زیارت امیرالمؤمنین(ع)در سیره معصومین(علیهم السلام)

در مقاله اى دیگر، پیرامون زیارت قبر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و بزرگان بقیع در سیره معصومین(علیهم السلام) به بحث پرداختیم و دانستیم که زیارت بزرگان دین، بویژه قبر پیامبر اسلام و اهل بیت گرامى آن حضرت، وسیله اى براى ناخت خداوند; و جلوه اى از توحید و صفاى روح عاشقان و مشتاقان امامان معصوم(علیهم السلام) و پیوند با آرمانها و اعتقادات صاحب قبر در راستاى تداوم راه او است.

مقاله حاضر مرورى است بر سیره معصومین(علیهم السلام) در زیارت قبر امیرمؤمنان على(علیه السلام).

سرزمین نجف

بارگاه ملکوتى مولا على(علیه السلام) براى هر مسلمان عاشق شناخته شده است. «نجف » به معناى جایگاه بلند در زمین هموار است که آب آن را فرا نمى گیرد. در آن جایگاه پیامبران بزرگى مانند حضرت آدم و نوح آرمیده اند. «على » نیز به معناى والا و برتر است و از مرتبه ویژه اى در میان سایر انسانها برخوردار مى باشد، به گونه اى که انسانهاى عادى به مقام او نمى رسند. «لا یرقى الى الطیر» عاشقان امام که دلداده این درگاهند، با زیارت بارگاه ملکوتى آن حضرت و ارتباط روحى و معنوى با آن امام همام مى کوشند تا خود را از تعلقات مادى رها سازند و به مقام بلند آن حضرت نزدیک شوند. و بدینوسیله بتوانند قابلیت نوشیدن آب گواراى «حوض کوثر» را از دست امام خویش دریابند. و این است فلسفه زیارت امام على(علیه السلام) که در روایات فراوانى به آن اشاره شده است.

پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «من زار علیا فقد زارنى و من احبه فقد احبنى…» کسى که على را زیارت کند مرا زیارت کرده و آن شخص که او را دوست دارد مرا دوست داشته است.

و امام صادق(علیه السلام) فرمود: «من زار امیرالمؤمنین عارفا بحقه غیر متجبر و لا متکبر کتب الله له اجر مائه الف شهید…»

کسى که امیرمؤمنان(علیه السلام) را با شناختن حق او و بدون جبر و تکبر زیارت نماید، خداوند بزرگ پاداش صد هزار شهید براى او مى نویسد.

در برخى روایات آمده است که زائر امیرمؤمنان تنها آن حضرت را زیارت نمى کند بلکه آدم و نوح را نیز زیارت مى کند.

و امام صادق(علیه السلام) از زیارت امام على(علیه السلام)، به عنوان پناهگاهى براى دردمندان یاد کرد و فرمود: «در پشت کوفه، قبرى است که دردمندان به آن پناه مى برند و خداوند بزرگ، به خاطر آن شفا کرامت مى فرماید».

بسیار روشن است که انسانى که در زندگى دنیایى خویش فریادرس هر درمانده اى بود در حیات اخروى نیز پناهگاه هر پناهنده اى خواهد بود.

مرحوم شیخ مفید نقل کرده است که: روزى هارون الرشید به قصد شکار از کوفه بیرون رفت و بسوى غریین وثویه [اطراف نجف] حرکت نمود، در آنجا آهوانى را دید. دستور داد تا بازهاى شکارى رها شوند و بر آنها حمله کنند، آهوان فرار کرده و به پشته اى پناه بردند و در آنجا آرمیدند; بازها نیز افتاده و تازیها هم باز شدند. هارون تعجب کرد; هنگامى که آهوان از فراز پشته به پایین آمدند، بازها نیز قصد شکار آنها داشتند بار دیگر به آن پشته پناه مى بردند و شکارى ها از قصد آنها بر مى گشتند تا سه بار بدینگونه تکرار شد. هارون که سخت در تعجب فرو رفته بود، دستور داد تا پیرامون آن مکان کسب خبر کنند. خدمتگزاران به جستجو پرداختند و پیرمردى یافتند و نزد او آوردند. هارون از حال آن مکان جویا شد.

گفت: اگر به من امان بدهى، قصه آن را مى گویم. هارون گفت: با خدا عهد مى کنم تو را آزار نرسانم و تو در امان باشى.

گفت: خبر داد مرا پدرم از پدران خود که مى گفتند قبر امیرمؤمنان(علیه السلام) در این پشته واقع است و حق تعالى آن را حرم امن و امان خود قرار داده است و هر که به آن پناه ببرد در امان باشد.

آرى امام على(علیه السلام) امان اهل زمین است; چنانکه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن حضرت و فرزندانش را مانند ستارگان – که امان اهل آسمانهایند – امان اهل زمین معرفى فرمود.

از دیدگاه شیعه، معصومین علیهم السلام پس از مرگ مانند دوران حیات خویش هدایتگر انسانها و پناه دهنده درماندگان مى باشند. از این رو به زیارت و توسل به آنان تاکید شده است. در این میان ائمه معصومین علیهم السلام نیز براى زیارت اهمیت زیادى قایل بودند دارد. بطوریکه امامان دیگر هم خود به این مهم مى پرداختند و هم دیگران را تشویق به زیارت مى نمودند. شایسته است براى آگاهى از چگونگى و محتواى زیارت آنان نمونه هایى را ارائه مى دهیم.

زیارت امام على در سیره امام سجاد و امام باقر علیهما السلام

بدون تردید رفتار معصومین (علیهم السلام) روشن ترین سرچشمه شناخت است، بگونه اى که رفتار آنان از گفتارشان رساتر و گویاتر مى باشد; چرا که در گفتار جاى احتمالات و اطلاق و تقید و … وجود دارد، در صورتى که عمل گویاترین دلیل بر مشروعیت و مطلوبیت است. از این رو «سیره عملى امامان » بهترین الگو براى زائران مى باشد.

امام باقر(علیه السلام) فرمود: با پدرم به زیارت قبر جدم امیرمؤمنان – على بن ابیطالب – در نجف رفتیم. پدرم نزدیک قبر ایستاد و گریست و فرمود:

«السلام على ابى الائمه و خلیل النبوه و المخصوص بالاخوه. السلام على یعسوب الایمان و میزان الاعمال و سیف ذى الجلال. السلام على صالح المؤمنین و وارث علم النبیین، الحاکم فى یوم الدین. السلام على شجره التقوى. السلام على حجه الله البالغه و نعمته السابغه و نقمته الدامغه، السلام على الصراط الواضح … انت وسیلتى الى الله و ذریعتى ولى حق موالاتى و تامیلى; فکن لى شفیعى الى الله عز و جل فى الوقوف على قضاء حاجتى و هى فکاک رقبتى من النار و اصرفنى فى موقفى هذا بالنحج. و النجم الائح و الامام الناصح و رحمه الله و برکاته.

اللهم ارزقنى عقلا کاملا و لبا راحجا و قلبا زکیا و عملا کثیرا و ادبا بارعا و اجعل ذلک کله لى و لا تجعله على برحمتک یا ارحم الراحمین ».

سلام بر پدر امامان و دوست مقام پیامبرى اختصاص یافته به [رسول خدا.] درود بر پیشواى ایمان، میزان اعمال، شمشیر خداوند با جلال و عظمت.

درود بر حاکم روز قیامت. درود بر درخت پرهیزکارى حجت بالغه الهى و نعمت واسعه و عذاب کوبنده خداوندى. درود بر راه روشن حق و ستاره درخشان هدایت و پیشواى خیرخواه. اى امیرمؤمنان تو وسیله و واسطه من بسوى خدایى. حق دوستى شما براى من، مایه امید است. پس مرا در توقفگاهها در پیشگاه خداوند «عزوجل » شفاعت نما و نیازم را که آزادى از آتش جهنم است برآورده ساز و از این جایگاه، پس از زیارت، مرا با موفقیت و برآورده شدن حاجتها بازگردان…

نکته دوم این است که زائرین باید امامان معصوم(علیهم السلام) را به عنوان وسیله و شفیع خود قراردهند.

خدایا به من عقل کامل و مغزى ممتاز، قلبى پاک و عملى صالح و شایسته فراوان و ادب والا عطا فرما و تمام این نعمتها را به سود من نه بر ضرر من مقرر فرما.

در متن این زیارت نکاتى چند قابل دقت است.

۱- روش سلام دادن: هر سلامى همراه با یادآورى یکى از ویژگیهاى امیرمؤمنان(علیه السلام) است. از اینرو در روایات اشاره شده که از شرایط زیارت معصومین(علیهم السلام) شناختن مقام و ویژگیهاى آنان است.

امام سجاد(علیه السلام)، بهترین آشنا به مقام ولایت عظمى برخى از مقامات آن حضرت را اینگونه یادآورى مى کند:

« على(علیه السلام) پدر امامان معصوم(علیهم السلام) است. کسانى که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آنان را به عنوان جانشین خویش معرفى فرموده و آنان را هم وزن قرآن یاد کرده است. «انى تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتى اهل بیتى ».

على(علیه السلام) بهترین دوست و برادر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و تنها فردى که شایستگى خلیل بودن رسول خدا را کسب کرد امام على(علیه السلام) بود زیرا خلیل بودن بالاتر از دوست بودن است و بدین جهت آن حضرت او را برادر خود برگزید.

« على(علیه السلام) معیار اعمال است ». توسط آن حضرت ایمان و نفاق شناخته مى شود و بهشتیان از دوزخیان متمایز مى گردند زیرا «على مع الحق و الحق مع على یدور حیث ما دار».

« على(علیه السلام) شمشیر خدا است ». قدرت خداوند در قدرت و بازوى على(علیه السلام) جلوه گر شده است. شمشیر على(علیه السلام) سر کافران را از تن جدا نمود و بزرگان آنان را در خون خود غلطاند; از این رو پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «شمشیر زدن على در روز خندق برتر از عبادت جن و انس است.»

« على(علیه السلام) وارث دانش پیامبر است ». از آنجا که دانش پیامبران الهى در نزد پیامبر اسلام بود و به فرموده آن حضرت من شهر علمم و على(علیه السلام) در آن است; به طور مسلم پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تمامى دانش خود را بر على(علیه السلام) عرضه داشته است.

على(علیه السلام) درخت تقوى است، بى شک شخصى که مى خواهد تقوى را بشناسد، باید على(علیه السلام) را بشناسد و براى شناخت على(علیه السلام)، باید واقعیت تقوى را بفهمد. آن حضرت در خطبه همام، ویژگیهاى متقین را با بیان الهى خویش آشکارا بیان فرموده که همه آنها در وجود حضرت تجلى یافته است.

۲ – نکته دوم این است که زائرین باید امامان معصوم(علیهم السلام) را به عنوان وسیله و شفیع خود قرار دهند تا در پیشگاه خداوند بزرگ از آنان شفاعت نمایند. نیازهاى خویش را عرضه کنند، تا بواسطه مقام و عظمت امام برآورده شود. بزرگترین حاجت انسان آزادى و نجات از آتش دوزخ است. که امام سجاد(علیه السلام) آن را بیان فرمود.

۳ – روش درخواست نیازهاى اساسى: بهترین نعمت براى انسان عقل کامل و قلب پاک است که اصول و پایه زندگى سالم را تشکیل مى دهد از این رو زائر بایستى از درگاه خداوند بزرگ عقل کامل و روحى عالى و قلبى پاک را درخواست نماید این سیره و روش زیارت معصومین(علیهم السلام) مى باشد.

ابوحمزه ثمالى که از چهره هاى زاهد و عارف کوفه بود مى گوید: روزى امام سجاد(علیه السلام) را در کوفه ملاقات کردم فرمود: آیا دوست دارى به همراه من قبر جدم على بن ابیطالب(علیه السلام) را زیارت کنى؟ عرض کردم: آرى.

آنگاه در سایه شتر آن حضرت حرکت کردم در حالى که با من صحبت مى کرد; تا به بقعه و جایگاهى رسیدیم که نور افشان بود امام سجاد(علیه السلام) از مرکب فرود آمد. گونه هاى مبارک را بر قبر گذاشت و فرمود: «یا اباحمزه هذا قبر جدى على بن ابیطالب(علیه السلام) ثم زاره بزیاره اولها: السلام على اسم الله الرضى و نور وجهه المضیئ ».

اى ابا حمزه این قبر جدم على است آنگاه به زیارت مشغول شد.

۴ – جابر جعفى از چهره هاى بزرگ اسلام و از تابعان به شمار مى آید و امام باقر و صادق(علیه السلام) را ملاقات کرده است. به نقل از امام باقر(علیه السلام) مى گوید: امام زین العابدین به زیارت امیر مؤمنان رفت و نزدیک قبر ایستاده و گریست. آنگاه چنین فرمود:

«السلام علیک یا امین الله فى ارضه و حجته على عباده السلام علیک یا امیرالمؤمنین اشهد انک جاهدت فى الله حق جهاده و عملت بکتابه و اتبعت سنن نبیه(صلى الله علیه و آله) حتى دعاک الله الى جواره … اللهم فاجعل نفسى مطمئنه بقدرک راضیه بقضائک مولعه بذکرک و دعائک محبه لصفوه اولیائک محبوبه فى ارضک و سمائک صابره على نزول بلائک شاکره لفواضل نعمائک…»

درود بر تو اى کسى که در زمین امین پروردگار و بر بندگان حجت خدایى. سلام بر تو اى امیر مؤمنان. گواهى مى دهم که تو در راه خدا حق جهاد و تلاش را انجام دادى و به کتاب خدا (قرآن) عمل کردى و از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پیروى نمودى، تا اینکه خداوند تو را بسوى خود فرا خواند… بارالها تو جان مرا به قضا و قدر خود مطمئن و خوشنود فرما و به یاد خویش مشتاق و حریص گردان و من را دوستدار خاصان از اولیاى خود و محبوب اهل زمین و آسمان قرار ده. در هنگام نزول بلا و سختى به من صبر و شکیبایى عنایت فرما. مرا شکرگزار نعمتهاى فراوان خود قرار بده.

این زیارت معروف به زیارت امین الله است که از لحاظ متن و سند مورد اطمینان کامل است و مرحوم مجلسى از این زیارت که به بهترین مسائل اخلاقى و معنوى اشاره کرده است به عنوان بهترین زیارت یاد کرده است.

لازم به یادآورى است که زیارت امین الله نزد قبور هر یک از امامان وارد شده است از این رو امام باقر(علیه السلام) فرمود: هر که از شیعیان ما این زیارت را نزد قبر امیرمؤمنان(علیه السلام) یا قبر یکى از ائمه علیهم السلام بخواند حقتعالى این زیارت و دعا را در نامه اى از نور بالا مى برد و مهر حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن مى زند و آن را نگهدارى مى کند تا تسلیم قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) شود و آن حضرت با بشارت و تحیت و کرامت از زائر استقبال مى کند.

نگاهى اجمالى به زیارت امین الله

از آداب بسیار خوب و پسندیده آن است که هنگام ورود بر شخصى، بویژه اگر از بزرگان باشد، به او سلام داده و از حالات او جویا شد و براى او دعا کرد. از دیدگاه اسلام مرگ نابودى نیست، بلکه تحول و کمال است; بویژه براى انسانهاى رشد یافته. از این رو در هنگام ورود به مشاهده مشرفه امامان (علیهم السلام) بر آنان نظیر انسانهاى زنده سلام گفته و راز دل با آنان در میان مى گذاریم و یاد مى کنیم و ویژگیهاى بزرگ و برجسته آنان را بر زبان مى آوریم. یک زائر با این دید سلام مى دهد که صاحب قبر سخن او را شنیده و پاسخ مى دهد.

در زیارت امین الله زائر در آغاز با سلام هاى کوتاه و یادآورى چند ویژگى برجسته، به سراغ نیازها و خواسته هایش مى رود و آنها را مطرح مى سازد. البته نیازها گاه نیازهاى مادى و گاه معنوى است. نیازهاى معنوى سعادت دنیوى و اخروى را به دنبال دارد. از این رو امامان علیهم السلام به نیازهاى معنوى بیشتر اصرار داشته اند تا به عاشقان و زائران دلداده مولا على و سایر امامان چگونه دعا کردن و چگونه خواستن را بیاموزند.

منبع: ماهنامه کوثر شماره ۷

حسین رجبى