تاریخ حرم ائمه بقیع (علیه السلام) (۴)

اشاره:

 قبری که داخل حرم مطهر ائمه بقیع به فاطمه (ع)نسبت داده مى شود، فاطمه زهرا است یا فاطمه بنت است؟ توضیح و بیان این موضوع، که مهمترین و جالبترین بخش از تاریخ حرم ائمه بقیع را به خود اختصاص است، ایجاب مى کند که چند مطلب مورد بررسى قرار گیرد. مدفن حضرت  زهرا ( سلام الله علیه  )کجاست؟ یکی از مسائل مسلّم و قطعى در مورد حضرت زهرا ( سلام الله علیه )این است که قبر آن حضرت مخفى است و تا به حال، بطور مشخص و قطعى قبری به آن حضرت نسبت داده نشده است .

علت اختفا

سمهودی مى گوید: سبب اختفاى قبر حضرت فاطمه ( سلام الله علیه )و مشخص نبودن آن و بعضى دیگر از قبور بزرگان، این است که در صدر اسلام علاوه بر اینکه ساختن بنا بر روى قبور و یا استحکام قبور با گچ و آجر بطور عموم معمول نبوده، درباره اختفاى قبور اهل بیت (ع) انگیزه  بخصوص دیگرى نیز وجود داشته و آن عداوت و دشمنى حکام درگذشته و امروز با اهل بیت (ع) است، بطورى که بنا به نقل مسعودی در سال دویست و سى و شش، متوکّل دستور داد قبر حسین بن علی (ع) محو و با خاک یکسان و کسانى که در کنار این قبر می باشند، شدیداً مجازات شوند و در اجراى این دستور، پول های زیادى صرف و پاداش هاى فراوانى به مجریان این فرمان پرداخت گردید . (۱)

بخش دوم گفتار سمهودى درست و دقیقاً مطابق با حوادثى است که در طول تاریخ، از سوى حکومت ها در مقابل اهل بیت رسول خدا (ص) به وقوع پیوسته است و دلیل روشن بر گفتار وی، قبل از اقدام متوکّل که در اواسط قرن سوّم صورت گرفته است اقدام بنى امیه در تخریب و انهدام خانه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه) است که در قرن اول صورت گرفت لیکن بخش اول گفتار سمهودى را در مورد قبر یگانه یادگار رسول خدا (ص)باید یک نوع تحریف تاریخ و تغییر واقعیت دانست، زیرا وى به جاى انگیزه واقعى این موضوع، رایج نبودن بنا و ساختمان بر قبور بزرگان را دلیل اختفای قبر آن حضرت معرفى مى کند. در صورتى که قبور عده اى از صحابه و اقوام دیگر رسول خدا (ص)در مکه و مدینه در داخل و خارج بقیع مشخص مى باشد و لذا باید علت اختفاى قبر آن حضرت را در جای دیگر جستجو کرد و انگیزه واقعى آن را همانگونه که هست، بیان نمود، همان انگیزه و علّتى که در منابع حدیثى و تاریخی شیعه و اهل سنت منعکس گردیده است و آن عبارت است از وصیت و تأکید حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه )بر این که پیکر پاکش شبانه دفن شود و قبر مطهرش پنهان و مخفى گردد .

در صحیح بخارى و صحیح مسلم، در ضمن نقل جریان اختلافِ نظر حضرت  زهرا (سلام الله علیه )(س)با اقدام و عملکرد ابوبکر در مورد فدک و ارث رسول خدا (ص)از عایشه چنین آمده است :

 فـوجـدت فاطمه على أبى بکر فى ذلک فحجرته فلم تکلمه حتى توفیت و عاشت بعدالنّبى (ص)سته اشهر، فلما توفیت دفنها زوجها على لیلاً و لم یؤذن بها أبابکر و صلّى علیها. (۲)

فاطمه (سلام الله علیه ) از این جهت نسبت به ابوبکر رنجش خاطر پیدا کرد و با او سخن نگفت تا از دنیا رفت .

عایشه اضافه مى کند: فاطمه پس از رسول خدا (ص)شش ماه زنده بود و چون از دنیا رفت همسرش علی، ابوبکر را از وفات وى مطلع نساخت و خودش بر پیکر او نماز خواند و شبانه دفن نمود .

ابن عبدالبر مى گوید: وکانت اشارت على زوجها أن یدفنها لیلاً  ۳:

فاطمه (س) به همسرش على (ع) اشاره کرده بود که به خاکش بسپارد.

این اشارت از سوى حضرت  زهرا (سلام الله علیه ) و دفن شدن پیکرش به هنگام شب، که در منابع اهل سنت فراوان نقل گردیده، در منابع شیعه قدری صریح تر ذکر شده است :

در روایتى آمده است که: امیر مؤمنان على (ع)به هنگام شدّت مرض و در آخرین روزهاى حیات همسرش، در پاسخ پیام عمویش عباس که در مورد تجهیز و تشییع جنازه فاطمه زهرا به آن حضرت پیشنهاداتی را ارائه مى داد چنین فرمود :

و أنا اسئلک یا عمّ أن تسمح لى ترک ما أشرت به، فانّها وصّتنی بستر امرها.(۴)

 ای عمو! درخواست من این است که اجازه دهى از پیشنهاد تو در این مورد صرف نظر کنم، زیرا خود فاطمه بر من وصیت نموده است که مراسم تدفین وى مخفیانه انجام پذیرد.

مرحوم شیخ مفید از حسین بن على (ع) نقل مى کند :

 فلمّا حضرتها الوفاه وصت امیرالمؤمنین ان یتولّى امرها و یدفنها لیلاً و یعفى قبرها، فتولّى ذلک امیرالمؤمنین و دَفنها و عفى موضع قبرها. ۵

و بنابر بعضى از روایات، امیر مؤمنان على (ع)بر چهل قبر در بقیع آب پاشید و شبیه هفت قبر به وجود آورد تا قبر حضرت زهرا (سلام الله علیه ) به هیچ وجه شناخته نشود . ۶

به هرحال این وصیت و این نوع تدفین موجب گردیده که قبر حضرت  زهرا (سلام الله علیه ) مخفى و اقوال و آراء مختلف در میان محدّثان و مورّخان در محل دفن وى پدید آید. از این رو است که عده اى مى گویند قبر فاطمه (سلام الله علیه )در بقیع واقع گردیده و عده اى دیگر بر این عقیده اند که در داخل خانه اش قرار گرفته و بعضى دیگر احتمال مى دهند در مسجد رسول خدا (ص)و در میان بیت و منبر آن حضرت باشد و بطورى که ملاحظه خواهید فرمود، کسانى که قبر آن حضرت را در بقیع دانسته اند، با اختلاف شدید سخن گفته و احتمالات متعددى را مطرح ساخته اند .

مدفن حضرت  زهرا (سلام الله علیه) از دیدگاه روایات

روایات متعدد و مسند و مورد اعتمادى که از ائمه معصوم (علیه السلام)در محل دفن حضرت  زهرا ( سلام الله علیه )در منابع شیعه نقل گردیده، نشانگر این است که آن حضرت در داخل خانه خودش که در کنار مسجد و در جوار خانه رسول خدا (ص)قرار داشت، دفن شده است، خانه اى که به دستور بعضی از حکام و خلفاى بنى امیه تخریب و به مسجد ضمیمه گردید ۷ و ما در این زمینه به نقل چند روایت اکتفا می کنیم :

۱ ـ مرحوم صدوق از ابى نصر بزنطى نقل مى کند که از امام ابوالحسن على بن موسى الرضا (ع)از محل قبر فاطمه (سلام الله علیه) سؤال نمودم، فرمود :

 دُفِنَت فى بیتها فلمّا زادت بنو امیه فى المسجد صارت فی المسجد. ۸

این روایت را مرحوم کلینى ۹ ابن شهرآشوب ۱۰ و علامه مجلسى ۱۱ نیز نقل کرده اند .

۲ ـ همچنین بزنطى نقل مى کند از حضرت رضا (ع) سؤال کردم که فاطمه دختر رسول خدا (ص)در کجا دفن شده است؟ فرمود :

 شخـصی همین موضوع را در مجلسى که على بن موسى ۱۲ نیز حاضر بود از جعفر بن محمد (ع)سؤال نمود، عیسى در پاسخ وى گفت: فاطمه (ع)در بقیع دفن شده است. آن شخص به جعفر بن محمد عرض کرد: شما چه مى فرمایید؟ فرمود: عیسى بن موسى به سؤال تو پاسخ داد، وى بار دیگر عرض نمود: خدا شما را به سلامت دارد. من با عیسى بن موسى چه کار دارم! شما نظر پدرانتان را به من بگویید، حضرت فرمود: دفنت فى بیتها. ۱۳

۳ ـ سید بن طاووس (ره) از کتاب :  المسائل واجوبتها من الأمه در ضمن سؤال هایی که از امام على الهادى (ع)کتباً به عمل آمده است، این مطلب را نقل مى کند که: محمد همدانى مى گوید:

به آن حضرت نوشتم: اگر صلاح مى دانید مرا از محل دفن مادرتان فاطمه آگاه سازید که آیا در داخل مدینه است یا همان گونه که مردم می گویند در بقیع قرار دارد؟ آن حضرت در جواب من نوشت: هى مع جدّی صلوت اللّه علیه  ۱۴٫

مدفن حضرت  زهرا (سلام الله علیه)از نظر علماى شیعه

این بود سه نمونه از روایاتى که در مورد مدفن حضرت  زهرا (سلام الله علیه )نقل نمودیم و اینک توجه خوانندگان ارجمند را به نظریه عده اى از علما و محدثین بزرگ شیعه در این مورد جلب می نماییم :

۱ ـ نظریه شیخ صدوق و کیفیت زیارت او :

مرحوم شیخ صدوق (متوفاى ۳۸۱ هـ . ق) پس از نقل اختلاف در محل دفن آن حضرت، می گوید :

 عده اى از محدثین روایاتى را نقل و مضمون آنان را پذیرفته اند که دلالت دارد بر اینکه آن حضرت در داخل خانه اش که در اثر توسعه بنی امیه به مسجد ضمیمه گردیده، به خاک سپرده شده است. سپس می گوید: و هذا هو الصحیح عندی.

آنگاه کیفیت زیارت خویش را بیان مى کند و می گوید:

من به توفیق خداوند متعال به هنگام مراجعت از حجّ بیت اللّه الحرام، وارد مدینه شدم و چون زیارت رسول خدا (ص)را به جاى آوردم، در حالی که غسل زیارت نیز انجام داده بودم توجهم را به سوى خانه فاطمه منعطف ساختم و حدّ این خانه از استوانه مقابل باب جبرئیل است تا محوطه اى که قبر رسول خدا در آن واقع گردیده و در نزدیکى این محوطه، به طورى ایستادم که مدفن رسول خدا در سمت چپم و قبله در پشت سرم و خانه فاطمه در مقابلم قرار گرفت  آنگاه این زیارت را خواندم:  ( ۱۵)

السّلام علیک یا بنت نبى اللّه، السّلام علیک یا حبیب اللّه … (۱۶)

سپس مى گوید: چون در اخبار و احادیث، زیارت مشخصى برای حضرت فاطمه (سلام الله علیه ) نیافتم، براى کسانى که کتاب مرا مى خوانند، همان زیارت را مى پسندم که براى خود پسندیدم . (۱۷)

وی در معانى الأخبار مى گوید:

قول صحیح از نظر من در مورد قبر فاطمه (سلام الله علیه)مضمون همان روایت است که پدرم از طریق محمد بن عطار از حضرت رضا (ع)نقل نموده است که فاطمه زهرا در داخل خانه اش دفن شد و این خانه به هنگام توسعه مسجد، به وسیله بنى امیه به مسجد منضم گردید .( ۱۸)

۲ ـ نظریه شیخ مفید ( ره ):

مرحوم شیخ مفید (متوفاى ۴۱۳ هـ . ق) مى گوید :

 ثمّ قف بالروضه و زر فاطمه ـ علیه السلام ـ فانّها هناک مقبوره( ۱۹)

پس از زیارت رسول خدا (ص)در کنار روضه بایست و فاطمه را زیارت کن، زیرا او در این جایگاه به خاک سپرده شده است.

۳ ـ نظریه شیخ طوسى (ره) :

شیخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ هـ . ق.) مى گوید: اصوب انها مدفونه فی دارها او فى الروضه  (۲۰)

۴ ـ نظریه طبرسى (ره) :

مرحوم طبرسى از اعلام قرن ششم، پس از اشاره به اختلاف نظر در مدفن آن حضرت، می گوید :

 والقول الأول بعید و القولان الآخران اشبه:

اما قول اوّل که آن حضرت در بقیع مدفون است، بعید است و دو قول دیگر که در داخل خانه اش و یا در روضه دفن شده است صحیح به نظر می رسد  (۲۱)

۵ ـ نظریه سید بن طاووس (ره) :

سید بن طاووس (متوفاى ۶۷۳ هـ . ق.) مى گوید :

 والظّاهر انّ ضریحها المقدس فى بیتها المکلّل بالآیات و المعجزات. (۲۲)

و همو پس از روایتى که بصورت مکتوب از امام هادى (ع)نقل شده است  مى گوید: (۲۳)

این گفتار صریح و نص واضح از امام هادى (ع)، به تنهایى کفایت مى کند در این که: حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه) در کنار مدفن رسول خدا (ص)به خاک سپرده شده است و نه در جاى دیگر .( ۲۴)

۶ ـ نظریه علامه مجلسى (ره) و توضیح او در مورد روضه :

علامه مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ هـ . ق.) مى گوید: همان گونه که در کتاب مزار بیان کرده ایم، اصحّ اقوال این است که آن حضرت در داخل خانه اش دفن گردیده است . (۲۵)

و در کتاب مزار مى گوید:

الأظهر انّها ـ صلوات اللّه علیها ـ مدفونه فى بیتها و قد قدمنا الأخبار فى ذلک . ۲۶

و آن مرحوم در مورد روضه که در بعضى از اخبار و در لسان علما وارد شده و این احتمال را مطرح نموده اند که: آن حضرت ممکن است در روضه دفن شده باشد و همان گونه که در بعضى از احادیث نبوى (ص)آمده است، روضه را هم به فاصله منبر و بیت رسول خدا (ص)منحصر دانسته اند، چنین توضیح می دهد که منظور از روضه که در روایت ابن ابى عمیر آمده است، یک مفهوم و معناى وسیعى است که شامل خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیه) نیز مى گردد ۲۷ و منظور از روضه همان بیت فاطمه ( سلام الله علیه )است .

مدفن حضرت  زهرا (سلام الله علیه)از نظر علماى اهل سنت

این بود نمونه اى از روایات و گفتار معروفت رین علماى شیعه درباره مدفن حضرت  زهرا ( سلام الله علیه ).

نظر علماى اهل سنت :

علمای اهل سنت در مورد مدفن حضرت  زهرا ( سلام الله علیه )داراى سه قول می باشند :

۱ ـ در بیت خودش

گذشته از این که دفن شدن حضرت  زهرا (سلام الله علیه )در داخل بیت خود در ضمن روایاتى از طریق اهل سنت آمده، در منابع آنان از امام باقر و امام صادق ( علیه السلام ) نیز نقل گردیده است . (۲۸)

بعضی از دانشمندان آنان نیز به این معنا تصریح و دفن آن حضرت را در خانه اش تأیید نموده اند. از جمله ابن شبه از قدیمى ترین مورخ و مدینه شناس عبدالعزیز ۲۹ نقل مى کند که وى می گفت: انّها دفنت فى بیتها و صنع بها ما صنع برسول اللّه (ص)انّها دفنت فى موضع فراشها . ۳۰

 فاطمه زهرا همانند رسول خدا (ص)در داخل خانه اش و در جایگاهى که به عالم بقاء ارتحال یافته، به خاک سپرده شده است.

و دیار بکرى با اشاره به اقوال مختلف مى گوید: و گفته شده که قبرآن حضرت در داخل خانه خود و در محلّ محرابى است که در پشت حجره مقدسه قرار گرفته است. سپس این نظریه را تأیید مى کند و می گوید: و هذا أظهر الأقوال . ۳۱

۲ ـ در بقیع

عدّه اى دیگر از علماى اهل سنت نیز مى گویند: آن حضرت در بقیع ولى در خارج از حرم ائمه ـ علیه السلام ـ به خاک سپرده شده است .

و این گروه نظرات و احتمالات مختلفى را مطرح ساخته اند، زیرا بعضی مى گویند در زاویه بیرونى خانه عقیل، که به بقیع منتهى مى گردد، دفن شده است .

و بعضى دیگر مى گویند در مقابل کوچه اى که به نام کوچه نبیه بوده به خاک سپرده شده و بعضى دیگر در بیت الأحزان که مسجد فاطمه نامیده مى شد، معرفى نموده اند .

و اقوال دیگرى که مجموعاً به شش قول بالغ مى گردد . ۳۲

۳ ـ در داخل حرم ائمه بقیع

و این قول را مى توان قول مشهور در میان علماى اهل سنت دانست .

سمهودی پس از بیان نظرات و مطالب مختلف در مدفن حضرت  زهرا (سلام الله علیه )می گوید: از آنچه گفتیم، چنین به دست مى آیدکه قبرآن حضرت دربقیع و درکنار قبر حسن بن على (ع)است . ۳۳

مدینه شناس معروف ابن نجار (متوفاى ۶۴۳ هـ . ق.) پس از نقل وصیت امام مجتبی (ع)که: ادفنونى الى جنب امّى فاطمه بالمقبره مى گوید: بنابراین قبر فاطمه ( سلام الله علیه )در کنار قبر فرزندش حسن و در زیر قبه است . ۳۴

عبّـاسی مـؤلف کتاب عمده الأخبار مى گوید: از قبور واقع در بقیع، قبر فاطمه دختر رسول خدا (ص)است و آن در داخل قبه عباس و در کنار قبر فرزندش حسن (ع)واقع گردیده، زیرا نقل شده است که حسن بن على به هنگام وفاتش وصیت نمود که مرا در کنار قبر مادرم فاطمه به خاک بسپارید . ۳۵

و اکثر نویسندگان گذشته و معاصر ۳۶ همان مطلب را تکرار کرده و مدفن آن حضرت را در داخل حرم ائمه بقیع معرفى نموده اند .

دلیل این نظریه

اگر طرفداران این قول، دلیلى بر نظریه خود ذکر نمی نمودند، پذیرش گفتار آنان بعنوان یک مورّخ امکان پذیر بود، ولی بطورى که ملاحظه فرمودید آنان در مقابل وجه اول که مضمون روایات و گفتار بعضى از قدیم ترین مدینه شناسان است وصیت حضرت مجتبى (ع)را دلیل و مستند خود ذکر نموده اند که فرمود: ادفنونی عند قبر امى فاطمه : اگر از دفن شدن من در کنار جدم مانع گشتند در کنار قبر مادرم فاطمه به خاکم بسپارید. که در گفتار ابن نجار و عباسى بدین دلیل تصریح گردیده و سایر مورّخان نیز با توجه به نقل این وصیت در کنار اظهار نظر خویش، عملاً از همین روش پیروى و به همین دلیل استناد و چنین تلقی نموده اند که منظور آن حضرت از امى فاطمه مادر عزیزش فاطمه زهرا دخت رسول خدا (ص)مى باشد .

نقض صریح این نظریه

به عقیده ما در عین این که اصل وصیت امام مجتبى (ع)از نظر تاریخى مورد تأیید است اما برداشت طرفداران وجه سوّم درست نیست، بلکه منظور امام مجتبى (ع)از جمله: امّى فاطمه مادر بزرگش فاطمه بنت اسد مى باشد نه مادرش حضرت  زهرا (سلام الله علیها)(ع).

در توضیح این موضوع مى گوییم: گذشته از اینکه این برداشت مخالف با روش اهل بیت ـ علیه السلام ـ در پنهان نگهداشتن قبر مطهر حضرت  زهرا (سلام الله علیه )ـ علیه السّلام ـ است و قطع نظر از اینکه مخالفت مضمون روایات منقول از اهل بیت ـ علیه السلام ـ به طریق شیعه و اهل سنت و مخالف نظر علما و دانشمندان دیگر در دفن آن حضرت در بیت خود مى باشد و گذشته از این که اطلاق کلمه امّ به مادر بزرگ، یک اطلاق شایع است، گفتار و نقل صریح این مورّخان در موارد دیگر، ناقض این برداشت و مؤید این است. فاطمه اى که در حرم بقیع دفن شده، فاطمه بنت اسد است و نه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه ).

از این موارد مى توان گفتار این مورخان در محل دفن جناب عباس عموی پیامبر را ذکر نمود . که ابن شبه و سمهودى از قدیم ترین مدینه شناس، عبدالعزیزچنین نقل مى کند: دفن العباس بن عبدالمطلب عند قبر فاطمه بنت اسد بن هاشم فى اول مقابر بنى هاشم التى فی دار عقیل . ۳۷

عبـاسی در ضمن نقل متن بالا گفتار دیگرى را از ابن حبان ۳۸ مى آورد که وى در مورد تشییع و تجهیز پیکر امام مجتبى (ع)تصریح کرده است: … دفن بالبقیع عند جدّته فاطمه بنت اسد بن هاشم . ۳۹

بطوری که ملاحظه مى شود، این دو جمله از قدیمترین مورّخان و محدّثان صراحت دارد بر اینکه بانویى که در حرم بقیع دفن شده و عباس عموى پیامبر و امام مجتبى (ع)در کنار آن به خاک سپرده شده اند، جده و مادر بزرگ حضرت حسن بن على فاطمه بنت اسد است نه فاطمه زهرا دختر رسول خدا (ص).

قبر فاطمه بنت اسد در خانه فرزندش عقیل

در تأیید و توضیح مطالب گذشته این نکته نیز قابل توجه است، همان گونه که در مورد حرم ائمه بقیع و دفن شدن پیکر پاک آنان، توضیح دادیم که این محل، خانه اى بوده متعلق به عقیل بن ابی طالب و پس از دفن شدن پیکر فاطمه و عباس و سه تن از ائمه چهارگانه ـ علیه السلام ـ از حالت مسکونى به صورت زیارتگاه و عبادتگاه عمومى تغییر یافته است و در همین بخش از بحث، با ذکر شواهد تاریخی متذکر شدیم که دفن شدن افراد در داخل منازل خود در صدر اسلام و مخصوصاً در مورد افراد مشخص، یک برنامه عادى و عملى رایج به شمار می آمده است .با توجه به این حقیقت و با در نظر گرفتن مطالب گذشته، چگونگى دفن شدن مادر امیر مؤمنان در داخل این خانه از نظر تحلیل تاریخی روشن مى شود و به دست مى آید، وى که در سال چهارم هجری از دنیا رفته، با احترام و اهتمام فوق العاده اى که فرزندان آن بانوی مکرمه و شخص رسول اکرم (ص)بر او قائل بودند، پیکرش را با آن تشریفات خاصى که در منابع تاریخى نقل شده است، در داخل خانه متعلق به فرزندش عقیل دفن نموده اند و پس از مدت کمی، یعنى در سال سى ام هجری، پیکر عباس عموى رسول خدا بر همین منوال در همان محل و در کنار قبربنت اسد وسپس ائمه چهارگانه ـ علیه السلام ـ به ترتیب در همین خانه به خاک سپرده شده اند .

سیاست و تحریف واقعیت

این بود مضمون روایات و نظر معروفترین علما و محدّثان شیعه در مورد مدفن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه ). و همچنین روایات اهل سنت و نظر عده اى از علماى آنان در این موضوع و نیز گفتـار بـعضى از مــورّخان و مدینه شناسان در مورد مدفن فاطمه بنت اسد و تبیین وصیت امام مجتبى (ع)در این مورد و این بود آنچه به نظر ما رسید از نظر تحلیل تاریخى .و از مجموع این بحث و گفتار، ظن قریب به یقین به دست می آید که قبر مطهّر حضرت  زهرا ( سلام الله علیه )در بیت خود و در کنار مسجد رسول خدا (ص)و قبر فاطمه بنت اسد در داخل حرم ائمه بقیع قرار گرفته است. ولى نباید این نکته را نادیده گرفت که تحریف این واقعیت و اصرار و تلاش نویسندگان و حکومت ها در طول تاریخ، در جهت معرفى قبر حضرت  زهرا (سلام الله علیه )(ع)در داخل حرم ائمه بقیع وحتى ایجاد و ترسیم شبیه قبرى و نسبـت دادن آن بـه دخـتـر رسـول خـدا (ص)در غیر محل قبلى آن، که پس از تخریب این حرم به وسیله حکومت سعودی، انجام پذیرفته، همه در جهت تقلیل فشار سیاسى و تخفیف تهاجم فکری، عقیدتى و سرپوش گذاشتن به ایراد و انتقادى بوده است که در طول تاریخ از سوى پیروان مکتب اهل بیت ـ علیه السلام ـ به پیروان خط فکرى مخالف و به حکومت ها از لحاظ مخفى بودن قبر یگانه یادگار رسول خدا وارد مى گردیده است .

و لذا حکومت ها مجبور بودند به هر عنوانى که شده، قبرى براى فاطمه دخت رسول خدا (ص)معرفى نمایند و تطبیق نمودن وصیت امام مجتبى (ع)به حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه)مى توانست بطور طبیعى راه حلى براى این معمّا باشد و در کنار همین حرکت، چه بهتر قرائن و شواهدى هم ارائه شود و از طرف دیگر طبعاً لازم بود براى فاطمه بنت اسد هم مدفن دیگرى غیر از مدفن واقعی خود معرفى شود که در هر دو جهت، شاهد تحقّق این حرکت باشیم .

اما در مورد ارائه قرینه و شاهد در تأیید وجود قبر حضرت  زهرا (سلام الله علیه )ـ علیه السلام ـ در داخل حرم بقیع، مى بینیم در یک مقطع از تاریخ، سنگ نبشته و قطعه مرمرى در روى قبور ائمه بقیع نصب و در آن اعلام مى گردد که قبر فاطمه دخت رسول خدا (ص)در اینجا واقع شده است .

مسعودی در مروج الذهب در مورد این قطعه مرمر چنین مى گوید :

 و على قبورهم فى هذا الموضع من البقیع، رخامهٌ علیها مکتوب: بسم اللّه الرّحمان الرحیم، الحمدلِلّه مبید الأمم و محى الرمم، هذا قبر فاطمه بنت رسول اللّه ـ صلّى اللّه علیه و سلّم ـ سیده نساءالعالمین و قبر الحسن بن على بن ابى طالب و على بن الحسین بن على بن ابى طالب و محمد بن على و جعفر بن محمد ـ رضى اللّه عنهم ـ . ۴۰

و در مقطع دیگر و پس از چند قرن مشابه همین کتیبه در بالای درب حرم ائمه بقیع نصب مى شود .

سید اسماعیل مرندى درباره این کتیبه در کتاب خود که در سال ۱۲۵۵ تألیف نموده مى گوید :

بالای در، در سنگ مرمر نوشته هذا قبر فاطمه بنت رسول اللّه (ص)و قبر حسن بن علی وقبرمحمد بن على و …. ۴۱

و اما در مورد اصل قبر

محب الدین طبرى (متوفاى ۶۹۶ هـ . ق.) پس از آن که این مطلب را از ابن عبدالبر (متوفاى ۴۶۳ هـ . ق.) نقل مى کند که: در کنار قبر امام مجتبى (ع)که معروف و مشخص است، اثر قبرى منتسب به فاطمه وجود ندارد، می گوید: یکى از صلحا و برادران مؤمن بر من نقل نمود که ابوالعباس مرسى به هنگام زیارت بقیع، در مقابل سمت قبله، داخل قبه عباس ( حرم بقیع) مى ایستاد و به فاطمه سلام مى گفت و بر وی از راه مکاشفه ظاهر شده بود که قبر فاطمه در داخل این حرم و دراین سمت بوده است .

طبری اضافه مى کند: و من با اعتماد بر صحت نقل این فرد صالح و مؤمن، قبر فاطمه را به همین ترتیب زیارت مى نمودم …. ۴۲

از این گفتار ابن عبدالبر و طبرى که هر دو از محدّثین و شخصیت هاى معروف علمى هستند، ۴۳ معلوم مى گردد که اثر قبر فاطمه در داخل حرم از بین رفته بوده و در قرن پنجم و قرن هفتم در داخل حرم بقیع بر خلاف قبور ائمه و قبر عباس علامت قبرى آشکار منتسب به فاطمه وجود نداشته است .

بنابراین، آنچه ما قبلاً در این مورد مطرح نمودیم که در قسمت جنوبی، داخل حرم بقیع و زیر طاق در مجاورت محراب، شبیه قبرى بوده منتسب به فاطمه و این قسمت به وسیله شبکه فولادینى از فضای حرم جدا شده بود، مطلبى است جاى سؤال و جاى تردید، که آیا این قبر و آن دو قطعه مرمر و کتیبه چگونه و در چه تاریخی و به وسیله کدام حکومت و به دست چه کسى بوجود آمده است؟ و همین سؤال در مورد قبر فعلى نیز که در کنار قبور ائمه بقیع و منتسب به فاطمه مى باشد، مطرح است که به فرض صحّت انتساب قبرى که قبلاً اشاره گردید، قبر فعلى از نظر مکان مطابقت با آن محل ندارد، زیرا این قبر مانند سایر قبور در وسط حرم و نه در کنار آن قرار گرفته است .

اما در مورد مدفن فاطمه بنت اسد

بطوری که اشاره کردیم، چون اصل مدفن بنت اسد که در خانه فرزندش عقیل و حرم ائمه بقیع بود، به عنوان مدفن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه)معرفی و براى تثبیت آن، قرائن و شواهدى هم اقامه گردید، طبعاً لازم بود، مدفن دیگرى براى بنت اسد که با مباشرت شخص رسول اکرم (ص)و با تشریفات خاصى دفن گردیده بود، معرفى و مشخص شود و این برنامه عملى و چند محل به عنوان مدفن فاطمه بنت اسد معرفى گردید .

آری در این مورد، شاهد اختلاف نظر و تشتت گفتار از سوى مورّخان می باشیم ، زیرا گاهى مى گویند: محل دفن فاطمه بنت اسد، مسجد فاطمه ( سلام الله علیها )(بیت الأحزان) است . ۴۴

و گاهى مى گویند که: پیکر وى در روحاء و در کنار قبر ابراهیم و عثمان بن مظعون دفن شده است . ۴۵

و آنچه در میان عده اى از مورّخان و در بین مردم اشتهار یافته، این است که قبر وى همان است که در خارج بقیع و در شمال قبر عثمان بن عفان به فاصله ۵۰ متر از قبر وى در کنار قبر دیگری قرار گرفته است . ۴۶

سمهودی پس از نقل گفتار بعضى از مورّخان که قبر فاطمه بنت اسد در روحاء قرار گرفته و پس از نقل گفتار ابن شبه از عبدالعزیز که امام مجتبى در کنار قبر فاطمه بنت اسد بن هاشم و در اول مقابر بنى هاشم دفن شده است، مى گوید: و همه این مطالب مخالفت صریح و نقض آشکار دارد با آنچه معروف شده است که قبر وى در نزدیکى قبر عثمان و در خارج بقیع واقع گردیده است و اولین کسى که این مطلب را مطرح کرد ابن نجار بود و دیگران از وى پیروى نمودند و من دلیلى بر گفته وى نیافتم و نظریه صحیح در نزد من همان است که او در کنار قبر امام مجتبی دفن شده است، زیرا خیلى بعید است که رسول خدا (ص)از اصل بقیع صرف نظر کند و پیکر بنت اسد را در این محل دور و در انتهای کوچه اى که در اقصاى بقیع واقع شده است، به خاک بسپارد .

سمهودی اضافه مى کند: اصلاً معلوم نیست این محل جزء بقیع باشد، زیرا بطورى که در آینده خواهیم گفت، محل دفن عثمان جزء بقیع نبوده و این محل که در انتهاى کوچه اى در قسمت شمالى قبر عثمان قرار گرفته به طریق اولى جزء بقیع نخواهد بود . ۴۷

مشابه همین مطلب را احمد عباسى در عمده الاخبار آورده سپس به کیفیت شهادت و محل دفن سعد بن معاذ اشاره مى کند و مى گوید: مدفن سعد بن معاذ به مدفنى که در خارج بقیع به فاطمه بنت اسد منسوب است، بیشتر قابل تطبیق است تا خود فاطمه بنت اسد . ۴۸

خلاصه : بطورى که قبلاً اشاره گردید، انگیزه اصلى نصب این کتیبه ها و ترسیم این قبرها در طول تاریخ و حتى در دوران حکومت سعودی، همان سیاست دفاعى بوده و این سیاست موجب گردیـده اسـت کـه قبـر مـطـهـر حضرت  زهرا ( سلام الله علیه )مشخصاً در حرم بقیع و براى فاطمه بنت اسد مدفن هاى مختلفى غیر از مدفن اصلى وى معرفى گردد و بطورى که ملاحظه فرمودید، از نظر عده اى از متخصصین در تاریخ مدینه، همه این موارد مردود و در نهایت، مدفن وى در داخل حرم ائمه بقیع معرفی شده است، نه مدفن فاطمه زهرا (سلام الله علیه ) .

تاریخ تخریب بیت فاطمه ( سلام الله علیه )

در خاتمه این بحث، بیان دو مطلب ضرورى به نظر مى رسد، یکی در ارتباط با بیت و حجره فاطمه ( سلام الله علیه ) و دیگری در ارتباط با دوّمین خانه امیر مؤمنان على (ع).

بطوری که در متن روایات و در گفتار علما و در منابع تاریخى آمده است، بیت فاطمه ( سلام الله علیه )به وسیله بعضى از حکام بنی امیه تخریب و به مسجد پیامبر (ص)ضمیمه گردیده است .

در اینجا نگاهى داریم به تاریخ این تخریب و این حادثه مهم تاریخى و همچنین به تغییر و تحولی که در طول چند قرن تا امروز در این حجره به وجود آمده است .

خانه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه )یکى از خانه هاى متعددی است که طبق دستور رسول خدا (ص)در کنار مسجد آن بزرگوار ساخته شده بود.

منبع: محمد صادق نجمى پایگاه اطلاع رسانى وهابیت و ادیان ساختگى