روایات فراوانی درباره حضرت مهدی (ع) در مجامع حدیثی و روایی شیعه و اهل سنت وجود دارد که در آن، علاوه بر نام و مشخصات مهدی (ع)، برخی از ویژگی های ایشان نیز بیان شده است. این روایات به شیعه یا مذهب خاصی از مسلمانان اختصاص ندارد و در زمره اخبار مشترک همه فرق اسلامی محسوب می شود. بی شک بسیاری از این اخبار، در کمال صحت و اطمینان قرار دارند. در این نوشتار، پیرامون صحت احادیث حضرت مهدی موعود (عج) و معیارهایی که در این زمینه وجود دارد، سخن خواهیم گفت.
راویان احادیث حضرت مهدی (ع) در میان اهل سنت
بسیارى از صحابه و تابعان، احادیث حضرت مهدی (ع) را روایت کرده اند. شیخ عبدالمحسن العباد از نویسندگان معاصر اهل سنت و استاد دانشگاه مدینه منوره، در ضمن مقاله اى مفصل با عنوان «عقیده اهل السنه و الاثر فى المهدى المنتظر» اسامى ۲۶ نفر از صحابه روایتگر احادیث امام مهدى (ع) را جمع آورى کرده است: على بن ابى طالب، عثمان بن عفان، طلحه بن عبیدالله، عبدالرحمن بن عوف، حسن بن على، ام سلمه، ام حبیبه، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو عاص، ابو سعید الخدرى، جابر بن عبدالله و از تابعین نیز محمد بن حنفیّه، قتاده، مکحول، سعید بن جبیر و … .[۱]
یکی دیگر از محققان، تعداد کسانی که از صحابه و تابعین احادیث حضرت مهدی را روایت کرده اند، ۳۳ نفر ذکر کرده که علاوه بر افرادی که در بالا از آن ها نام بردیم، به نام کسانی مانند: طلحه بن عبدالله، عبدالله بن عباس، عماربن یاسر، ثوبان، قره بن ایاس مزنی، عبدالله بن حارث، ابوهریره، حذیفه بن یمان، جابر بن عبد الله انصاری، ابو امامه، جابر بن ماجه، انس بن مالک، عمران بن حصین اشاره کرده است.[۲]
مسأله مهدویت و احادیث حضرت مهدی (عج) به طور عموم در میان مسلمانان، مورد پذیرش قرار گرفته است. علاوه بر کتاب ها و منابع شیعه که این موضوع در آن به نحو تواتر مسلم، مورد قبول قرار گرفته، دانشمندان بزرگ اهل سنت نیز اخبار مهدویت را نقل کرده اند. عالمانی چون ابوداود، احمد بن حنبل، ترمذی، ابن ماجه، حاکم، نسائی، طبرانی، رویانی، ابونعیم اصفهانی، دیلمی، بیهقی، ثعلبی، حموینی، مناوی، ابن مغازلی، محمدالصبان، ماوردی، گنجی شافعی، سمعانی، خوارزمی، شعرانی، دارقطنی، ابن صباغ مالکی، شبلنجی، محب الدین طبری، ابن حجر هیتمی، شیخ منصور علی ناصف، محمد بن طلحه، جلال الدین سیوطی، شیخ سلیمان حنفی، قرطبی، بغوی … .[۳]
پاره ای از این روایات درباره نَسَب امام مهدی (عج)، برخى در مورد شیوه حکومتدارى و عدالت گسترى او و برخى دیگر در مورد علائم و حوادث قبل از ظهور و غیر این ها از مسائل مربوط به آن حضرت است. فراوانی احادیث حضرت مهدی (عج) آن گونه است که «این سخن گزافه ای نیست که هیچ محدثی از محدثان مسلمان نیست مگر آن که بعضی از احادیث نوید دهنده ی ظهور امام مهدی (ع) در آخرالزمان را روایت کرده است».[۴]
العمیدی فهرست کاملی از علماء و محدثان اهل سنت ارائه کرده که احادیث امام مهدی (ع) را در کتاب های خود نقل کرده اند.[۵]
تأیید احادیث حضرت مهدی(ع) توسط بزرگان اهل سنت
نکته مهم این است که بنا بر تحقیقات انجام شده، صحت احادیث حضرت مهدی (ع)، توسط بیشتر بزرگان اهل سنت، مورد تأیید قرار گرفته و آن ها به صحت این احادیث تصریح کرده اند. بنا بر تحقیق مفصل آقای العمیدی، تعداد عالمان اهل سنت که در این خصوص اظهار نظر کرده اند، بالغ بر ۶۰ نفر است و ما تنها به ذکر نام برخی از آن ها اکتفا می کنیم:
امام ترمذی (م ۲۷۹ ق) که این روایات را حسن و صحیح دانسته، حافظ ابوجعفر عقیلی (م ۳۲۲ ق)، حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق)، امام بیهقی (م ۴۵۸ ق)، امام بغوی (م ۵۱۰ ق)، قرطبی مالکی (م ۶۷۱ ق)، ابن تیمیه (م ۷۲۸ ق)، (وی می گوید: احادیثی که وی – یعنی علامه حلی (ره) – برای اثبات قیام مهدی به آن ها استناد می کند، احادیث صحیحی هستند)، حافظ ذهبی (م ۷۴۸ ق)، حافظ ابن قیم (م ۷۵۱ ق)، تفتازانی (م ۷۹۳ ق)، نورالدین هیثمی (م ۸۰۷ ق)، سیوطی (م ۹۱۱ ق) و شوکانی (م ۱۲۵۰ ق).[۶]
جالب تر این که عالمان بزرگ و معاصر فعلی اهل سنت نظیر شیخ عبدالعزیز بن باز نیز احادیث حضرت مهدی (عج) را پذیرفته اند. آن چنان که استاد خسروشاهی نقل کرده، این عالم وهابی در سخنرانی خود، درباره «مهدى عج»، چنین می گوید:
«من بر بسیارى از این احادیث آگاهى دارم و در میان آن ها همچنان که الشوکانى و ابن القیم و دیگران گفته اند، صحیح و حسن (نیکو) و ضعیف منجبر و اخبار جعلى یافته ام. اما از این میان، آنچه سند آن محکم است، ما را بس!، حال چه خود «صحیح» باشد یا براى اسناد حدیث دیگرى صحّت مى یابد و چه خود حسن باشد، یا براى اسناد حدیث دیگرى حُسن مى یابد، و به همین ترتیب احادیث ضعیف اگر منجبر گردد و یکدیگر را استحکام بخشد، نزد اهل علم حجت است.
بنابراین تواتر آن از جهت گوناگونى الفاظ، معانى، کثرت طرق و تعدد مخارج، مقبول مى گردد و اهل علم مورد اعتماد، بر ثبوت و تواتر آن، نظر داده اند. ما دیده ایم که اهل علم، چیزهاى فراوانى را با کمتر از این ثابت کرده اند و حق این است که جمهور اهل علم، بر سر ثبوت مسئله مهدى اتفاق نظر دارند؛ این که او حق است و در آخرالزمان ظهور خواهد نمود. از اهل علم اگر کسى نظرى خلاف این گفته باشد، سخن او مورد اعتنا نیست».[۷]
شیخ عبدالمحسن العباد از عالمان معاصر سعودی که تحقیق مفصلی در زمینه احادیث حضرت مهدی (ع) انجام داده، در این باره و انگیزه کار خود می گوید: «من براى نمایاندن اوهام و اشتباهات وى (یکی از علمای قطر) در آن رساله، به نوشتن این سطور مبادرت ورزیده ام، تا روشن شود که احادیث صحیح بسیارى، بر ظهور مهدى در آخرالزمان دلالت دارد و علماى پیشین و معاصر اهل سنت در این مورد اتفاق نظر دارند؛ مگر آن هایى که از راه حق دور شده و به شذوذ پیوسته اند».[۸]
از این رو باید گفت در منابع مهم و کتاب های معتبر اهل سنت، احادیث حضرت مهدی (عج) فراوان آمده و البته صحت آن ها نیز مورد تأیید قرار گرفته است.
متواتر بودن احادیث حضرت مهدی (ع) نزد اهل سنت
با مراجعه به کتاب های محدثان بزرگ اهل سنت و بررسی آن ها، می توان دریافت که اهل سنت در کتاب هاى خود به طور فراوان، احادیث حضرت مهدی (ع) را از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده اند.[۹]در حقیقت عالمان حدیث اهل سنت، از ابتدا تاکنون، نسبت به احادیث حضرت مهدی (ع) بسیار توجه نشان داده و آن را در ضمن دیگر احادیث یا جداگانه جمع آورى کرده اند.
از جمله محدثان مشهور اهل سنت که نسبت به نقل احادیث مهدى (ع) کوشیده اند، مى توان از: ابو داود، ترمذى، ابن ماجه و نسایى در کتاب هاى «سنن» خودشان، احمد بن حنبل در «مسند» و حاکم نیشابورى در کتاب «المستدرک على الصحیحین» نام برد که البته برخى دیگر از محدثان و عالمان اهل سنت از جمله سیوطى، ابن کثیر، ابنحجر و صاحب کنزالعمال نیز آثار خاص و جداگانه اى درباره امام مهدی (ع) دارند.[۱۰]
بر اساس یک بررسی اجمالی، تعداد ۱۷ نفر از دانشمندان بزرگ اهل سنت، به متواتر بودن احادیث مهدی در کتاب های خود، تصریح کرده اند.[۱۱] العمیدی می نویسد: «علمای علم درایه و عده ای از کسانی که در امر تدریس یا تحقیق علوم حدیث از تخصص برخوردارند، به متواتر بودن احادیث حضرت مهدی در کتب اهل سنت مانند صحاح و مسانید تصریح کرده اند».[۱۲]
سپس به صورت تفصیلی به ذکر نام و تصریحات آن ها می پردازد که در میان آن ها این اسامی دیده می شود: بربهاری حنبلی (م۳۲۹ق)، محمد بن حسین ابری شافعی (م۳۶۳ق)، قرطبی مالکی (م۷۶۱ق)، حافظ جمال الدین المزی (م۷۴۲ق)، ابن قیم جوزی (م۷۵۱ق)، شمس الدین سخاوی (م۹۰۲ق)، سیوطی (م۹۱۱ق)، ابن حجر هیتمی (م۹۷۴ق)، و متقی هندی (م۹۷۵ق) و … .[۱۳]
لازم به ذکر است حدیث متواتر به حدیثی گفته می شود که به خاطر کثرت راویان، به طور عادی علم آور باشد و تبانی بر کذب از نظر عقلی در آن محال باشد؛ در مقابل، خبر واحد است که بیش از ظنّ افاده نمی کند.[۱۴] به عنوان نمونه به چند مورد از سخنان علماء اهل سنت درباره متواتر بودن احادیث حضرت مهدی توجه نمایید:
حافظ ابو عبدالله گنجی شافعی (متوفای ۶۵۸ق) در کتاب «البیان فی اخبار صاحب الزمان» می نویسد: «احادیث پیامبر اکرم (ص) درباره مهدی، به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حد تواتر رسیده است».[۱۵]
حافظ مشهور، ابن حجر عسقلانی شافعی (متوفای ۸۵۲ ق)، در کتاب فتح الباری که در شرح صحیح بخاری نوشته است، می گوید: «احادیث متواتری وجود دارد، حاکی از این که مهدی (ع) از این امت است و عیسی (ع) از آسمان فرود آمده و پشت سر وی نماز خواهد گزارد».[۱۶]
شیخ منصور علی ناصف از علمای بزرگ و معاصر الازهر و مؤلف کتاب «التاج الجامع للاصول» می نویسد: «در میان دانشمندان گذشته و امروز مشهور است که در آخر الزمان، به حتم و یقین، مردی از اهل بیت پیامبر (ص) که نام او مهدی است، ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهای اسلامی تسلط خواهد یافت. مسلمانان، همه پیرو او خواهند شد، او در میان آنان به عدالت رفتار می کند و دین را قوت می بخشد.
آنگاه دجّال پیدا می شود و عیسای مسیح، از آسمان فرود می آید و دجال را می کشد، یا با او مهدی در کشتن دجال همکاری می کند. سخنان و احادیث پیامبر (ص) را درباره مهدی، جماعتی از نیکان اصحاب پیامبر روایت کرده اند. محدثان بزرگی مانند ابوداود، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی، ابویعلی، بزاز، امام احمد بن حنبل و حاکم نیشابوری آن احادیث را در کتاب های خود نقل کرده اند».[۱۷]
با توجه به این موارد، باید اذعان کرد که محتوای احادیث شیعه درباره حضرت مهدی (ع) از سوی علمای اهل سنت نیز مورد پذیرش قرار گرفته و به جهت تواتر احادیث شیعی و موثق بودن راویان آن ها و سایر قرائن صدق این احادیث، جمع کثیری از علمای اهل سنت آن ها را پذیرفته و در کتاب های خود نقل کرده اند.
چند نمونه احادیث حضرت مهدی (ع) در منابع اهل سنت
در روایتی به نقل از ام سلمه آمده است: «از رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود: مهدی موعود از عترت من و اولاد فاطمه (س) است».[۱۸] از امام علی بن ابی طالب (ع) از پیامبر (ص) روایت کرده اند که فرمود: «اگر از عالم جز روزی باقی نمانده باشد، خدا مردی از اهل بیت مرا بر خواهد انگیخت، تا دنیا را پر از عدل و داد کند، چنان که از ستم پر شده است».[۱۹] ابوسعید خدری می گوید: «پیامبر (ص) فرمود: مهدی ما بلندپیشانی و باریک بینی است؛ زمین را پر از عدل و داد می کند، چنانکه از ظلم و ستم پر شده است. مدت هفت سال حکومت می کند».[۲۰]
علاوه بر این، تعدادی از علمای بزرگ اهل سنت، احادیث اسماء دوازده امام را در کتاب های خود نقل کرده اند که ما در اینجا چند مورد از احادیث نقل شده در کتاب های آنان را ذکر می کنیم:
ابوالفتح محمد بن الفوارس در کتاب «اربعین» از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است: «وقتی که خدای تعالی حضرت ابراهیم (ع) را آفرید پرده را از جلوی چشم او کنار زد. در این هنگام او نگریست و نوری را دید و از خدای تعالی پرسید که این نور چیست؟ خدای تعالی فرمود: این نور محمد (ص) برگزیده ام است. باز پرسید، در کنار آن نور دیگری می بینم؟ فرمود: ای ابراهیم! این نور علی (ع) یاور دینم است.
باز پرسید: در کنار آن دو، نور دیگری می بینم؟ فرمود: این نور فاطمه (س) است که بعد از پدر و شوهرش است؛ به سبب او دوستدارانش آزاد شده اند. باز ابراهیم پرسید: دو نور دیگر در کنار نورهای سه گانه می بینم؟ فرمود: ای ابراهیم! این دو حسن و حسین اند، که بعد از نور پدر، مادر و جدشان قرار دارند. ابراهیم عرض کرد: بار خدایا نه نور دیگر می بینم که نورهای پنجگانه را احاط کرده اند. فرمود: ای ابراهیم! اینان امامان از فرزندان آن ها هستند.
پرسید چگونه شناخته می شوند؟ فرمود: ای ابراهیم! اولشان علی بن الحسین، محمد بن علی، جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن عسکری و مهدی محمد بن الحسن صاحب الزمان».[۲۱]
ابن عباس از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند: «که مردی یهودی که به او نعثل می گفتند، خدمت پیامبر (ص) رسید و گفت مسائلی در سینه ام خلجان می کند، که می خواهم بپرسم. در ضمن گفتگو از پیامبر (ص) پرسید وصی تو کیست؟ حضرت فرمود: وصی من علی بن ابی طالب است. بعد از او، دو سبطم حسن و حسین (ع) هستند و بعد از آن ها، نُه امام از صلب حسین (ع).
مرد یهودی گفت: ای محمد! آن ها را برایم نام ببر. حضرت فرمود: بعد از حسین پسرش علی، بعد از علی پسرش محمد، بعد از محمد پسرش جعفر، بعد از جعفر پسرش موسی، بعد از موسی پسرش علی، بعد از علی پسرش محمد، بعد از محمد پسرش علی، بعد از علی پسرش حسن، بعد از حسن پسرش، حجت محمد مهدی است. اینها دوازده نفرند».[۲۲]
ابن عباس نقل کرده که پیامبر (ص) فرمود: «من، علی، حسن، حسین و نه تن از فرزندان حسین پاک و معصوم هستیم.»
عبایه بن ربعی به طور مرفوع از پیامبر (ص) نقل کرده که پیامبر (ص) فرمود: «من سید پیامبران و علی سید اوصیا است. اوصیای من بعد از من، دوازده نفرند. اولشان علی و آخرشان قائم مهدی است».[۲۳]
جمع بندی
چنانکه ملاحظه شد احادیث حضرت مهدی (ع) اختصاص به مذهب خاصی ندارد و مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی است، روایات مربوط به آن حضرت در منابع مذاهب اسلامی به وفور دیده می شود. با وجود ادعای برخی از وهابیان، وجود و صحت احادیث حضرت مهدی (ع) از منظر اهل سنت امر قابل انکاری نیست؛ چرا که راویان احادیث حضرت مهدی (ع) از اهل سنت بسیارند و روایاتی که در آن به وجود حضرت مهدی (ع) تصریح شده است، توسط بزرگان اهل سنت مورد تأیید قرار گرفته و حتی علمای اهل سنت بر متواتر بودن آن اذعان کرده اند.
پی نوشت ها
[۱] على نورى، على رضا، شناخت حضرت مهدى (عج)، ص۲۸
[۲] محرمی، غلامحسن، نگرشی تاریخی به حیات امام زمان (عج)، ص۴۲
[۳] صافی گلپایگانی، نوید امن و امان، ص۹۱-۹۲
[۴] العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ص۶۶
[۵] العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ص۶۶-۶۸
[۶] العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ص۷۲-۷۶
[۷] خسروشاهى، سیدهادى، مصلح جهانى و مهدى موعود، ص۱۰۶
[۸] خسروشاهى، سیدهادى، مصلح جهانى و مهدى موعود، ص۱۱۳
[۹] العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ص۶۹
[۱۰] على نورى، على رضا، شناخت حضرت مهدى(عج)، ص۲۸
[۱۱] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص۶۹۸
[۱۲] العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ص۷۶
[۱۳] العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ص۷۶-۸۰
[۱۴] مامقانی، شیخ عبدالله، مقیاس الهدایه فی علم الدرایه، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۲
[۱۵] گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص۱۲۴
[۱۶] عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ج۶، ص۴۹۳-۴۹۴
[۱۷] ناصف، التاج الجامع للاصول، ج۵، ص۳۱۰
[۱۸] ابی داود، سنن، ج۲، ص۳۱۰
[۱۹] ابی داود، سنن، ج۲، ص۳۱۰
[۲۰] ابی داود، سنن، ج۲، ص۲۰۸
[۲۱] ابوالفتح، محمد بن ابی الفوارس، الاربعون، ج۱، ص۳۸
[۲۲] شافعی، ابراهیم بن سعد الدین، فرائد السمطین، ج۲، ص۱۳۲؛ قندوزی، ینابیع الموده لذوی القربی، ج۳، ص۲۸۱
[۲۳] شافعی، ابراهیم بن سعد الدین، فرائد السمطین، ج۲، ص۱۳۳؛ قندوزی، ینابیع الموده لذوی القربی، ج۳، ص۳۹۱
منابع
- على نورى، على رضا، شناخت حضرت مهدى (عج)، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۵ش.
- محرمی، غلامحسن، نگرشی تاریخی به حیات امام زمان (عج)، قم، پرتو ولایت، ۱۳۹۲ش.
- صافی گلپایگانی، لطف لله، نوید امن و امان، تهران، دارالکتب الاسلامیه،بی تا.
- العمیدی، سید ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، قم، موسسه امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
- خسروشاهى، سیدهادى، مصلح جهانى و مهدى موعود، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۴ش.
- پیشوائی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۳۷۸ش.
- مامقانی، شیخ عبدالله، مقیاس الهدایه فی علم الدرایه، قم، موسسه آل بیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، ۱۴۱۷ق.
- عسقلانی، ابنحجر، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه، بی تا.
- ناصف، منصورعلی، التاج الجامع للاصول، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، بی تا.
- ابی داود، سنن، بی جا، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابوالفتح، محمد بن ابی الفوارس، الاربعون،بی جا، بی نا، بی تا.
- شافعی، ابراهیم بن سعد الدین، فرائد السمطین، بیروت، مؤسسه المحمود، ۱۴۰۰ق.
- قندوزی، ینابیع الموده لذوی القربی، قم، اسوه، ۱۴۲۲ق.
منبع اقتباس: مقاله «امام مهدی (عج) در نگاه مذاهب اسلامی»، تاریخ انتشار: ۱۲ اسفند ۱۴۰۱، کدخبر۲۶۱۲۱۳. روزنامه کیهان
