شیخ محمد بن حسن حر عاملى(ره)

شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی در سال ۱۰۳۳ ق در روستای «مشغره» از توابع جبع چشم به جهان گشود. صاحب اعیان الشیعه درباره این منطقه می‌نویسد:

«جبع یکی از مراکز مهم جبل عامل است که شخصیتهای ارزنده‌ای همچون شیخ بهایی و شهید ثانی، تحویل جامعه اسلامی داده است«[۱]

دیاری که شیخ حُرّ عاملی در آن چشم به جهان گشود یکی از سرزمینهای تشیع و عالم پرور است که تشیع آن ریشه در تبعید ابوذر دارد. شیخ حُرّ عاملی در امل الآمل در این باره می‌نویسد: «هنگامی که در زمان عثمان ابوذر به شام تبعید شد و مدتی در آنجا ماند گروه زیادی در آن سامان شیعه شدند. سپس معاویه او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند«[۲] گذشته از این، قاضی نورالله شوشتری می‌افزاید: «… هیچ قریه‌ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آنجا نباشند«[۳]

گویا دست تقدیر روزگار بر آن بود که او در یکی از بهترین نقاط معنوی و از میان بهترین خاندان پا به عرصه گیتی نهد.

در محضر معرفت

هیچ کس منکر این مسأله نیست که وراثت در شکل‌گیری شخصیت کودک بی‌تأثیر نیست و خانواده اولین کلاس درس زندگی است. شیخ حر پاکی و لطافت را تنها از یک سو به ارث نبرده بود. مادرش طلایه دار زهد و تقوا به شمار می‌رفت بلکه در زمره ادیبان و فاضلان زمان خود و دارای مرتبه بلندی بود. آیه الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی (ره) در سجع البلابل درباره خانواده مادر شیخ می‌نویسد: «مادر بزرگوار حُرّ عاملی دختر علامه شیخ عبدالسلام فرزند حُرّ است که دختری فاضل و ادیب بود»

شیخ حُرّ درباره پدر بزرگ مادری خود می‌نویسد: «او دانشمندی عظیم الشأن و بلند پایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی حدیث‌دان و مورد اعتماد بود که زهد و عبادت هیچ کس به اونمی‌رسد. او در فقه و ادبیات عرب استادی زبردست بود«[۴]

گذشته از زهد و پارسایی پدر بزرگ مادری‌اش که همراه شیر مادر زاهدش به او به ارث رسیده بود شیخ حُرّ از پدر بزرگ پدری خود نیز شهادت را چون سر سلسله این خاندان حُرّ بن یزید ریاحی به ارث برده بود. شهید شیخ علی فرزند محمد حُرّ عاملی مشغری پدر بزرگ شیخ حُرّ عاملی است. شیخ حُرّ عاملی درباره پدربزرگ ادیب و دانشمندش می‌نویسد: «او عالمی فاضل بود و عابدی ستوده کردار و عظیم الشأن و شاعر کارآزموده و ادیب. تحصیلاتش نزد شیخ حسن (مؤلف کتاب معالم) و سید محمد (مؤلف مدارک) و دیگر استادانش صورت گرفت… نویسندگان ریاض العلماء و روضات الجنات، نجوم السماء و دیگر فرهنگ‌های رجال از او تجلیل کرده و نوشته‌اند که بر اثر مسمومیت شهید شد.»[۵] از این شهید بزرگ چهار فرزند بر جای ماند.

۱. شیخ حسین که دارای فضل و دانش و شیوا گویی و شاعر و فردی شایسته بود.

۲. شیخ محمد که به گفته شیخ حر عاملی فاضلی دانشمند و محققی دقیق و حافظ قرآن و عابد و شاعری کارآزموده و ادیب و شخصی مورد اطمینان بود.

۳. شیخ حسن (پدر بزرگوار شیخ حُرّ عاملی) که شیخ حُرّ درباره ویژگیهای این پدر فرزانه و عالم خود می‌نویسد: «او دانشمندی فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و فقیه و مورد اعتماد بود. وی حافظ قرآن و آشنا به رشته‌های علوم عربی و فقه و ادب بود.مردم در مسائل فقهی بویژه مسائل ارث به او مراجعه می‌کردند.»[۶]

تحصیلات

حضرت آیت الله مرعشی نجفی نام علما و دانشمندانی که شیخ حُرّ در محضر آنان زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان کسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه کتاب اثبات الهداه به رشته تحریر درآورده است؛ که به طور فشرده به آن اشاره می‌شود.

۱. علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش) که در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل کرده است.

۲. علامه شیح محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل می‌کند.

۳. علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری).

۴. علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی.

۵. علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی.

۶. علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیر الدین عاملی ظهیری.

۷. علامه سید حسن حسینی عاملی.

۸. علامه شیخ عبدالله فوشی حُرّ.

۹. علامه مجلسی (ره) که مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ حُرّ عاملی بوده و غواص دریاهای اخبار و احادیث شمرده می‌شود. شیخ حُرّ در موارد زیادی در کتاب امل الآمل تصریح کرده که از مرحوم مجلسی حدیث نقل کرده است.

۱۰. فیض کاشانی (ره) که زینت فقهای حدیث شناس و الگوی سالکان است. تصریح به نام وی را به خط برخی از شاگردان او دیده‌ام.

۱۱. علامه مولی محمد طاهر فرزند محمد حسن شیرازی نجفی، نویسنده کتابهای مشهور مثل «حجه الاسلام در شرح تهذیب الاحکام» و «حکمه العارفین» و «فوائد الدینیه در حکماء صوفیه» و غیر اینها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در کتاب امل الآمل تصریح کرده است.

۱۲. علامه شیخ علی مؤلف «الدر المنثور» از نوادگان شهید ثانی.

۱۳. علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی.

۱۴. علامه محقق آقا حسین خوانساری، شارح کتاب دروس.

۱۵. علامه سید هاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان.

۱۶. علامه مولا محمد کاشانی مقیم قم.

آثار ماندگار

۱. جواهر السنیّه

در نخستین گام ودر اولین تجربه نگارشی به جمع‌آوری احادیث قدسی که همان کلام خداوند متعال است، می‌پردازد و چند سالی را در تدوین این احادیث به صورت کتابی مستقل می‌کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیا ـ از حضرت آدم ـ علیه السّلام ـ تا خاتم مرسلین ـ صلّی الله علیه و آله ـ و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو می‌کند و در خاتمه کتاب را با احادیث اخلاقی (در تاریخ ۱۰۵۶)[۷] به پایان می‌رساند شیخ حر عاملی در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «… البته اینها در میان علما، به احادیث قدسی معروف هستند هر چند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه‌مند شدم به اینکه نخستین کسی باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است ، …»[۸]

۲. صحیفه ثانیه

شیخ حُرّ عاملی در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «صحیفه سجادیه کامل که قمستی از دعاهای امام زین العابدین ـ علیه السّلام ـ را در بر دارد به مهمات دین و دنیا مربوط است. من به خاطر علاقه‌ای که برای جمع و ترکیب این دعاهای پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهای آن حضرت را که علمای بزرگوار نقل کرده‌اند، گرد آوردم. پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولی همراه داشته، آنها را تلاوت کنی.»[۹]

«محدث جزایری در اول شرح ملحقات صحیفه می‌نویسد باید جمع احادیث قدسی را (برادر قرآن) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن) نام نهاد.»[۱۰]

شیخ حُرّ دفتر نگارش خود را با «کلام خدا» و دعای «امام سجاد ـ علیه السّلام ـ» آغاز کرد و از آن پس ده‌ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعی تحویل داد که حتی معرفی اختصاری هر یک در این مقال نمی‌گنجد. نکته‌ای که در بیشتر آثار شیخ حُرّ دیده می‌شود تقسیم بندی فصلها و بخشهای آنهاست که به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندی و تقسیم نموده است. این امر نشان از عشق و علاقه او حتی به عددی است که یادآور وجود آن بزرگواران است.

۳. الایقاظ من الهجعه برهان علی الرجعه

شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب می‌نویسد: شیخ در امل الآمل می‌گوید:

«این کتاب حاوی بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیاری از قدما و متأخرین و جواب شبهات در این موضوع است«

«شیخ حُرّ در سال ۱۰۷۵ نگارش این کتاب را به اتمام رساند«[۱۱]

۴. خلق الکافر

شیخ آقا بزرگ می‌نویسد:

«… (مؤلف در این کتاب) آنچه در زمینه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر در آورده است … در آن به ذکر احادیثی پرداخته است که نهی از بحث در قضا و قدر و امر به تکلم در مسأله بداء شده است.»[۱۲]

۵. الفوائد الطوسیه

شیخ حر در مقدمه این کتاب می‌نویسد:

«این کتاب پاسخ برخی از احادیث مشکل و دُرّهای تحقیق بعضی از مسائل پیچیده‌ای است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سؤال نموده‌اند…»[۱۳]

۶. بدایه الهدایه

شیخ حُرّ عاملی پیرامون انگیزه نگارش این کتاب می‌نویسد:

«گروهی از برادران مؤمن که خواهان حق و حقیقت بودند از من درخواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع‌آوری نمایم و در مواردی جزئی مستحبات و مکروهات ومباحات برگرفته از روایات ائمه اطهار در این زمینه به طور خلاصه آورده شود و …»[۱۴]

۷. امل الآمل

شیخ در جلد دوم این کتاب (ص ۳۷۰) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایی ذکر می‌کند که در سال ورود به مشهد (۱۰۷۳ ه‍ .ق) دیده است. او به دلیل مشاغل بسیار ۲۳ سال بعد، آن را به رشته تحریر در می‌آورد. در این باره نوشته‌اند:

شروع تألیف این کتاب سال ۱۰۹۶ ه‍ ق. و پایانش اول جمادی الثانی ۱۰۹۷ بوده است. شرح حال علمای جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته ۲۰۹ نفر و از علمای غیر جبل عامل ۱۱۱۰ نفر است«[۱۵]

۸. اثبات الهداه

این کتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ، از آثار شیرین و خواندنی است که در ۷ جلد به چاپ رسیده و برخی از جلدها به همت حجه الاسلام نصر الهی و برخی دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتی ترجمه شده است.

شیخ در مقدمه کتاب می‌نویسد:

«من به کتابی که در این باب کافی باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش علاقه‌مندند … دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادی پراکندگی پنهان مانده و کسی که بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است»

۹. هدایه الاُمّه

شیخ حر در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «… این کتابی است حاوی احکامی که برای هر فرد ضرورت دارد… این کتاب را به خاطر پاسخگویی و درخواست گروهی از برادران دینی به رشته تحریر درآورده‌ام …»[۱۶] دیگر کتابهای شیخ حر عاملی عبارتند از:

ــ تعلیقه‌ای بر کتاب مزار تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری (متوفای ۱۳۱۶ ق)

ــ کتاب الفصول المهمه فی اصول الائمه. دربردارنده قواعد کلی که ازائمه ـ علیهم السّلام ـ درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است.

ــ کتابی در رد صوفیه، یکهزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است.

ــ کتاب اجازات: در بردارنده انبوه اجازه‌های پیشینیان است.

ــ کتاب کشف التعمیه فی حکم التسمیه: پیرامون نامیدن حضرت مهدی به نام اصلی اوست که همنام پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ است.

ــ کتابی در اثبات اینکه نماز جمعه واجب عینی است (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابوری(

ــ کتاب نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است.

ــ کتابی در اثبات متواتر بودن قرآن.

ــ کتابی در رجال.

ــ کتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه ـ علیهم السّلام ـ .

ــ کتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو.

ــ کتابی در ردّ نظرات اهل سنّت.

ــ وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه کشف المحجّه علامه سید بن طاووس(

ــ کتابی پیرامون زیارتگاهها و زیاتنامه‌ها.

ــ کتابی در اخلاق: کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتی که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.

ــ کتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت»

ــ دیوان امام زین العابدین ـ علیه السّلام ـ که اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم کرده است (در بمبئی چاپ شده است)

ــ حاشیه بر کتاب کافی مرحوم کلینی.

ــ حاشیه برکتاب «من لا یحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق.

ــ حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسی (ره)

ــ حاشیه بر استبصار شیخ طوسی (ره)

ــ رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج.

۱۰. وسائل الشیعه

اما کتابی که شیخ حُرّ را با آن و آن را با شیخ حُرّ می‌شناسیم کتاب گران سنگ «وسائل الشیعه» است. این اثر یکی از کتابهای مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصی در میان کتابهای حدیثی برخوردار است. در این کتاب، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهی که فقها در استنباط احکام شرعی بدان نیازمندند و بر آنها تکیه می‌زنند جمع‌آوری کرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث می‌رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون اصول کافی، من لا یحضره الفقیه، استبصار، تهذیب و کتب دیگر که شمار آنها به هفتاد منبع و مأخذ می‌رسد جمع‌آورده است. شیخ حُرّ کتاب را با احادیثی در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهی آن را از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه‌ها تقسیم بندی نموده است.

شیخ حُرّ دو سوم این کار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحریر در آورد و در سال ۱۰۸۸ در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال برای شیخ سال پرکار و پربرکتی محسوب می‌شد. چرا که در این سال «فهرست وسائل الشیعه» را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نکته‌هایی است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فرا روی خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزی که این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانی است که آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طی می‌کنند. بر این کتاب از سوی بزرگان تعلیقه های بسیاری نگاشته شده که شاید شیخ حُرّ خود نخستین کسی است که برای ابهام زدایی پیرامون برخی از مطالب آن پیشقدم شده است و «تحریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامی است که شیخ حُرّ عاملی بر شرح وسائل الشیعه نهاده است.

محل تدریس و شاگردان شیخ

شیخ حر تنها مرد تتبع، تحقیق و نگارش نبود بلکه در تدریس و تربیت شاگردان از مردان موفق زمان خود به شمار می‌رفت. محل تدریس او در مشهد مقدس، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گرچه به درستی از عدد شاگردان شیخ اطلاعی در دست نیست، از مکان و گفتار هم عصران شیخ اینچنین به نظر می‌آید که درس شیخ یکی از باشکوه‌ترین کلاسهای درس در عصر وی بوده است . از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کرده‌‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:

۱. شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی.

۲. دو فرزندش شیخ محمد رضا و شیخ حسن.

۳. سید محمد حسینی أعرجی فرزند محمد باقر.

۴. سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی.

۵. مولا محمد فاضل مشهدی فرزندی محمد مهدی.

۶. سید محمد موسوی عاملی فرزند بن علی بن محیی الدین.

۷. مولا محمد صالح فرزند محمد باقر قزوینی مشهور به (روغنی)

۸. مولا محمد تقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه‍ . ق.(

۹. مولا محمد تقی دهخوار قانی قزوینی.

۱۰. سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.

۱۱. مولا حسن بن محمد طاهر قزوینی طالقانی.

۱۲. سید نورالدین جزایری (متوفی ۱۱۵۸ ه‍ . ق(

۱۳. محدث مولا محمد صالح هروی.

۱۴. حاج محمود میمندی.

۱۵. شیخ محمود بن عبدالسلام المَعْنی.[۱۷]

۱۶. علامه مجلسی )صاحب بحار الانوار(

۱۷. شیخ ابوالحسن بن محمد النباطی العاملی.

۱۸. سید محمد بن زین العابدین موسوی عاملی.

هجرت

چهل سال از عمر پربار شیخ حر عاملی می‌گذشت که او برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم ـ علیه السّلام ـ از «مشغر» عازم «مشهد» شد. اما چیزی نگذشت که با واقعیتهای جامعه آن روز تشیع در ایران روبرو گشت. شیخ حُرّ با آنکه از واژه شاه و شاهی نفرت داشت و عزلت و ریاضت را بر حضور و ریاست ترجیح می‌داد، در حساس‌ترین برهه تاریخ تشیع به دیگر عالمان شیعه اقتدا کرد و با پذیرفتن برخی مسئولیتهای اجتماعی در حساس‌ترین نقطه ایران (خراسان) که درمعرض تهاجم ازبکها و اهل تسنن هم مرز ایران بود دَین خود را در صحنه سیاست نیز به تشیع ادا کرد. پذیرفتن مقام شیخ الاسلامی از سوی شیخ حُرّ به ماجرای سفرش به اصفهان باز می‌گردد که او از طرف علامه مجلسی به دیدار کاخ شاه رفته بود.

«شیخ حُرّ در مجلس شاه سلیمان بدون اجازه شاه در بالای مجلس و نزد شاه نشست به طوری که بین او و شاه یک متکا بیش نبود. شاه پس از نشستن رو به شیخ کرد و گفت: به من گفته‌اند تو از علمای جلیل و بزرگ عرب محمد بن حسن حُرّ عاملی هستی حال به من بگو «فاصله میان حر و خر چقدر است»؟ شیخ بی‌درنگ (به شوخی) گفت: «یک متکا»! شاه از شجاعت و حاضر جوابی شیخ یکه خورد.[۱۸]

مؤلف کتاب گنجینه آثار قم می‌نویسد:

«بعد از گفتگو با شاه سلیمان و قضیه آنچنانی علمای اصفهان که پی به مدارج علمی او بردند، شاه سلیمان در مقام استمالت از وی برآمد، او را برای توطن در اصفهان دعوت کرد و شیخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت. بنابراین شیخ را قاضی القضات خراسان گردانید و با تجلیل روانه ساخت.»[۱۹]

وفات

شیخ حُرّ عاملی این فرزانه روزگار سرانجام در بیست و یکم ماه رمضان ۱۱۰۴ در هفتاد و یک سالگی چشم از جهان فرو بست و در زیر گنبد حضرت (رضا)، کنار منبر، برادرش شیخ احمد صاحب الدرالمسلوک با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در ایوانِ حجره‌ای از حجره‌های صحن شریف امام رضا ـ علیه السّلام ـ جنب مدرسه‌ میرزا جعفر به خاک سپرده شد.[۲۰] و مرقدش در کنار حرم رضای آل محمد واسطه بین مردم و پیشوای هشتم شیعیان گشت.

سلام بر او روزی که در «مشغر» معبر نور، چشم به جهان گشود. و روزی که در «مشهد» قبله نور، چشم از جهان فرو بست.

پی نوشت:

[۱] . اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۱۹۹.

[۲] . همان، ج ۱، ص ۱۳.

[۳] . مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۱۷۷.

[۴] . امل الآمل، ج ۱، ص ۱۰۷.

[۵] . شهیدان راه فضیلت، ص ۳۳۰.

[۶] . امل الآمل، ج ۵، ص ۶۵.

[۷] . در خصوص اتمام این کتاب به الذریعه، ج ۱، ص ۲۷۱، رجوع شود.

[۸] . جواهر السنیه، ترجمه زین العابدین کاظمی خلخالی، ص ۵.

[۹] . الصحیفه الثانیه السجادیه، ص ۵.

[۱۰] . الذریعه، ج ۱، ص ۲۷۱.

[۱۱] . الذریعه، ج ۲، ص ۵۰۶.

[۱۲] . الذریعه، ج ۷، ص ۲۴۶.

[۱۳] . الفوائد الطوسیه، ص ۶.

[۱۴] . بدایه الهدایه ولب الوسائل، ج ۱، ص ۱.

[۱۵] . ریاض العلماء، ج ۵، ص ۷۵.

[۱۶] . هدایه الامّه، ص ۴.

[۱۷] . اهل «مَعن» از توابع بحرین.

[۱۸] . اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۱۶۷.

[۱۹] . گنجینه آثار قم، عباس فیض، ص ۲۴۸.

[۲۰] . سجع البلابل، ج ۱، مقدمه.

حسن ابراهیم زاده