موسی بن مهدی هادی عباسی، چهارمین خلیفه عباسی

عباسیان

زمان مطالعه : 6 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

موسی بن مهدی بن منصور (۱۴۵-۱۷۰ق)، مشهور به هادی عباسی، چهارمین خلیفه عباسی است که حدود ۱۴ ماه حکومت کرد. هادی عباسی در دوران حکومت خود، علویان را تحت نظر گرفت و مقرری های آنان را قطع کرد. در زمان حکومت وی، قیام صاحب فخ در مدینه رخ داد که از سوی خلیفه سرکوب شد.

هادی عباسی، امام کاظم (علیه السلام) را عامل اصلی تحریک علویان در قیام فخ قلمداد می کرد و از این رو، چنانکه برخی از منابع گفته اند، در پی قتل امام هفتم شیعیان بود، اما قبل از انجام آن، خود درگذشت. او سیاست پدرش مهدی عباسی را در برخورد با زنادقه دنبال کرد و بسیاری از آنان را از بین برد.

بنابر منابع تاریخی، هادی عباسی، در پی آن بوده که جعفر، پسر خردسالش را به جای هارون ولیعهد کند، اما موفق نشد و پس از او برادرش هارون به خلافت رسید.

زندگینامه

موسی بن مهدی بن منصور، ملقب به هادی، پس از سفاح، منصور دوانیقی و مهدی عباسی، چهارمین خلیفه عباسی بود.[۱] کنیه او ابوجعفر[۲] یا ابو محمد[۳] بود.

پدرش مهدی عباسی، و مادر او، کنیزی به نام خیزران بوده است.[۴] در محرم سال ۱۶۹ق در ۲۵ سالگی به خلافت رسید.[۵] او در ابتدای خلافت، کمترین سن را نسبت به خلفای پیش از خود داشته است.[۶]

مهدی عباسی، پدر هادی، توجه بسیاری به وی داشت؛[۷] تا آنجا که در ۱۶ سالگی ولیعهد اول شد و به فرماندهی سپاه رسید.[۸] مهدی در اواخر عمر خود در پی آن بود که فرزند دیگرش هارون را به جای هادی ولیعهد کند، اما قبل از موفقیت به این کار از دنیا رفت.[۹]

هادی عباسی در زمان مرگ پدرش، مهدی عباسی، در جرجان [۱۰] حضور داشت و با اهل طبرستان در جنگ بود [۱۱] و برادرش هارون در همان روز با او بیعت کرد [۱۲] و از بزرگان خاندان عباسی و سران سپاه برای وی بیعت گرفت.[۱۳]

چهارمین خلیفه عباسی، هادی، در پی آن بود که ولایتعهدی را از برادرش هارون به فرزند ۷ ساله اش،[۱۴] جعفر، انتقال دهد.[۱۵] و در این راه تلاش بسیاری کرد.[۱۶]

هادی کوشید که هارون را متقاعد کند که خودش را از ولایتعهدی خلع کند، اما هارون برای واگذار نکردن ولایتعهدی گریخت و تا پایان عمر برادرش به پایتخت برنگشت.[۱۷]

هادی، از نظر جسمانی، نیرومند بوده است.[۱۸] وی گرچه در شجاعت و مهارت در امر مملکت داری و همچنین بخشش، مشهور است، اما در عین حال، فردی خشن، جسور و متعصب دانسته شده است.[۱۹]

هادی به علت نقصی که در لبان خود داشت، مشهور به «موسی اطبق» بود.[۲۰] او به ادبیات عرب و تاریخ علاقمند بوده و به آواز علاقه ای وافر داشته است.[۲۱]

مرگ

وی حدود ۱۴ ماه حکومت کرده و در سال ۱۷۰ق در بغداد[۲۲] در سن ۲۵[۲۳] یا ۲۶ سالگی درگذشت.[۲۴] دلیل مرگ او، به باور برخی بیماری، و به نظر برخی دیگر، کشته شدن در خواب به دستور مادرش دانسته شده است.[۲۵] برادرش هارون بر او نماز خواند و در منطقه عیسی آباد بغداد به خاک سپرده شد.[۲۶]

برخورد با علویان

بنابر منابع تاریخی، هادی عباسی بر علویان سخت می گرفت و با بی رحمی با آنان برخورد می کرد و تمام مقرری هایی را که در زمان مهدی عباسی برای آنان در نظر گرفته شده بود، قطع کرد.[۲۷] ابوالفرج اصفهانی این اقدامات را به دلیل ترس از قیام علویان ذکر کرده است.[۲۸]

هادی عباسی، همچنین به کارگزاران خود دستور داد تا تمام تحرکات علویان را زیر نظر گرفته و جاسوسانی در میان آنها داشته باشند.[۲۹] در دوره او، تمام علویان وادار شدند تا هر شب به دارالاماره بروند و حضور خود را ثبت کنند.[۳۰]

سرکوب قیام فخ

سختگیری هادی عباسی بر علویان در حجاز، آنها را در تنگنا قرار داد؛ تا آنجا که برای خلاصی از وضعیت نابسامان خود، به یکی از بزرگان علویان با نام حسین بن علی بن حسن، از نوادگان امام علی (علیه السلام) روی آوردند و او را تشویق به قیام کردند.[۳۱]

با این حال برخی معتقدند حسین بن علی، که به صاحب فخ مشهور شد، از مدت‌ها قبل در پی تصاحب حکومت بوده و آن را حق علویان می‌دانسته و ظلم و ستم هادی عباسی، فرصت را برای قیام او فراهم ساخت.[۳۲]

حسین بن علی بن حسن، پس از فراهم شدن زمینه قیام، حرکت خود را در سال ۱۶۹ق آغاز کرد.[۳۳] وی ابتدا مدینه را فتح کرد و زندانیان را آزاد ساخت[۳۴] و عاملان حکومت عباسی را به زندان انداخت[۳۵] و مسجد النبی را مرکز فرماندهی خود قرار داد. وی سپس به سمت مکه حرکت کرد و در دره ای به نام فخ در شش میلی مکه اردو زد.[۳۶]

در همین حال، سپاه حکومت عباسی، به فرماندهی عیسی بن موسی به منطقه فخ رسید[۳۷] و پس از درگیری، حسین و یارانش شکست خورده و کشته شدند.[۳۸]

این حادثه در تاریخ به واقعه فخ مشهور شد و حسین بن علی بن حسن، پس از آن شهید فخ یا صاحب فخ خوانده شد.[۳۹] بنا بر روایتی که به امام رضا (علیه السلام) نسبت داده شده، این رخداد پس از واقعه کربلا، دردناکترین حادثه برای علویان بوده [۴۰] و مرثیه های فراوانی در سوگ این حادثه سروده شده است.[۴۱]

برخورد با امام کاظم (علیه السلام)

هادی عباسی بعد از واقعه فخ، امام کاظم (علیه السلام) را متهم به تحریک علویان کرد و او را مقصر اصلی قیام دانست از این رو به گفته برخی پژوهشگران در پی آن بود که امام هفتم شیعیان را به قتل برساند، اما قبل از آنکه تصمیم خود را عملی کند، از دنیا رفت.[۴۲]

ادامه سیاست برخورد با زنادقه

هادی عباسی، همچون پدرش مهدی، از زنادقه تنفر داشت و تعقیب و مجازات آنان را پی گرفت.[۴۳] وی گروهی از زنادقه را از بین برد؛[۴۴] از جمله یزدان بن باذان و علی بن یقطین[۴۵] و همچنین گروهی از آنان را که در منطقه جزیره قیام کرده بودند، به قتل رساند.[۴۶]

پی نوشت ها

مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۴ و ۵۰۱-۵۰۲.
مسعودی، التنبیه و الإشراف، قاهره، ص۲۹۷.
ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۶، ص۱۰۱؛ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۳۷۱؛ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۸۱؛ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۰۵.
مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۴.
ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۰، ص۱۵۷.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۱.
ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۰، ص۱۵۹.
خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۴.
دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۳۸۶؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۰، ص۱۵۷؛ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۳۷۱؛ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۸۰.
طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۸۷؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۶، ص۸۷؛ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۰۵؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۶۸.
ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۰۵.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۰۴؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۴.
ابن حزم، جمهره أنساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۲۳.
مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۳۳؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۰، ص۱۵۸؛ ابن مسکویه، تجارب الأمم، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۴۹۰.
ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۶، ص۹۶.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۴.
مسعودی، التنبیه و الإشراف، قاهره، ص۲۹۷.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۱.
ابن العمرانی، الإنباء، ۱۴۲۱ق، ص۷۳؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۶، ص۱۰۱.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۲.
ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۳۷۲.
مسعودی، التنبیه و الإشراف، قاهره، ص۲۹۷.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۰۶؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۶، ص۱۰۱.
ابن مسکویه، تجارب الأمم، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۴۸۸؛ ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۱۴.
طبری،تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۲۰۵؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۰۶؛ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۳۸۶.
اصفهانی، الاغانی، ۱۹۹۴م، ج۵، ص۶.
اصفهانی، الاغانی، ۱۹۹۴م، ج۵، ص۶.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۲.
حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۳ش، ص۶۷.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۰۴.
اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۳۷۲.
ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۰، ص۱۵۷.
ابن الطقطقی، الفخری، ۱۴۱۸ق، ص۱۸۹.
خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۸۳ش، ص۵۲.
ابن الطقطقی، الفخری، ۱۴۱۸ق، ص۱۹۰.
مقدسی، البدء و التاریخ، بیروت، ج۶، ص۹۹.
طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۲-۲۰۴؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۶-۳۲۷؛ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۳۶۴-۳۸۵.
طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۰ش، ص۹۳.
ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۴.
مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۳۷.
حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۳ش، ص۶۷.
ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۰، ص۱۵۷.
ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۶، ص۸۹.
طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ش، ج۸، ص۱۹۰؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۰، ص۳۳.
خضری، تاریخ خلافت عباسی، ۱۳۸۳ش، ص۵۲.

منابع

ابن اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۵م.
ابن اعثم الکوفی، ابو محمد احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
ابن الطقطقی، محمد بن علی، الفخری، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، ۱۴۱۸ق.
ابن العمرانی، محمد بن علی بن محمد، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۱ق.
ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
ابن حزم، جمهره أنساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
ابن عماد حنبلی، شهاب الدین ابو الفلاح، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، بیروت،دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
ابن عنبه، احمد بن علی، عمده الطالب فی أنساب آل ابی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق/۱۳۸۳ش.
ابن قتیبه، ابو محمد عبد الله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲م.
ابن کثیر، البدایه و النهایه، دارالفکر، بیروت، بی تا.
ابن مسکویه، ابوعلی مسکویه الرازی، تجارب الامم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، مقاتل الطالببین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه، بی تا.
اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، الاغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۹۴م.
حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه سید محمدتقی آیت اللهی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
خضری، سید احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی، تهران، سمت، ۱۳۸۳ش.
دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
طقوش، سهیل، دولت عباسیان، ترجمه حجت الله جودکی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۰ش.
مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الإشراف، تصحیح عبد الله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی تا.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بیروت، مکتبه الثقافه الدینیه، بی تا.
یعقوبی، احمد بن أبی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا.