امام صادق (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «ان الله لیرحم العبد لشده حبّه لولده»(۴۹) (هر آن کس که بیشتر به فرزند خود محبت نماید، خداوند متعال به جهت همین ویژگی او را مورد لطف خود قرار می‌دهد).
ادامه دارد…
