بایدها و نبایدهای گفت و گو از فرهنگ مهدوی

 تبلیغ و ترویج فرهنگ مهدوی نیازمند کسب تواناییها و آمادگیهای مختلفی است که در مجموع می توان آنها را به دو دسته «بایسته های عملی» و «بایسته های نظری » تقسیم کرد. در مورد بایسته های عملی به طور اجمال گفتیم کسی که می خواهد دیگران را به سوی امام زمان(ع) فرا خواند باید خود بیش و پیش از دیگران با آن حضرت رابطه معنوی داشته باشد. مبلغ فرهنگ مهدوی باید امام زمان خود را به خوبی بشناسد و بداند آن امام چه راه و هدفی را دنبال می کند و چه حرف و سخنی برای امروز و فردای شیعیان خود دارد، تا از این طریق هم خود از نادانی، تیرگی وگمراهی رهایی یابد و هم بتواند دیگران را به دانایی، روشنایی و رستگاری رهنمون سازد. حال سخن بر سر این است که امام مهدی(ع) را به چه روش و از طریق چه منابعی می توان شناخت؟

دو دیدگاه در شناخت امام زمان (ع)

شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی(ع) را از دیدگاههای مختلف می توان مورد مطالعه و بررسی قرار داد که مهم ترین آنها «دیدگاه اعتقادی (کلامی) – تاریخی» و «دیدگاه فرهنگی – اجتماعی» است. پیش از آن که به بررسی هر یک از دیدگاهها بپردازیم، لازم است یادآوری کنیم که این دو دیدگاه، مکمل یکدیگرند و بدون شک نمی توان بدون شناخت درست اعتقادی – تاریخی از امام مهدی(ع) به شناخت فرهنگی – اجتماعی از آن حضرت دست یافت.

۱. دیدگاه اعتقادی – تاریخی

در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی(ع) مورد توجه قرار می گیرد: نخست این که آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجتهای الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه(ع) است که در حال حاضر در غیبت به سر می برند؛ دوم این که ایشان شخصیتی است تاریخی که در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشت سر گذاشته، با انسانهای مختلفی درارتباط بوده و منشا رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بوده اند.

بر این اساس در بیشتر کتابهایی که با دیدگاه اعتقادی – تاریخی به بررسی شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی(ع) پرداخته اند با سرفصلهای مشابهی روبرو می شویم که برخی از مهم ترین آنها به قرار زیر است:

۱. لزوم وجود حجت الهی در هر عصر؛ ۲. اثبات ولادت؛ ۳. دلایل امامت؛ ۴. ویژگیهای شخصی؛ ۵. فلسفه غیبت؛ ۶. نواب خاص؛ ۷. راز طول عمر؛ ۸. معجزات؛ ۹. توقیعات (پیامها)؛ ۱۰. نشانه های ظهور آن حضرت و…

قطعا پرداختن به همه کتابهایی که از قرنها پیش تاکنون با دیدگاه یادشده به رشته تحریر درآمده اند، در گنجایش این مقاله نیست، پس به ناچار به ذکر عناوین و نویسندگان برخی از مهم ترین این کتابها – که در واقع مصادر اصلی فرهنگ مهدوی شیعی به شمار می آیند – به ترتیب تاریخ اشاره می کنیم.

شایان ذکر است که برخی از این کتابها در زمره مجموعه کتابهای حدیثی یا تاریخی شیعه اند که بخشی را به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی فرهنگ مهدوی اختصاص داده اند:

۱. الکافی، ابی جعفر محمد بن یعقوب کلینی(درگذشته به سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق)؛

همان طور که می دانید کتاب الکافی جزء کتابهای چهارگانه(کتب اربعه) روایی شیعه است که در ۸ جلد (عربی) به چاپ رسیده است.

این مجموعه ۸ جلدی شامل سه بخش کلی اصول (جلد ۱ و ۲)، فروع (جلد ۳ – ۷) و روضه (جلد ۸) می باشد که «اصول کافی» دربردارنده روایات اعتقادی، «فروع کافی» در بردارنده روایات فقهی و عبادی و «روضه کافی» شامل، روایات اخلاقی است.

شایان ذکر است که جلد اول و دوم کتاب الکافی که مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول کافی در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقه مندان به معارف شیعی قرار گرفته است. ^(۱)

بخش عمده ای از جلد اول (متن عربی) این کتاب (صص ۵۵۴ – ۱۶۸) با عنوان «کتاب الحجه » به بیان دلایل وجود حجت خدا در عالم هستی، ویژگیهای امامان معصوم(ع)، دلایل امامت هر یک از امامان شیعه و تاریخ زندگانی آنها اختصاص یافته است.

عزیزانی که علاقه مندند مباحث یادشده را از متن ترجمه شده جست وجو کنند می توانند به جلد اول این کتاب (صص ۳۹۵ – ۲۳۶) و جلد دوم آن مراجعه کنند.

۲. کمال الدین و تمام النعمه، ابی جعفرمحمد بن علی بن الحسین معروف به «ابن بابویه» و «شیخ صدوق» (در گذشته به سال ۳۸۱ ق):

چنانکه مرحوم شیخ صدوق در مقدمه این کتاب آورده است، امام مهدی(ع) در رؤیایی صادقه دستور تالیف کتاب یادشده را به ایشان داده اند.

کتاب کمال الدین و تمام النعمه که یکی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویت به شمار می آید، مشتمل بر یک مقدمه و ۵۸ باب است. در مقدمه به پاسخ برخی شبهات در مورد امام مهدی(ع) پرداخته شده و در ابواب کتاب موضوعات متنوعی مورد بررسی قرار گرفته است. برخی از موضوعاتی که در این ابواب بررسی شده به شرح زیر است: احوال کسانی که عمرهای طولانی داشته اند؛ دلایل نیاز مردم به امام؛ روایاتی که از پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است; میلاد امام مهدی(ع)؛ کسانی که آن حضرت را دیده اند؛ توقیعاتی که از امام مهدی(ع) رسیده است و…

این کتاب نیز ترجمه شده و برای همگان قابل استفاده است.^(۲)

۳. کتاب الغیبه، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری)

این کتاب یاد شده مشتمل بر یک مقدمه و ۲۶ باب است. نویسنده در مقدمه نسبتا طولانی این کتاب، به بیان دلایل و انگیزه تالیف کتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتی چون ضرورت شناخت امام (ع) ; غیبت امام زمان (ع) ; ویژگیها و خصائل حضرت صاحب (ع) ; علائم پیش از ظهور; وضع شیعه هنگام قیام قائم (ع) و… را بررسی کرده است.

کتاب الغیبه نیز ترجمه شده و به همراه متن عربی در اختیار اهل پژوهش قرار گرفته است. ^(۳)

۴. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به «شیخ مفید» (درگذشته به سال ۴۱۳ ق).

این کتاب مجموعه کاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است که در یک مقدمه و ۴۰ باب سامان یافته است. باب ۳۵ تا ۴۰ این کتاب به امام مهدی (ع) اختصاص یافته و در آنها موضوعاتی چون تاریخ ولادت; ادله امامت; معجزات و نشانه های ظهور آن امام بررسی شده است.

متن اصلی این کتاب نیز چون چند کتابی که پیش از این از آنها یاد شد، به همراه ترجمه فارسی به چاپ رسیده است. ^(۴)

شایان ذکر است که شیخ مفید (ره) رساله های مستقلی نیز در باب غیبت امام عصر (ع) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در این زمینه دارند که از آن جمله است:

الرساله فی الغیبه ^(۵) (چهار رساله مستقل) و الفصول العشره فی الغیبه ^(۶) .

۵. کتاب الغیبه، ابی جعفر محمدبن الحسن الطوسی، معروف به «شیخ طوسی » (درگذشته به سال ۴۶۰ ق).

این کتاب که در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه خاص و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان بوده و بسیاری از کسانی که در سده های اخیر به تالیف کتاب در این زمینه پرداخته اند، از آن بهره برداری کرده اند.

چنانکه شیخ طوسی (ره) در مقدمه کتاب آورده است، ایشان این کتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبت حضرت صاحب الزمان (ع)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ به شبهات و سؤالاتی که در این زمینه ها از سوی مخالفان مطرح می شده، به رشته تحریر درآورده اند.

این کتاب نیز چون برخی دیگر از کتابهایی که از آنها یاد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر (ع) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه و همچنین اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذکر برخی از توقیعاتی که از سوی آن حضرت صادر شده، معرفی برخی از کسانی که در دوران غیبت صغری توفیق وکالت و نمایندگی از سوی امام مهدی (ع) را داشته اند و همچنین بیان برخی نشانه های ظهور مباحث خود را به پایان برده است.

کتاب یاد شده نیز ترجمه شده و برای کسانی که توانایی استفاده از متن عربی را ندارند قابل استفاده است. ^(۷)

۶. اعلام الوری باعلام الهدی ^(۸) ، ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی معروف به «امین الاسلام طبرسی » (۵۴۸ – ۴۶۸ ق).. این کتاب که در دو جلد به چاپ رسیده دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزات و فضائل و مناقب پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است. در بخش پایانی کتاب یادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در ضمن نج باب به شرح زیر بررسی شده است:

باب اول: نام، کنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و کسانی که آن حضرت را دیده اند; باب دوم: روایاتی که در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسیده است; باب سوم: چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانه هایی که در دوران غیبت صغری از آن حضرت آشکار شده و دلالت بر امامت ایشان می کنند، برخی از توقیعات (نامه ها و پیامهایی) که از آن حضرت رسیده است، کسانی که آن حضرت را دیده اند و یا وکیل ایشان بوده اند; باب چهارم: نشانه های سال و روز قیام قائم (ع)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت; باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهایی که مخالفان مطرح می کنند.

۷. بحارالانوار الجامعه لدرر اخبارالائمه الاطهار، محمدباقر مجلسی معروف به «علامه مجلسی » (۱۱۱۱ – ۱۰۳۷ ق)..

این مجموعه: ۱۱۰ جلدی، یکی از بزرگ ترین مجموعه های روایی شیعه به شمار می آید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینه های مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و… است. سه جلد از این کتاب; یعنی جلدهای ۵۱ تا ۵۳ با عنوان «تاریخ الحجه » به بررسی ابعاد مختلف زندگی امام عصر (ع)، از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص یافته و در آن بخش عمده ای از روایاتی که در هر یک از این زمینه ها از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نقل شده، جمع آوری گردیده است.

مجلدات یاد شده که دربردارنده مطالب جلد ۱۳ از چاپهای قدیمی بحارالانوار است به دفعات ترجمه شده و برای همه علاقه مندان قابل استفاده است. ^(۹)

پی نوشت:

۱. مترجم این کتاب سیدجواد مصطفوی و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع) است.

۲. متن کامل کتاب کمال الدین و تمام النعمه توسط منصور پهلوان ترجمه و در سال ۱۳۸۰ از سوی سازمان چاپ و نشر دارالحدیث و در سال ۱۳۸۲ از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران در دو جلد به همراه متن عربی منتشر شده است.

۳. این کتاب توسط محمدجواد غفاری ترجمه و در سال ۱۳۷۶ از سوی نشر صدوق به همراه متن عربی منتشر شده است.

۴. این کتاب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی و ترجمه از سوی انتشارات علمیه اسلامیه منتشر شده است.

۵. ر. ک: مصنفات الشیخ المفید، ج ۷.

۶. ر. ک: همان، ج ۳.

۷. این کتاب توسط شیخ محمد رازی ترجمه و با نام تحفه قدسی در علائم ظهور مهدی موعود (عج) در سال ۱۳۵۰ از سوی انتشارات کتابفروشی اسلامیه منتشر شده است.

۸. ترجمه نام این کتاب این است: «شناساندن پیشوایان هدایت به مردمان»

۹. جلد ۱۳ بحارالانوار به دفعات ترجمه و منتشر شده است، که معروف ترین آنها ترجمه آقای علی دوانی است که با نام مهدی موعود از سوی انتشارات دارالکتب الاسلامیه منتشر شده است.

اخیرا هم این کتاب با ترجمه حسن بن محمد ولی ارومیه ای از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران منتشر شده است.

منبع: موعود جوان – دی و بهمن ۱۳۸۲، شماره ۲۸