جغرافیاى تاریخى هجرت حضرت معصومه(س)

اشاره:

پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت با رفتار ناشایست مشرکان مکه روبرو شد و به ناچار یثرب را براى هجرت و ترویج دین خدا انتخاب کرد. شهرى که پس از هجرت «مدینه النبى(ص)» نام گرفت. اولین پیمان بین رسول اکرم(ص) و اهالى یثرب در ایام حج سال ۶۲۰میلادى هنگامى که عده اى از مردم یثرب به مکه عزیمت کرده بودند، و پیمان دیگر در سال ۶۲۲ م (سال هجرت) انعقاد یافت (۱). هجرت از مکه به مدینه آغازشد، تا آنکه رسول اکرم(ص) روز دوشنبه هشتم ربیع الاول سال اول هجرى به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع الاول قبا را ترک فرمود. (۲) وجود رسول گرامى سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودى (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنى قریظه از مدینه خارج شد.

رسول اکرم(ص) خانه و مسجد خود را در یک واحد معمارى برپا کرد و خانه هاى صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکنده شد. در کنار مسجد خیمه اى به عنوان بیمارستان و مکانى به امور نظامى اختصاص یافت.

خانه پیامبر(ص) همزمان با تاسیس بناى مسجد، به دست مبارکشان و همکارى صحابه در سمت شرقى مسجدالنبى(ص) بناگردید. این خانه داراى  ۹ اتاق بود که بوسیله شاخه هاى خرما و کاه و گل پوشیده شده بود. به طورى که اگر انسانى دستش را بلند مى کرد به سقف مى رسید.

خانه ها از مقابل باب النساء فعلى شروع و در جنوب شرقى (۳) ادامه مى یافت. خانه فاطمه زهرا(س) نیز مجاور و پشت خانه پیامبر (پشت خانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون مى آمدند، از روزنه اى که بین خانه بود، جویاى حال دخترشان مى شدند. (۴)

در اطراف مدینه دیوارى نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم(ص) بازارى تجارى در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلى برپا مى شد و از اینجا آشکار مى گردد که نظام تجارى مدینه به همان شیوه اولى خود ادامه مى یابد و آن جدایى مناطق مسکونى از مناطق تجارى است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهاى بزرگى بود که کالاهاى تجارى در آن عرضه مى شد و ساختمان ثابتى در آنجا موجود نبود.

مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال ۳۶هجرى برابر۶۵۷ میلادى همچنان مرکز حکومت اسلامى بود تا آنکه حضرت امیرالمؤمنین على(ع) مرکز دولت اسلامى را از مدینه به کوفه انتقال دادند. و پس از صلح امام حسن(ع) اهل بیت صمت به مدینه بازگشتند. با مرورى به تاریخ حیات ائمه شیعه(ع) درمى یابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولدیافته و تمامى عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذرانده اند.

خانه امام  صادق و امام  کاظم(ع)

حضرت امام صادق(ع) خانه حارثه بن نعمان را در سالهاى (۱۰۰-۱۴۷) به ملکیت خود درآورد و خانه مسکونى خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبى خانه ابوایوب انصارى قرارداشت، خانه اى که پیامبرخدا(ص) در بدو ورود به مدینه در طبقه هم کف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگى کردند (۵) و پس از ساخت مسجدالنبى(ص) به منزلى که مجاور آن بنا شده بود، نقل مکان فرمود.

بدین ترتیب خانه امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نیز چون ائمه شیعه(ع) در مدینه بود و همین خانه اى که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالى امام کاظم(ع) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمى اعم از فقهى، کلامى و تفسیرى و حدیثى بود.

هرچند خلفاى وقت با به شهادت رساندن امام صادق(ع) بر آن بودند تا نظام آموزشى و سازماندهى شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمى شیعه با امامت امام کاظم(ع) ادامه یافت.

سیدبن طاووس مى نویسد:

«گروه زیادى از یاران و شیعیان خاص امام کاظم(ع) و رجال خاندان هاشمى در محضر آن حضرت گردمى آمدند و سخنان گهربار و پاسخهاى آن حضرت به پرسشهاى حاضران را یادداشت مى نمودند و هر حکمى که در مورد هر پیش آمدى صادر مى نمود، ضبط مى کردند».

قیامهاى شیعى رو به فزونى نهاده بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده مى شد. شیعیان براى رسیدن به آرمان الهى و حکومت اسلامى لحظه شمارى مى کردند. سازماندهى منظم «وکلا» موجب شده بود تا بیت المال سرزمین پهناور اسلامى به سوى امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل مى کرد. لذا امام کاظم(ع) تحت نظر قرارگرفت و از زندانى به زندان دیگر انتقال یافت تا در بغداد به شهادت رسید.

خاندان امام کاظم(ع)

در تعداد اولاد امام کاظم(ع) اختلاف است. چنانکه یعقوبى براى آن حضرت هیجده پسر و بیست وسه دختر ذکر مى کند. (۶) و برخى از کتب انساب مانند «عمده الطالب » والمجدى امام کاظم(ع) را داراى شصت فرزند مى دانند که بیست وسه نفر از آنها پسر و سى وهفت تن دختر مى باشند (۷) در هرحال بر ما روشن مى شود که امام کاظم(ع) اولاد بسیارى داشتند.

علل عمده این امر به چند مساله برمى گردد:

۱ – همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(ص) گفته مى شود، امام نیز به پیروى از پیامبر اکرم(ص) مى خواسته با ازدواج با خانواده هاى مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق سازد و یا اگر با خانواده هاى شیعى ازدواج مى کرد، در صدد بود با توجه به نابسامانى اقتصادى جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشى مى شد، آن خانواده ها را علاوه بر پوشش فرهنگى و رهبرى سیاسى، پوشش اقتصادى دهد.

۲ – علت دیگر فراوانى فرزندان امام کاظم(ع) شاید از این جهت باشد که امام(ع) جو سیاسى وقت را مخالف سادات و علویان مى دید، به گونه اى که با زندانى کردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.

۳ – شاید امام(ع) مى خواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت خاص واقع مى شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن مى رفت در آینده کسى جز وصى وى، از اسرار آل محمد(ص) آگاهى نداشته باشد تا آن را منتشرسازد.

۴ – فرزندان امام کاظم(ع) پس از وى، یاران صمیمى امامت در عصر امام رضا(ع) شدند و امام کاظم(ع) به این مساله توجه داشت.

ولادت حضرت معصومه(س)

حضرت فاطمه معصومه(س) از فرزندان امام کاظم(ع) و شخصیتهاى برجسته خاندان موسوى است که دو امام را در عصر خویش درک کرده و از رهنمودهاى آن بزرگان بهره برده است. با توجه به محدودیتى که شیعیان در عصر موسوى داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدوین نشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طى حوادث و رویدادها از بین رفته است. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم(ع) هم نسبت به ائمه پیش از خود چون امام صادق(ع) رواج نیافته و تنها بخشى از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده است.

این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه(س) نیز مطرح است. برخى به نقل از کتاب «نزهه الابرار فى نسب اولاد ائمه الاطهار» (۸) و کتاب «لواقع الانوار فى طبقات الاخیار» (۹) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال ۱۷۳هجرى مى دانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزى گوید:

«… از کتاب نزهه الابرار فى نسبه اولاد الائمه الاطهار نقل شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربیع الثانى سال دویست ویک در قم وفات کرده ». (۱۰)

برخى دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال ۱۸۳هجرى ذکر مى کنند (۱۱) که ظاهرا لغزشى در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته است و با توجه به شهادت امام کاظم(ع) در سال ۱۸۳هجرى (۱۲) و زندانى بودنشان در طى سالهاى ۱۷۹ (۱۳) تا ۱۸۳ منطقى به نظر نمى رسد که حضرت معصومه(س) در سال ۱۸۳هجرى تولد یافته باشد.

مؤلف «مستدرک سفینه البحار» (۱۴) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه(ص) مى نویسد:

«فاطمه المعصومه المولوده فى غره ذى القعده سنه ۱۷۳» (۱۵) .

«فاطمه معصومه در اول ذیقعده ۱۷۳هجرى دیده به جهان گشود».

البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخ داده و همگى روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کرده اند.

علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه(س) با شهادت امام کاظم(ع) مصادف مى شود و موجب خدشه دار شدن قول سال ۱۸۳ است، نکته دیگرى مطرح است و آن این که حضرت امام کاظم(ع) چهار دختر به نام «فاطمه » داشتند (۱۶) که حضرت معصومه(س) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغرى، فاطمه وسطى و فاطمه اخرى فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال ۱۷۳هجرى قمرى روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) مى باشد. (۱۷)

محیط تربیتى

حضرت فاطمه معصومه(س) در محیطى پرورش یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقى آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسایى و تقوا، راستگویى و بردبارى، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگى و پاکدامنى و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(ص) بود (۱۸) . پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت بودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافى مبذول مى داشتند. همانگونه که رسول اکرم(ص)، خدیجه کبرى را به همسرى انتخاب کرد تا به تربیت فرزندانش همت گمارد و او نخستین ایمان آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتى چون حضرت فاطمه زهرا(س) را پرورش داد. ائمه طاهرین(ع) نیز به پیروى از رسول اکرم(ص) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومى که پس از آنها به امامت خواهدرسید، از مادرى پاکدامن و پارسا متولد شود. امام کاظم(ع) نیز از این اصل تبعیت نمود.

مادر حضرت معصومه(س)

حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(ع) به همسرى فرزندش امام صادق(ع) درآمده بود. امام صادق درباره مقام والاى همسرش که مادر امام کاظم(ع) شد فرماید:

«حمیده مصفاه من الادناس کسبیکه الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتى ادیت الى کرامه من الله لى، والحجه من بعدى » (۱۹) .

«حمیده مانند شمش طلاى خالص، از ناپاکى ها و ناخالصى ها، پاک است، فرشتگان او را همواره نگهدارى کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتى که خدا نسبت به من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(ع) عنایت فرمود.»

حمیده بانویى آگاه و حدیث دان بود و احادیثى را که از امام صادق(ع) و دیگران شنیده بود، همچون یک راوى مورد اعتماد به مردم نقل مى کرد و درواقع یکى از اساتید مجامع علمى بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب مى شد (۲۰ . وى در حوزه آموزشى خویش با دخترى از اهالى مغرب به نام «نجمه » آشناشد. نجمه علوم اسلامى را از همسر امام صادق(ع) فرامى گرفت و نشانه هاى عقل و هوشیارى و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملى وى مشهودبود.

حمیده گوید: روزى که نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبر(ص) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (اى حمیده نجمه را به پسرت موسى(ع) ببخش و همسر او کن، همانا به زودى بهترین فرد روى زمین از او متولد مى شود. من به این دستور عمل کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنیا آمد» (۲۱) .

نجمه به اندازه اى از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره برد که در ایام شیردادن به امام رضا(ع) نمى توانست چون سابق به اعمال عبادى خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک کنید.

از او سؤال شد، مگر شیرت کم شده است؟

در پاسخ گفت:

«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن على ورد من صلاتى وتسبیحى، وقدنقص منذ ولدت » (۲۲) .

«سوگند به خدا دروغ نمى گویم، شیرم کم نشده، ولى براى من ذکرهایى از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستارى و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده است ».

پى نوشت:

۱ – «تاریخ العرب » فلیپ حتى، ص ۱۶۷، «مدینه منوره »، صالح لمعى مصطفى، ص ۱۷.

۲ – «تاریخ یعقوبى »، ج ۱، ص ۴۰۰.

۳ – «طبقات ابن سعد» ج ۱، ص ۴۹۹.

۴ – «سیرى در وادى عشق »، ص ۳۳،۳۴.

۵ – «الانوار البهیه »، محدث قمى، ص ۱۷۰.

۶ – «تاریخ یعقوبى »، ج ۲، ص ۴۲۱.

۷ – «عمده الطالب »، ص ۱۹۶-۱۹۷، «المجدى »، ص ۱۰۶.

۸ – این اثر تالیف «سیدموسى برزنجى شافعى مدنى » است، «الذریعه)، ج ۲۴، ص ۱۰۷.

۹ – از تالیفات «عبدالوهاب شعرانى شافعى »، متوفاى ۹۳۷هجرى است، «کشف الظنون »، ج ۲، ص ۱۵۶۵.

۱۰ – «وسیله المعصومیه »، ص ۶۵.

۱۱- «گنجینه آثار قم »، ج ۱، ص ۳۸۶; به نقل از «نزهه الابرار» ولواقع الانوار.

۱۲ – «تاریخ اهل بیت »، ص ۸۲.

۱۳ – «اصول کافى »، ج ۱، ص ۳۹۷، «تاریخ بغداد»، ج ۱۳، ص ۲۷، «اقبال »، ص ۶۷۷، «تاریخ قم »، ص ۱۹۹.۳

۱۴- محدث گرانقدر و رجالى توانا مرحوم آیه الله شیخ على نمازى متوفى دوم ذیحجه ۱۴۰۵ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافته است. مرقد وى در یکى از حجره هاى صحن رضوى در کنار بارگاه ملکوتى امام رضا(ع) قراردارد.

۱۵ – «مستدرک سفینه البحار» ج ۸، ص ۲۵۷.

۱۶ – «بحارالانوار»، ج ۴۸، ص ۲۸۶، «تذکره الخواص »، ابن جوزى، ص ۳۱۵.

۱۷ – و نیز رجوع کنید به: «کریمه اهل بیت » ص ۹۷-۱۰۳، «زندگانى حضرت موسى بن جعفر(ع)، عمادزاده، ج ۲، ص ۳۷۵، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردى، ص ۱۱۱،۱۱۳.

۱۸ – برگرفته از آیه ۳۵ سوره احزاب.

۱۹ – اصول کافى، ج ۱، ص ۴۷۷.

۲۰ – علاوه بر حوزه علمیه اى که توسط رسول اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) بنیان نهاده شد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوى و دین شناس به جامعه اسلامى عرضه کرد، در همان ردیف حوزه هاى علمى بانوان از سوى رسول اکرم(ص) و حضرت فاطمه زهرا(س) تاسیس گردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبرى کرده و به واسطه خویشى با امامان و بهره گیرى از لحظه لحظه حیات پربارشان در هر عصرى از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوع کنید به: «مسند فاطمه معصومه(س) از همین قلم.

۲۱ – «اعلام الورى »، ص ۳۰۲.

۲۲ – عیون اخبارالرضا(ع)، ج ۱، ص ۱۵.

منبع: فرهنگ کوثر – شماره ۱