اندرزهاى امام باقر علیه السلام

اشاره:

کتاب‌هاى بسیارى سرشار از سخنان تابناک ‏حضرت باقر علیه السلام است. زیرا او شکافنده دانش، در خاندان رسالت بود. ولى ما در اینجا تنها به ذکر پرتوهایى از این انوار تابناک بسنده مى‏ کنیم باشد که خداوند دل‌هاى ما را بدانها روشنایى بخشد و حقیقت جان‌هایمان را به ما نشان دهد و ما را به ‏راه راست و استوار خود، رهنمون شود.

اینک با هم اندرزهاى حکیمانه امام باقر علیه السلام به یکى از اصحابش به‏ نام «جابر بن یزید جعفى» را از نظر مى‏ گذرانیم:

بدان که تو دوست و یار ما محسوب نخواهى شد تا چنان شوى که اگر تمام ‏همشهریانت گرد آیند و یک زبان گویند که تو مرد بدى هستى مایه اندوه تو نگردد و اگر همه گویند تو مرد نیکى هستى موجبات شادى تو فراهم نشود.

«تو را به پنج چیز سفارش مى‏ کنم:

۱. اگر مورد ستم واقع شدى تو ستم‏ مکن،
۲. اگر به تو خیانت شود تو خیانت مکن،
۳. اگر به تو دروغ گویند تو دروغ ‏مگو،
۴. اگر تو را ستودند شاد مشو،

۵. اگر نکوهشت کردند بى‌تابى مکن و در باره ‏آنچه در خصوص تو مى‏گویند بیندیش اگر آنچه درباره ‏ات مى‏گویند در خودت‏ دیدى بدان که سقوط تو از چشم بیناى خداوند عزو جل در هنگامى که براى ‏کار درستى خشم کردى مصیبتى بزرگتر است برایت از این که بیم دارى از چشم مردم بیفتى و اگر بر خلاف واقع گفته ‏اند این خود ثوابى است که بى‏ رنج‏ آن را به دست آورده ‏اى.

واى بر تو به راستى تو یکى از دزدان گناهان هستى هر آنگاه که بر تو شهوتى ‏یا ارتکاب گناهى رخ دهد و تو شتابان به سوى آن روى و به جهل خویش در انجام آن بکوشى گویى که در برابر چشم خدا نیستى و یا خداوند در کمین تو ننشسته است.

بدان که تو دوست و یار ما محسوب نخواهى شد تا چنان شوى که اگر تمام ‏همشهریانت گرد آیند و یک زبان گویند که تو مرد بدى هستى مایه اندوه تو نگردد و اگر همه گویند تو مرد نیکى هستى موجبات شادى تو فراهم نشود.

امّا همواره خودت را به قرآن عرضه کن که اگر به راه قرآن مى ‏روى و آنچه را که او نخواسته تو نیز نمى‏ خواهى و آنچه را که خواسته، مى‏ خواهى و از آنچه برحذر داشته مى ‏ترسى پس استوار باش و مژده ‏ات باد که هر چه درباره تو گویند، تو را زیان نرساند و اگر از قرآن جدایى پس چرا بر خود مى ‏بالى؟! به راستى مؤمن ‏سرسختانه مشغول جهاد با نفس است تا بر هوا و هوس نفس خویش غلبه‏ کند.

یک بار نفس را از کژى به راستى آرد و با خواهش او براى خدا مخالف ‏شود و بار دیگر هم نفس او را به زمین زند و پیرو خواهش او گردد و خدایش ‏دست گیرد و از جا بلند کند و از لغزشش بگذرد و متذکر شود و از خداى ‏بترسد توبه کند و معرفت و بنیائى‏ اش افزون شود چرا که ترسش از او بیشتر شده است و خداوند در این باره مى‏ فرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ(۱) ؛

به راستى چون ایمان آورندگان را از شیطان وسوسه‏ هایى به دل رسد، هماندم خدا را به یاد آرند و بى‌درنگ بصیرت یابند.»

«اى جابر روزىِ اندک را از سوى خدا براى خویشتن بسیار بدان که از عهده ‏شکرش باید به درآیى و طاعت افزون خود را براى خود اندک انگار تا بدین‏ وسیله نفس را خوار دارى و خود را سزاوار گذشت گردانى.

شرّ موجود را از خود به وسیله دانش حاضر دفع کن و علم حاضر خود را با عمل خالصانه به ‏کار بند و در عمل خالص از غفلت بزرگ به نیک بیدارى و هشیار بودن کناره‏گیر و نیک بیدارى را با ترس صحیح از خداوند تحصیل کن و از آرایش‌هاى ‏نهانى به زندگى موجود دنیوى بر حذر باش و زیاده‌روی‌هاى هوا به رهنمایى ‏عقل محدود کن و هنگام غلبه هوا از علم راهنمایى و مدد جو و اعمال ‏خالصانه‏ات را براى روز قیامت ذخیره نگهدار و با انتخاب قناعت از زیاد حرص ورزیدن خوددارى نما .

و با کوتاه کردن آرزو، شیرینى زهد را به سوى‏ خدا جلب کن و طناب‌هاى آز را به سردى یأس و ناامیدى ببر .

و با خودشناسى ‏راه خودبینى را ببند و با تفویض صحیح امور به خداوند، به آسودگى برس و با فزون یاد کردن خداوند در خلوت‌ها به رقّت قلب دست یاب و با دوام اندوه، دل‏ را نورانى کن و با ترس راست و صادقانه، خود را از ابلیس حفظ کن.

مبادا به ‏امیدوارى دروغین دل خوش کنى که این تو را در هراسى راست خواهد انداخت.

امام باقر علیه السلام فرمود: “سخن پاک را از هر کس که مى‏ گوید، فراگیرید اگر چه خود بدان عمل ‏نمى‏ کند، زیرا خداوند مى ‏فرماید:

«الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللهُ۲ ؛ بندگانى که سخنان را مى‏ شنوند و از بهترین آن پیروى مى‏ کنند. آنانند کسانى که خدا هدایتشان کرده است.»

و مبادا در کارها امروز و فردا کنى که‏ این دریایى ‏است که نابودشوندگان در آن غرق خواهند شد.

و مبادا غفلت کنى که این مایه سنگدلى و از آنچه در آن عذر و بهانه‏ اى برایت نباشد بپرهیز که پشیمان‌ها به دین پناه مى ‏آورند و به پشیمانى بسیار و استغفار فراوان از گناهان گذشته ‏ات باز گرد و با دعاى ‏خالصانه و راز و نیازهاى شبانه از رحمت و گذشت الهى برخوردار شو، و با بسیارى شکر، نعمت‌هاى بیشترى به سوى خود جلب کن، و با کشتن آز و طمع‏ در پى بقاى عزت و سرفرازى باش و این آز را با عزّت ناامیدى از میان بر و این عزّت ناامیدى را با بلند همتى به دست آر و کوتاه کردن آرزو را از دنیا توشه بردار.

و از هر فرصتى براى رسیدن به مقصود خویش سود جو و مبادا به ‏چیزى که بدان اطمینان ندارى، اعتماد کنى.

و بدان که هیچ دانشى چون ‏سلامت جویى نیست و هیچ سلامتى همچون سلامت دل نیست و هیچ خردى ‏همچون مخالفت با هوا نیست و هیچ فقرى همچون فقر قلب نیست.

هیچ ‏ثروتى همانند بى‌نیازى دل و هیچ شناختى همچون خودشناسى نیست و هیچ‏ نعمتى مانند عافیت و هیچ عافیتى مثل یار شدن توفیق نیست و هیچ شرفى ‏همسنگ بلند همتى نیست و هیچ زهدى همگون با کوته آرزویى نیست و هیچ ‏عدالتى همانند انصاف و هیچ ستمى همچون موافقت با هوا و هوس و هیچ اطاعتى به مانند انجام فرایض نیست و هیچ مصیبتى همچون بى‏خردى و هیچ گناهى همانند کوچک شمردن گناهت و خشنودى از حالتى که در آن هستی، نیست و هیچ فضیلتى همچون جهاد و هیچ جهادى همانند جهاد با هوا و هوس و هیچ نیرویى همچون نیروى جلوگیرى از خشم ‏نیست و هیچ ذلّتى همچون ذلّت آز نیست و مبادا با وجود فرصت، بهره‌ورى را از دست دهى که این عرصه‏اى است که به اهل خود زیان مى رساند.

«واى بر تو اى فریب خورده چرا نمى ‏ستایى کسى را که به او چیزى فانى ‏مى‏ دهى و او به تو چیزى باقى مى‏ بخشد. یک درهم فانى را به ده درهم، ده تا هفتصد درهم باقى بگیرد یعنى چندین برابر .

واى بر تو به راستى تو یکى از دزدان گناهان هستى هر آنگاه که بر تو شهوتى ‏یا ارتکاب گناهى رخ دهد و تو شتابان به سوى آن روى و به جهل خویش در انجام آن بکوشى گویى که در برابر چشم خدا نیستى و یا خداوند در کمین تو ننشسته است.

اى جوینده بهشت! چقدر خواب تو دراز و مرکبت کُند و همتت سُست‏ است.

پس واى خدایا از این طالب و مطلوب! واى گریزنده از دوزخ! چه ‏شتابان به سوى آتش روانه ‏اى و چه زود خود را در آن فرو مى ‏افکنى!»(۳)

پی‌نوشت‌:

۱. سوره اعراف، آیه ۲۰۱٫

۲. سوره زمر، آیه ۱۸٫

۳. فى رحاب ائمّه اهل البیت . سیره الباقر، ص‏۲۲ . ۲۱٫

منبع:کتاب زندگانى امام محمدباقر علیه السلام ، تالیف آیت الله سید محمد تقى مدرسى .