سید اسماعیل بلخی

سید اسماعیل بلخی (۱۲۹۹-۱۳۴۷ش) مشهور به شهید بلخی و علامه بلخی، در حوزه علمیه مشهد به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و نقشی جدی در قیام مسجد گوهرشاد داشت. او سپس به زادگاه خود بازگشت و با تشکیل گروه‌هایی از جمله حزب ارشاد، برای اصلاح قانون اساسی و انتخابات مجلس شورای ملی افغانستان تلاش کرد. بلخی را پیشگام نهضت اسلامی معاصر افغانستان دانسته‌اند. مهمترین اثری وی دیوان شعرش است که در آن ۵ هزار بیت از اشعار او گردآوری شده است.

سید اسماعیل بلخی، در روستای سرپل بلخاب از توابع ولایت جوزجان در شمال افغانستان متولد شد. تاریخ تولد او را ۱۲۹۵[۱] یا ۱۲۹۹[۲]ش ذکر کرده‌اند.

پدرش سید محمد حسینی بلخی، از عالمان بلخاب بود. سید اسماعیل، مادرش بی‌بی علویه را در سال ۱۳۰۰ش از دست داد و در سال ۱۳۰۴ش همراه خانواده، به مشهد رفت. سپس برای تحصیل علوم دینی وارد حوزه علمیه مشهد شد. در سال ۱۳۱۷ با دختر مردی به نام رحم‌خدا خان ازدواج کرد. اولین فرزند او در سال ۱۳۱۸ متولد شد و علی نام گرفت. دومین فرزند او، خدیجه بلخی در سال ۱۳۲۴ در هرات به دنیا آمد. صدیقه بلخی، دیگر فرزند سید اسماعیل بلخی است.

سید اسماعیل بلخی سرانجام یکشنبه ۲۳ تیر ۱۳۴۷ش مورد سوءقصد قرار گرفت و روز بعد تشییع و در دامنه کوه افشار کابل و در کنار مزار ملا آقا بابا چنداولی دفن شد.

تحصیلات حوزوی

سید اسماعیل بلخی، در حالی که تنها ۳ سال داشت، فراگیری علوم اسلامی را نزد پدر و همچنین دایی خود آیت الله سید حیدر بلخی آغاز کرد. پدر او با مشورت آیت الله سید حیدر بلخی، برای ادامه تحصیل سید اسماعیل، به همراه فرزندانش به خراسان هجرت کرد.

تحصیل در حوزه علمیه مشهد

سید محمد حسینی بلخی به همراه فرزندانش، در اول اردیبهشت ۱۳۰۴ وارد مشهد شد. سید اسماعیل به همراه برادرش سید ابراهیم در مدرسه بالاسر حرم امام رضا (ع) فراگیری علوم اسلامی را آغاز کرد. سید ابراهیم در سال ۱۳۱۲ش در پی یک بیماری ناشناخته درگذشت، اما سید اسماعیل تا سال ۱۳۱۴ توانست صرف، نحو، تفسیر، کلام، فلسفه، فقه، اصول و علوم متداول حوزه‌های علمیه را از استادان خود فراگیرد.

استادان بلخی در حوزه مشهد

برخی از استادان او عبارتند از:

۱. شیخ محمدتقی هروی (ادیب نیشابوری)

۲. میرزا احمد مدرس یزدی

۳. میرزا مهدی غروی اصفهانی

۴. شیخ محمدهاشم قزوینی

۵. شیخ میرزا علی‌اکبر نهاوندی

۶. شیخ محمدمحسن آقابزرگ تهرانی

۷. شیخ میرزا محمد کفایی خراسانی

۸. شیخ میرزا احمد کفایی خراسانی

۹. سید میرزا حسین فقیه سبزواری

۱۰. سید صدرالدین صدر موسوی جبل عاملی

مطالعه در کنار دروس اصلی

سید اسماعیل بلخی علاوه بر فراگیری دروس متداول حوزه‌ علمیه، به مطالعه در زمینه تاریخ، تفسیر، فلسفه، ادبیات و… نیز می‌پرداخت. او در ۱۵ سال حضور خود در حوزه‌های علمیه ایران، عراق و افغانستان، و به خصوص در مشهد، قرآن کریم، نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه، صحیفه سجادیه، و همچنین احادیث و روایات معصومین را حفظ کرد.[۳]

فن خطابه

بلخی از آنجا که سخنوری و خطابه را لازمه حیات طلبگی و روحانیت می‌دانست[۴]، با حضور در درس اساتید نامداری مانند شیخ غلامرضا واعظ طبسی، سید حسن شمس فریمانی، شیخ محمود حلبی خراسانی و حسینعلی راشد خراسانی، به تقویت فن سخنوری خود پرداخت، تا آنجا که از سوی دوستانش، سید اسماعیل واعظ بلخی خطاب می‌شد.[۵]

سید اسماعیل در همان سال‌های تحصیل در حوزه مشهد، در ماه‌های محرم، صفر، رمضان و همچنین در تعطیلات تابستان، در اطراف مشهد منبر می‌رفت.[۶] او خطابه و سخنرانی را از سال ۱۳۱۰ در شهر فریمان آغاز کرد.

تحصیل در حوزه علمیه نجف

سید اسماعیل بلخی که در سال ۱۳۱۰ به همراه پدر و دایی خود در سفری یک ساله به عراق، عربستان سعودی و سوریه رفته بود. او در اوایل سال ۱۳۱۶ش بار دیگر عازم نجف اشرف شد و در مدرسه علمیه آخوند خراسانی که مرکز طلاب و علمای افغانستانی بود استقرار یافت.

اساتید او در نجف اشرف عبارتند از:

۱. شیخ ضیاءالدین عراقی

۲. سید ابوالحسن اصفهانی

۳. سید محمدباقر اصطهباناتی

۴. محمدحسین آل کاشف‌الغطاء

۵. شیخ محمدحسین غروی کمپانی

۶. سید محسن طباطبایی حکیم

تحصیل در حوزه علمیه قم

سخنرانی‌های بلخی در انتقاد از اوضاع حاکم بر عراق، امکان حضور در حوزه علمیه نجف را نیز از او گرفت و زمانی که در سال ۱۳۱۶ به سفر حج رفت، پس از بازگشت با توصیه برخی علما، به ایران بازگشت و در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل شد.

او پس از ورود به حوزه علمیه قم، در درس مراجعی از جمله سید صدرالدین صدر جبل عاملی، سید محمدحسین طباطبایی بروجردی، شیخ عباس قمی، سید حسین طباطبایی قمی و سید محمدتقی خوانساری حضور یافت. علاوه بر آن، در جلسات خصوصی امام خمینی نیز شرکت می‌کرد.

فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی

بلخی در سال ۱۳۱۲ که موج کشف حجاب به تدریج ایران را فرامی‌گرفت، به فریمان رفت و خطابه‌هایی در مخالفت با کشف حجاب و دعوت مردم به مبارزه با رضاشاه ایراد کرد.[۷]

نقش‌آفرینی در قیام مسجد گوهرشاد

بلخی در جریان قیام مسجد گوهرشاد و تظاهرات اعتراضی روحانیت و مردم در محکومیت کشف حجاب، نقش‌آفرینی جدی‌ای داشت و در جمع مردم حاضر در مسجد گوهرشاد نیز سخنانی ایراد کرد و سپس تحت تعقیب ماموران حکومت پهلوی قرار گرفت.

یک سال حضور در افغانستان

او در اول مرداد ۱۳۱۴ به همراه پدر خود وارد هرات شد. سپس در مسجد جامع اهل تسنن و در جمع علما، بزرگان و مردم شیعه و سنی به ایراد خطابه پرداخت و سیاست‌های رضاشاه و مخصوصا کشف حجاب را محکوم کرد. خطابه سید اسماعیل بلخی مورد استقبال علمای شیعه و سنی قرار گرفت. مهارت سخنوری بلخی، با استقبال مردم مواجه شد و او را در هرات ماندگار کرد.

فعالیت‌های علمی و تحقیقی در هرات

بلخی در طول یک سال اقامت در هرات، علاوه بر فعالیت‌های تبلیغی، به کار علمی و پژوهشی نیز پرداخت و دو کتاب با نام‌های «فلسفه الاحکام فی نصره الاسلام» و «طب از نگاه قرآن» تالیف کرد. کتاب «طب از نگاه قرآن»، به «زنبیل بلخی» شهرت یافت.[۸]

آخرین بازگشت به افغانستان

سید اسماعیل بلخی، ۱۸ ماه پس از خروج از افغانستان، و حضور در حوزه علمیه نجف و قم، به دلیل فعالیت‌های سیاسی در عراق و ایران، ادامه حضور در خارج از افغانستان را به صلاح ندانست و برای همیشه به کشور خود بازگشت.

بلخی در شرایطی به افغانستان بازگشت که ظاهرشاه از خاندان محمدزایی بر افغانستان حکومت می‌کردند و هر گونه حرکت‌ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بلافاصله سرکوب می‌شد. حاکمیت در دست یک قوم خاص بود، و قدرت اقتصادی نیز در اختیار درباریان قرار گرفته بود و مردم عادی و مخصوصا شیعیان سهمی از قدرت و ثروت نداشتند.[۹]

اقدامات فرهنگی و علمی

بلخی از همان ابتدای ورود به افغانستان، فعالیت‌ها و اقدامات اصلاحی خود را آغاز کرد:

سخنرانی در مراکز علمی، فرهنگی و آموزشی از جمله حسینیهها، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و مساجد؛ موضوعاتی از قبیل اخلاق، تاریخ اسلام، تفسیر و احادیث نبوی، به همراه داستان‌های جذاب و حماسی، و همچنین بیان شیوای او، موجب توجه و اشتیاق مردم نسبت به بلخی شد.

تاسیس کرسی تدریس برای آموزش علوم اسلامی و تربیت شاگردان در زمینه‌های تفسیر و تبلیغ، در سال ۱۳۱۴ ش در شهر هرات.

تاسیس کانون‌های فرهنگی

احداث یا تجدید بنای مساجد، وزه‌های علمیه و حسینیه در شهرهای هرات، کابل، بامیان و…

تشویق مردم به تحصیل دانش و فراگیری علوم اسلامی. بلخی از مردم می‌خواست اجازه ندهند در زنجیر اسارت بی‌سوادی باقی بمانند. او آگاهی و نادانی را عامل تداوم سلطه استبداد می‌دانست و بر این بار بود که پویایی و تداوم حیات جامعه در گرو گسترش آگاهی عمومی است.

اقدامات سیاسی و ضداستبدادی

تاسیس حزب ارشاد

پایه‌گذاری حزب ارشاد که آن را اولین حزب اسلامی و ملی افغانستان دانسته‌اند، مهمترین اقدام سیاسی سید اسماعیل بلخی است. این حزب با همکاری گروهی از چهره‌های سیاسی، علمی، نظامی و فرهنگی در هرات تاسیس شد و شیعه و سنی را در کنار هم قرار داد و هدف اصلی آن، سرنگونی حکومت استبدادی و تشکیل حکومت اسلامی بود.

اولین تلاش‌ها برای تاسیس حزب ارشاد ، در سال ۱۳۱۷ و بلافاصله پس از ورود بلخی به هرات انجام شد، اما کمیته مرکزی حزب، پس از استقرار او در کابل در سال ۱۳۲۷ به طور سری تشکیل شد. مقر این حزب ابتدا در منطقه چنداول در کابل بود و تا پیش از لو رفتن و زندانی شدن اعضای برجسته آن، اغلب مردم از موجودیت حزب ارشاد مطلع نبودند.

گرچه این حزب ابتدا در هرات و سپس در کابل رهبری می‌شد، اما به تدریج و در پی سفر بنیانگذاران آن به مناطق مختلف افغانستان، به سراسر کشور گسترش یافت و افرادی از قومیت‌ها، مذاهب و قبایل مختلف به آن پیوستند.

توجه به توده مردم، آشنایی به مبانی دینی، و همچنین محدود نشدن به قوم و مذهب و قبیله خاص، موجب شد اعتماد مردم به بلخی و یارانش جلب شود.

اعضای کمیته مرکزی

برخی از اعضای کمیته مرکزی حزب ارشاد:

۱. سید اسماعیل بلخی

۲. سید محمدحسن رئیس یکاولنگی

۳. سید غلام حسن واعظ بلخی

۴. سید اسحاق خان وکیل سانچارکی

۵. سید اسماعیل خان سرپلی

۶. سید میرعلی اصغر شعاع کابلی

۷. سید محمدحیدر قطب غزنوی

۸. سید میراحمدشاه خان گردیزی

۹. محمدحسین نهضت کابلی

۱۰. محمدحسین نهضت طالب قندهاری

۱۱. نادرعلی خان سناتور غزنوی

۱۲. محمدیوسف بینش

تلاش برای وحدت و برادری شیعه و سنی

سید اسماعیل بلخی با اآگاهی از تنوع مذاهب، اقوام و ملیت‌ها در افغانستان، تلاش کرد دشمنی‌ها و جنگ‌های میان گروه‌های مختلف را کمرنگ کند و مردم افغانستان را به هم نزدیک سازد. یکی از این تلاش‌ها خطابه‌هایی است که در این زمینه ارائه کرده است. بلخی می‌گوید: «برادران شیعه و سنی! اگر باران بارید، به زمین شیعه و سنی می‌بارد و اگر خشکسالی آمد، هر دو شما گرسنه می‌شوید. امریکا دارد نزاع سیاه و سفید را حل می‌کند، ما اینقدر کوچک شده‌ایم که اول جنگ شیعه و سنی و از آن هم که گذشت، جنگ اسماعیلی و غیراسماعیلی را دامن می‌زنند.»

برنامه‌ریزی برای قیام مردمی و براندازی حکومت ظاهرشاه

بلخی به همراه همفکرانش در حزب ارشاد، برای یک قیام سراسری در افغانستان با همکاری گروه‌ها، احزاب سیاسی و شخصیت‌های مشهور برنامه‌ریزی کرده بود تا در اولین روز فروردین ۱۳۲۹ ه.ش، حکومت استبدادی ظاهرشاه را سرنگون کرده و حکومت جمهوری اسلامی را جایگزین آن سازد.

این قیام، پیش از آنکه به اجرا درآید، از سوی فردی به نام گل جان وردک لو رفت و اکثریت اعضای حزب ارشاد و برنامه‌ریزان قیام، دستگیر و روانه زندان دهمزنگ کابل شدند. [۱۰]

سفر مجدد به ایران، عراق و سوریه

بلخی پس از آنکه در سال ۱۳۴۳ از زندان آزاد شد، علاوه بر فعالیت‌هایی که در مناطق مختلف افغانستان در انتقاد به سیاست‌های حکومت بیان می‌کرد، سفر مجدد به ایران، عراق و سوریه را از سر گرفت و در حوزه‌های علمی نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، بغداد، دمشق، قم، تهران و مشهد به بیان نظرات خود و گفتگو با علما و شخصیت‌های سیاسی و انقلابی پرداخت.[۱۱]

بازداشت‌ها و زندان‌ها

پس از قیام مسجد گوهرشاد

سید اسماعیل بلخی پس از مشارکت در قیام مسجد گوهرشاد و اعتراض به کشف حجاب در مشهد، به افغانستان بازگشت و به دستور محمدهاشم خان، نخست‌وزیر ظاهرشاه، از سوی ماموران امنیتی ولایت هرات بازداشت شد. برخی منابع، بازداشت بلخی را براساس درخواست رضاشاه دانسته‌اند.

پس از آنکه محمدهاشم خان از نخست‌وزیری برکنار شد، بلخی در سال ۱۳۲۷ به کابل منتقل شد.[۱۲]

پس از برنامه‌ریزی طرح براندازی

بلخی در سال ۱۳۲۹، پیش از آنکه طرح براندازی حکومت ظاهرشاه را به اجرا درآورد، به همراه تعدادی از یاران خود دستگیر و به زندان افکنده شد. بلخی در شرایطی که یارانش پیش از او بازداشت شده بودند، تنها گذاشتن یاران را شرط مردانگی ندانست[۱۳] و خود را در حسینیه میراکبرآقا در چنداول کابل، به ماموران مخفی ظاهرشاه معرفی کرد و روانه زندان شد. برخی، اولین تظاهرات سیاسی اعتراض‌آمیز در تاریخ افغانستان را در تجمع مردم در اعتراض به دستگیری بلخی می‌دانند. بلخی بیش از یک دهه زندانی بود و در سال ۱۳۴۳، پس از آغاز نخست‌وزیری محمد یوسف، آزاد شد.[۱۴]

تلاوت قرآن و سرودن اشعار حماسی و انقلابی در زندان

بلخی در زندان هم آرام نگرفت و بنابر نقل برخی دوستانش، در زندان هر سه شبانه‌روز، یک بار قرآن کریم را ختم می‌کرده است.

سید اسماعیل بلخی، در طول حدود ۱۵ سال زندانی بودن، نزدیک به ۷۵ هزار بیت شعر در قالب غزل، قصیده، مثنوی، مخمس، مسدس، مسمط، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند سروده است که گفته می‌شود بیشتر این اشعار در دوران حکومت کمونیست‌ها از میان رفته و تنها ۵ هزار بیت باقی مانده است.[۱۵] بلخی در اشعار خود حس آزادیخواهی را به نمایش گذاشته است و به مسائل سیاسی اجتماعی جامعه خود و حتی جهان اسلام توجه داشته است.[۱۶] او بیشتر اشعار خود را در زندان سروده است.[۱۷]

نمونه شعر بلخی

ما به سر منزل مقصود چسان راه بریم                   راهزن راهبر و خس دزد امام است این‌جا

بردگان سر خوش آزاد به هر جا اما                        ملتی بر در یک شخص غلام است اینجا

دیگران را به فلک سبقت دانش به دوام                  رفتن ما به عقب هم به دوام است این‌جا

بلخیا نکبت ادبار زسستی پیداست                           چاره این همه، یک‌بار قیام است این‌جا[۱۸]

فوت

سید اسماعیل بلخی پس از آنکه در سفر به ایران، عراق و سوریه، به بیان نظرات خود پرداخت و با چهره‌های سیاسی و انقلابی دیدار کرد، به افغانستان بازگشت و سرانجام دولت ظاهرشاه، در ۲۳ تیر ۱۳۴۷، او را در بیمارستان علی‌آباد کابل مسموم کرد. مرگ بلخی، مقدمه‌ای برای سرکوب حرکت‌های اسلامی و به خصوص از میان رفتن حزب ارشاد بود.[۱۹]

بلخی از نگاه دیگران

میرغلام محمد غبار، مورخ نامدار افغان، در جلد دوم کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ»، بلخی را «روحانی وطن‌پرست، مرد فاضل و آگاه به مقتضیات عصر و متوجه فساد اداره و حیات رقت‌بار مردم» دانسته است.

دکتر امین برین زوری: سید اسماعیل بلخی از تعصب مذهبی، قومی و محلی سخت متنفر بود و به صلح و دوستی بین مردمان زحمتکش افغانستان و مسلمانان شرق باور داشت. از آن قماش انسان‌ها نبود که در زیر لحاف بمیرد.[۲۰]

پی نوشت:

1. شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
2. تاریخ علمای بلخ، ج۱، ص۱۹۴.
3. علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص۱۰.
4. همان، ص۱۰.
5. همان، ص۱۰.
6. همان، ص۱۰.
7. تاریخ علمای بلخ، ص ۱۹۴.
8. علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۱.
9. همان، ص ۱۲.
10. همان، ص ۱۵.
11. همان، ص ۱۶.
12. همان، ص ۱۵.
13. همان، ص ۱۵.
14. همان، ص ۱۵.
15. عهمان، ص ۱۵.
16. جعفریان، از فراز هندوکش، ص۳۸.
17. یادواره شهید اسماعیل بلخی، ص۳۷،۲۶۸. به نقل از خدیجه بلخی، بلخی، ج۱،ص ق.
18. ناصری داوودی، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، ص۲۷۰.
19. علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۷.
20. عهمان، ص ۱۷.

منابع

۱. ناصری داوودی، عبدالمجید، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۷ش.

۲. جعفریان، محمدحسین، از فراز هندوکش، کیهان فرهنگی، سال۸، شماره۸، بهمن ۱۳۷۰ش.

۳. یادواره شهید اسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ش.

۴. پیوند به بیرون

۵. دانشنامه جهان اسلام؛ سید اسماعیل بلخی