جایگاه مهدویت در نگاه اهل سنت

اشاره:

باورداشت «مهدویّت» و اندیشه ظهور حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)ـ بر خلاف تصوّر عده‌ای ـ نه تنها اختصاص به شیعه ندارد؛ بلکه بخش مهمّی از عقاید اسلامی به حساب می‌آید که بر اساس بشارت‌های پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)، میان تمامی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی شکل گرفته است. در حوزه اعتقادات اسلامی، کمتر موضوعی را می توان یافت که تا این حد به آن اهمیت داده شده و در اصل اعتقاد به ظهور منجی، نوعی اتفاق نظر و وحدت فکر، شکل گرفته باشد.
احادیث مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، در بسیاری از کتاب های معروف اهل سنّت نیز آمده است. در بیشتر این کتاب‌ها، از اوصاف و زندگی حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، نشانه های ظهور، محل ظهور و بیعت، تعداد یاران و دیگر موضوعات سخن به میان آمده است.
مشهور میان مسلمانان در طول تاریخ، این است که در آخرالزمان، مردی از اهل بیت(علیهم السلام) ظهور کرده، عدالت را آشکار می کند. مسلمانان از او پیروی می‌کنند و او بر کشورهای اسلامی چیره می شود. نام او «مهدی» است.۱
البته عده کم شماری، از پذیرفتن اصل »مهدویّت« سر باز زده، با دلایلی سست و واهی، به انکار آن پرداخته و آن را فکری شیعی معرفی کرده اند!!
با مروری بر کتاب‌های روایی اهل سنّت روشن می‌شود که موضوع مهدویّت در این منابع نیز به فراوانی مورد اشاره قرار گرفته است.۲ علاوه بر روایات فراوانی که در منابع اهل سنّت به صورت پراکنده به چشم می‌خورد، تدوین و تألیف کتاب‌های حدیثی مختص به حضرت مهدی(علیه السلام)، به وسیله دانشمندان اهل سنّت، گویای جایگاه والای «مهدویّت» نزد آنان است.
متون روایی اهل سنّت را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
یک. کتاب‌های عمومی: 
بی گمان روایات مربوط به حضرت مهدی(علیه السلام) در اغلب منابع روایی اهل سنّت ذکر شده است. البته در پاره‌ای از این منابع، به روشنی به حضرت مهدی(علیه السلام) اشاره نشده؛ ولی در همان منابع نیز روایاتی وجود دارد که بر او قابل انطباق است.
دو. کتاب‌های ویژه امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) :
در بین منابع روایی اهل سنّت کتاب هایی چند ویژه موضوعات مربوط به آن حضرت نگارش یافته است.
یک. کتاب های عمومی
در این کتاب‌ها به موضوع «مهدویّت» ـ مانند بسیاری از مسائل دیگر ـ به تناسب اشاره شده است. از جمله موضوعاتی که در این روایات آمده، می‌توان به این موارد اشاره کرد: بودن حضرت مهدی(علیه السلام) از خاندان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و از فرزندان حضرت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(علیها السلام)، خصایص حضرت مهدی(علیه السلام)، زندگی و سیرت آن حضرت، چگونگی ظهور و حکومت ایشان و … .
اما بعضی از کتاب هایی که بیشتر روایات مربوط به حضرت مهدی(علیه السلام) در آنها نقل شده، عبارت است از:
۱ـ۱٫ المصنف عبد الرزاق
این کتاب اثر ابوبکر عبد الرزاق بن همام صنعانی (م ۲۱۱ ق) است. وی در این کتاب فصلی را با عنوان »باب المهدی« گشوده و در آن بیش از ده حدیث نقل کرده است. این احادیث از شماره ۲۰۷۶۹ آغاز و تا شماره ۲۰۷۷۹ ادامه دارد. وی پس از این باب، با عنوان باب «اشراط الساعه» به برخی موضوعات دیگر اشاره کرده است. این اولین کتابی از اهل سنّت است که احادیث مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به شکلی منظم، گرد آورده است.
۱ـ۲٫ کتاب الفتن
حافظ ابوعبد الله نعیم بن حماد المروزی (م ۲۲۹ ق) در کتاب الفتن احادیث فراوانی درباره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و صفات، ویژگی ها و حوادث عصر او، روایت کرده است. مصنف در مجموع ده بخش را با عناوین مختلف به موضوعات مربوط به فتنه‌های آخرالزمان اختصاص داده است. چهار بخش نخست آن، درباره حوادث و فتنه هایی است که در روایات بدان ها اشاره شده است. عمده روایات مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در بخش پنج و بعد از آن ذکر شده است.
۱ ـ۳ . المصنف فی الاحادیث و الآثار
حافظ عبد الله بن محمّد بن ابی شیبه الکوفی (م ۲۳۵ ق)، مؤلف کتاب یاد شده، در فصل ۳۷ آن ، بخشی را با عنوان »الفتن« قرار داده است. او در این بخش احادیثی را در رابطه با حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و مباحث مربوط به او ذکر کرده است (حدیث ۳۷۶۳۷ تا حدیث ۳۷۶۵۳). در بعضی از این احادیث به نام حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) تصریح شده است. از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته، می‌توان به ویژگی‌های نسبی و اخلاقی مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرایط پیش از ظهور، نشانه های ظهور و ویژگی های دوران ظهور ایشان اشاره کرد.
۱ـ۴٫ مسند احمد
احمد بن حنبل ابوعبدالله الشیبانی (م ۲۴۱ ق)، از پیشوایان چهار گانه اهل سنّت است. وی در کتاب مسند احادیث مختلف و متعددی را درباره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ذکر کرده است.۳ این احادیث به ضمیمه کتاب البیان فی الاخبار صاحب الزمان و در مجموعه ای با نام احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسیده است.۴
در این مجموعه، ۱۳۶ حدیث از مسند احمد استخراج و در موضوعات زیر تنظیم شده است: ۳۵ حدیث با عنوان «الخلفاء الاثنا عشر» ؛ ۳۵ حدیث در بیان «علامات الظهور» ؛ ۲۶ حدیث با عنوان «ظهور المهدی»؛ شش حدیث با عنوان «المهدی من عتره رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم)»، چهار حدیث با عنوان «یواطیء اسمه اسم رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم)؛ چهارده حدیث با عنوان «نزول عیسی و الامام هو المهدی» و چهل حدیث هم با عنوان «لاتزال طائفه یقاتلون علی الحق الی ان یاتی امر الله».
در میان کتاب‌های نخستین حدیثی، مسند احمد بیشترین حدیث را در این موضوع ذکر کرده است.
۱ـ۵٫ سنن ابن ماجه
محمّد بن یزید ابوعبدالله القزوینی (م ۲۷۵ ق) از حدیث شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنّت بوده و سنن وی در زمره صحاح ششگانه قرار گرفته است. وی در کتاب الفتن این مجموعه، بخشی را به بیان احادیث مهدی با عنوان »باب خروج المهدی« اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی(علیه السلام) ، شرایط قبل از ظهور ، زمینه سازان ظهور، یاران وی، مدت حکومت او و بالاخره ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی حکومت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، از جمله موضوعات این روایات است. نکته قابل توجه اینکه در شش حدیث از مجموع هفت حدیث، به نام امام مهدی(علیه السلام) تصریح شده است.
۱ـ۶٫ سنن ابو داود 
این کتاب نیز یکی از صحاح شش گانه اهل سنّت بوده و به وسیله سلیمان بن الاشعث ابو داود السجستانی (م ۲۷۵ ق) نگارش یافته است. وی در این مجموعه بخشی را با عنوان «کتاب المهدی»۵ به صورت مستقل ذکر کرده که با حدیث ۴۲۷۹ آغاز می شود.
بعضی از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته، عبارت است از: حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) از اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) است، ویژگی های نسبی وی، ویژگی‌های جسمی ایشان، شرایط قبل از ظهور، حتمی بودن ظهور ، اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی عصر ظهور و بالاخره جهان پس از حضرت مهدی(علیه السلام).
احادیث سنن ابو داود یکی از منابع قابل ملاحظه، در باره «مهدویّت» نزد اهل سنّت است.
۱ـ۷٫ الجامع الصحیح
این کتاب از جمله صحاح شش گانه اهل سنّت است که به وسیله محمّد بن عیسی ابو عیسی تَرمَذی سلمی(م ۲۷۹ ق) به رشته تحریر در آمده است. وی در فصل « ما جاء فی المهدی»، سه حدیث به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) آورده است. در دو حدیث اول این باب، به نام حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) تصریحی نشده و صرفاً مسأله منجی و حتمی بودن حاکمیت شخصی از اهل بیت(علیهم السلام) و هم نام رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بیان شده است. ترمذی در مورد حدیث اول گفته است: »هذا حدیث حسن صحیح» و درباره حدیث سوم گفته است: »هذا حدیث حسن«.
هرچند در این مجموعه حدیثی، تعداد احادیث مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، بسیار اندک است؛ ولی با توجه به اسناد خوب آنها, این احادیث مهم و قابل توجه دارای اطلاعات جامعی در باره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) می باشند.
۱ـ۸٫ المستدرک علی الصحیحین
محمد بن عبدالله ابوعبد الله حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق) ، احادیث مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در فصلی خاص، در کتاب الفتن و الملاحم و در برخی قسمت های دیگر به صورت پراکنده ذکر کرده است. وی در این احادیث به برخی موضوعات مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ـ اعم از نسب، ویژگی های جسمانی، شرایط قبل از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف دیگر ـ پرداخته است.
۱ـ۹٫ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال
علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین الهندی (م ۹۷۵ ق) با تالیف کتابی چون کنزالعمال شهرت به سزایی دارد. این جامع حدیثی از جمله معروف‌ترین مجموعه‌های حدیثی موجود اهل سنّت است. مؤلف ـ که جداگانه تألیفی درباره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) با عنوان البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد ـ در مجموعه حدیثی کنزالعمال علاوه بر روایات پراکنده۶، فصلی را با عنوان «خروج المهدی» گشوده و در آن ده ها حدیث را از منابع مختلف نقل کرده است. این احادیث از شماره ۳۸۶۵۱ آغاز شده و تا روایت ۳۸۷۰۸ ادامه یافته است.
در این مجموعه، ابعاد مختلف مهدویّت ـ از جمله شرایط قبل از ظهور، یاوران مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران حکومت وی، حوادث و جریانات عصر ظهور، شرایط حاکم اقتصادی در آن زمان و ویژگی‌های جسمی آن حضرت ـ بیان شده است.

پی نوشت:

۱ . عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمه العبر، ص ۲۴۵٫
۲ . لازم به یادآوری است که در تدوین بخش هایی از این درس و درس آینده از تحقیقات و مطالب ارزشمند استاد مهدی اکبر نژاد بهره فراوانی برده ام. با تشکر از ایشان.
۳ . این کتاب که از گسترده ترین جوامع حدیثی کهن اهل سنّت است، در چاپ جدید با فهارس در پنجاه مجلد به چاپ رسیده است.
۴ . ر. ک: سیّد محمّد جواد حسینی جلالی، احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل، (انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم).
۵ . سلیمان ابن الاشعث، سنن ابی داود، ص ۷۱۲ .
۶ . ایشان در بخشی با عنوان «جامع الاشراط الکبری» ده ها روایت دیگر را در باره موضوعات مهدویّت ذکر کرده است. این روایات از شماره ۳۹۶۵۶ به بعد می باشد.