عوامل خوشبختی در خانواده از نظر قرآن و روایات

تردیدی نیست که شناخت عوامل خوشبختی در خانواده و توجه به آن، زمینه ساز ایجاد رضایتمندی و خوشبختی همسران و دیگر اعضای خانواده می شود.

دین اسلام با هدف سعادت و تکامل بشر، عنایت ویژه ای به سلامت، رشد و پویایی این نهاد سرنوشت ساز دارد؛ زیرا خانواده، نهادی است که بر پایه ازدواج مرد و زن، شکل می گیرد و با تولید مثل، توسعه می یابد.

اسلام برای تاسیس و تحکیم این نهاد سرنوشت ساز و پیشگیری از فروپاشی آن، رهنمودهای بسیار مهمی عرضه کرده تا در پرتوی آن، عوامل خوشبختی در خانواده، برای زنان و مردانی که در آستانه ازدواج و تشکیل خانواده هستند روشن گردد.

عوامل خوشبختی در خانواده، اموری است که به مدد توجه داشتن و پیاده سازی آنها، می توان به خوشبختی و سعادت رسید. اساسا سعادت و خوشبختی، خرید و فروش نمی شود وگرنه فقرا هرگز شیرینی زندگی را نمی چشیدند. این طور نیست که هرگاه ثروت وجود داشته باشد، خوشبختی خود به خود از راه برسد.

البته اگر بقیه عوامل خوشبختی در خانواده جمع باشد ثروت چیزی بسیار خوب خواهد بود. به اصطلاح، ثروت برای خوشبختی علت تامه نیست تا خوشبختی ملزوم آن باشد. «بدون تردید، کانون گرم خانواده و صفای آن، با پول، شهرت و … ارتباط مستقیم ندارد با محبت کردن به یکدیگر و با خودیاری می توانند چنان صفا و ایمانی در دل ها به وجود آورند که خروارها پول و ثروت جای آن را نگیرد.»۱(البته معنای این گفته ها تشویق به فقر نیست.)

وقتی رضایت از زندگی را خوشبختی بدانیم دیگر برای سعادتمند شدن به دنبال پول و ثروت نخواهیم بود. چه بسا خانواده های فقیری که در اوج رضایت و خوشبختی به سر می‌برند و با همه ناداری های شان احساس خوشبختی می کنند، همان گونه که گفته اند: «سعادت و خوشبختی، ممکن است به انسان روی آورد. در خانه محقر و کوچک هم سعادت را می توان به دست آورد، بدون آن که شریک زندگی انسان، شخصی کاملا بی عیب و زیبا باشد.»۲

همه چیز به چگونه نگریستن برمی گردد. گاهی داشتن ثروت و مادیات باعث اختلاف و بدبختی می شود، چنان که ویلیام جیمز در این باره می گوید: «آه اگر همه بشر هم داستان شده، به این پشیز ناچیز آن قدرها اهمیت نمی دادند، چه هماهنگی لذت بخشی در دنیا حکمفرما می شد. اگر علاقه به پول و افتخارات این دنیایی از روی زمین برانداخته می شد چه قدر مردم با هم دوستانه زندگی می کردند؛ به نظر من این امر، درمان همه دردهاست.»۳

در ادامه، به چند مورد از عوامل خوشبختی در خانواده از منظر قرآن و روایات اشاره می شود.

عوامل خوشبختی در خانواده

برای امر مهمی همچون تشکیل خانواده باید از قبل، در انتخاب اعضای خانواده و چگونه ساختن زندگی آینده بسیار دقت کرد؛ در این راستا می بایست به مهمترین عوامل خوشبختی در خانواده که سلامت و پایداری زندگی آینده را تامین می کند، عنایت ویژه نمود:

۱- دقت در انتخاب همسر

اولین عامل از عوامل خوشبختی در خانواده، دقت در انتخاب همسر است؛ زیرا ازدواج یک امر بسیار مهم و سرنوشت ساز است که کامیابی یا شکست در آن، در زندگی آینده تاثیر به سزایی دارد.

همسر خوب و موافق، زندگی را قرین آرامش و آسایش می کند و زمینه را برای پرورش استعدادهای درونی و سعادت و خوشبختی فراهم می سازد. بر عکس، شکست در ازدواج موجب یاس و دلسردی می شود و استعدادهای درونی را از حرکت و تکامل بازمی دارد.

با طلاق و جدایی هم نمی توان مشکل را حل کرد؛ زیرا امری است دشوار و ده ها مشکل به همراه دارد. بنابراین بر جوانان لازم است که قبل از ازدواج، کمال دقت و عاقبت اندیشی را انجام دهند و سعی کنند همسری خوب و موافق بیابند.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «زن به منزله گردنبندی است که بر گردن می افکند پس مراقب باش که چه چیزی را بر گردن می افکنی؛ و برای زن نمی توان قیمتی را تعیین کرد، چه خوب و چه بد اما ارزش زن های نیک را با طلا و نقره نمی شود تعیین کرد زیرا آنها از طلا و نقره ارزشمندترند و اما بدان آنها، ارزش خاک را هم ندارند، زیرا که خاک از آنها بهتر است».۴

ابراهیم می گوید به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «همسر من فوت شده. او همسر خوب و سازگاری بود. اکنون قصد دارم مجددا ازدواج کنم. فرمود: “خوب دقت کن که خودت را در کجا می نهی و چه کسی را در مالت شریک می گردانی و بر دین و اسرارت آگاه می سازی”.»۵

امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «به بنده خدا فایده ای بهتر از همسر خوب نمی رسد که وقتی او را می بیند، خشنودت سازد و در غیاب او، از نفس خودش و مال شوهرش حفاظت کند».۶

از این روایات به خوبی فهمیده می شود که یکی از عوامل خوشبختی در خانواده، دقت در انتخاب همسر است؛ زیرا انتخاب همسر، مانند لباس خریدن، موقتی و گذرا نیست. تو می خواهی یک عمر با او زندگی کنی و او را محرم راز خود قرار دهی؛ چه بسا ممکن است در اثر عجله و عدم دقت کافی، ناچار شوی عمری را با ناراحتی و گرفتاری بگذرانی!

۲- ایمان و دینداری

ایمان و دینداری، یکی دیگر از عوامل خوشبختی در خانواده به حساب می آید که در قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام)، به آن تاکید شده است. قرآن کریم می فرماید:

«وَ لا تَنکحُوا المُشرِکَات حتَّی یُومنَّ وَ لامَه مُومنَه خَیرُ من مُشرِکَه وَ لَو اعجَبَتکُم وَ لا تُنکِحُوا المُشرِکین حتَّی یُومنوا وَ لَعَبد مُومِنُ خَیرُ مِن مُشرِکٍ وَ لَو أعجَبَکُم اولئکَ یَدعُونَ الی النّارِ وَ اللّهُ یَدعُو الَی الجَنَّه؛۷

با زنان مشرک تا زمانی که ایمان نیاورده اند ازدواج نکنید، اگرچه به خاطر مال یا جمال و مقام (موقعیت) شما را به شگفتی آورند و زنان خود را به ازدواج مردان مشرک و بت پرست تا ایمان نیاورده اند در نیاورید اگر چه (مال و زیبایی و موقعیت) آنان شما را به شگفتی آورند؛ زیرا آنها شما را به سوی آتش دعوت می کنند و خداوند شما را به بهشت و آمرزش دعوت می نماید».

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز دینداری را یکی عوامل خوشبختی در خانواده دانسته و فرموده است: «هر کس با زنی برای مالش ازدواج کند، خدا او را به همین امر واگذار می نماید و هر کس که برای جمالش ازدواج کند، به چیزی می رسد که از آن کراهت دارد و هر کسی که برای دینداری ازدواج کند، خداوند هر سه را برایش جمع می کند.»۸

نیز امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «اگر مرد با زنی برای جمال یا مال ازدواج کند، به همین امر واگذار می شود ولی اگر برای دیندار بودن او ازدواج کند، خدا مال و جمال را نیز نصیبش می گرداند.»۹

البته اسلام در بحث عوامل خوشبختی در خانواده، مخالف زیبایی و ثروت نیست، اما اگر امر دایر باشد بین دیندار و زیبا و یا دیندار و ثروتمند، دیندار مقدم است؛ زیرا زن دیندار، مایه سعادت و خوشبختی انسان و خانواده است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: «از سعادت و خوشبختی مرد آن است که زن صالح و پاکدامن داشته باشد.»۱۰

آنچه که از این آیه و روایات استفاده می شود، این است که دینداری، یکی از مهمترین عوامل خوشبختی در خانواده است و انسان هوشیار، هیچ گاه صرفا به آراستگی ظاهری زنان نگاه نمی کند و به جمال آنان فریب نمی خورد، بلکه به ذاتیات و تدین زنان نیز می اندیشد.

۳- عقل و هوش

عقل و زیرکی، یکی دیگر از عوامل خوشبختی در خانواده محسوب می شود. مدیریت زندگی و حل مشکلات آن و نیز پیمودن راه راست و درست، کار ساده ای نیست.

اگر دو همسر با هم تفاهم داشته باشند و موقعیت یکدیگر و شرایط و امکانات زندگی را خوب درک کنند، می توانند زندگی خود را بر پایه صحیحی استوار سازند و با عقل و درایت مشکلات را حل و فصل نمایند.

همسر عاقل، امکانات خانواده و شرایط و اوضاع زندگی را خوب درک می کند و با توقعات بیجا و بلندپروازی، همسرش را در فشار قرار نمی دهد. بسیاری از اختلافات و کشمکش های موجود در خانواده ها، معلول فقدان درایت و جهالت زن و شوهر یا یکی از آنها است.

زوجین هر چه عاقل تر باشند، بهتر می توانند همسرداری کنند و وسیله آسایش و خوشی همدیگر را فراهم سازند و از اختلافات و مشکلات بکاهند. همسر عاقل، گذشت و بردباری دارد و با بهانه های کوچک و جزیی، زندگی را متلاشی نمی سازد.۱۱

بنابراین، عقل و درایت، یکی از عوامل خوشبختی در خانواده محسوب می شود که به هنگام گزینش همسر، باید به دقت مورد توجه قرار بگیرد. در این زمینه امام علی (علیه السلام) می فرماید: «با انسان احمق و نفهم ازدواج نکنید؛ زیرا معاشرت با او، بلایی است عظیم و فرزندانش نیز ضایع خواهند شد.»۱۲

همچنین امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «عقل، دلیل و راهنمای مومن است.»۱۳

۴- تفاهم اخلاقی

چهارمین عامل از عوامل خوشبختی در خانواده، تفاهم اخلاقی است. زن و شوهر باید یک عمر با هم زندگی کنند؛ اگر خوش اخلاق باشند، زندگی آنها شیرین و دلپذیر و گرم و باصفا خواهد بود و با تفاهم اخلاقی، مشکلات زندگی خود را حل و فصل خواهند کرد و بر عکس اگر هر دو یا یکی از آنها بداخلاق باشند، زندگی بر هر دو نفر سخت و دشوار خواهد شد و چیزی نمی تواند تلخی آن را شیرین سازد.

اخلاق نیک، یکی از بهترین عوامل خوشبختی در خانواده محسوب می شود که شامل راستگویی، امانتداری، خوش اخلاقی، خوش زبانی، خیرخواهی، پاکیزگی، باادبی، گذشت، بردباری، وظیفه شناسی، نجابت، عفت، کم توقعی، نرمخویی، رعایت اقتصاد در زندگی، شجاعت، ایثار و … است و برای هر انسان، یک مزیت واقعی تلقی می شود.

بر عکس، این صفات از نقاط نقص و ضعف انسان محسوب می شود: تندخویی، خشم، دروغگویی، خیانت، لجبازی، کینه توزی، حسادت، بدبینی، بی ادبی، پررویی، بدزبانی، ترسویی، نفاق، پرتوقعی، بخل، کثیف بودن، ولخرجی و …

فارغ از اینکه اخلاق نیک، یکی از عوامل خوشبختی در خانواده است، عدم توجه به آن نیز پیامدهای شومی دارد؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می فرماید: «اگر کسی به عنوان خواستگاری به نزد شما آمد که خلق و دینش را می پسندید، با او ازدواج کنید و اگر به این دستور عمل نکنید، فتنه و فساد بزرگی در زمین به وجود خواهد آمد.»۱۴

نیز در روایتی دیگر می فرماید: «دخترت را به ازدواج انسان متقی و پرهیزگار درآور؛ زیرا اگر دخترت را دوست داشته باشد، او را اکرام و احترام می کند و اگر نسبت به او بغض داشته باشد، به او ظلم نمی کند.»۱۵

«حسین بشار واسطی» می گوید: «به امام رضا (علیه السلام) نوشتم، یکی از خویشاوندان از دخترم خواستگاری کرده است اما بداخلاق است. امام فرمود: “اگر بداخلاق است دختر به او نده.”۱۶

از روایات برمی آید که تفاهم اخلاقی و خوش اخلاق بودن، یکی از عوامل خوشبختی در خانواده محسوب می شود و زن و شوهر بدون تفاهم اخلاقی، نمی توانند مشکلات زندگی را حل و فصل کنند. زندگی با همسر بداخلاق و بدرفتار رنج آور است و چه بسا انسان هر روز آرزوی مرگ می کند!

۵- عفت و پاکدامنی

از جمله عوامل خوشبختی در خانواده، عفت و پاکدامنی است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید:

«الزّانی لا یَنکحُ الا زَانیَهً او مُشرِکَه وَ الزّانیهُ لا یَنکحُهَا الا زَانٍ او مُشرِکُ وَ حُرّمَ ذَلک عَلَی المُومنین؛۱۷ مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک ازدواج نمی کند و زن زناکار را جز مرد زناکار یا مشرک، به ازدواج خود درنمی آورد و این کار بر مومنان حرام شده است.»

همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) همسر محجوب و عفیف را از عوامل خوشبختی در خانواده دانسته و می فرماید: “خداوند متعال می فرماید:

«وقتی اراده کنم که خیر دنیا و آخرت را برای یک مسلمان جمع کنم، قلبی خاشع و زبانی ذاکر و تنی صابر بر بلا به او عطا می کنم و همسری به او می دهم که از نگاه کردن به وی، شادمان شود و آن زن در غیاب شوهر، از نفس خود و مال [دارایی] شوهرش نگهداری کند.»”۱۸

امام صادق (علیه السلام) نیز عفت و پاکدامنی را یکی از عوامل خوشبختی در خانواده شمرده و می فرماید: «کفو بودن در این است که عفیف و پاکدامن باشد و از امکانات اقتصادی نیز برخوردار باشد.»۱۹و نیز امام صادق (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره سعادت و خوشبختی انسان می فرماید: «خوشا به حال کسی که مادرش عفیف و پاکدامن باشد.»۲۰

این که در فرهنگ دینی و سفارش پیشوایان معصوم (علیهم السلام) به پاکی و عفت مردان و زنان تاکید فراوان شده، برای آن است که اگر پدر و مادر بدرفتار و ناپاک باشند و توجه به دستورات شرعی نداشته باشند، در اخلاق و روش کودک، اثر نامطلوبی برجای خواهد گذاشت و اغلب کودکان به خصوص دختران، قدم جای قدم مادران می گذارند.

اساسا زندگی زناشویی بر پایه انحصار و اعتماد برپا می شود. زن و شوهر قصد دارند تمام وجود یکدیگر را تصاحب نمایند و دیگری در این کانون راه نداشته باشد.

مرد از همسرش انتظار دارد که چشم طمع از مردان بیگانه قطع کند و تمام وجودش را در انحصار او قرار دهد. به مردان بیگانه نگاه نکند، محبت دیگری در دلش نباشد، زیبای هایش را در معرض دید دیگران قرار ندهد، با آنها گرم نگیرد و شوخی و مزاح نکند و عفیف و پاکدامن باشد.

مرد به هنگام گزینش همسر، درصدد یافتن زن عفیف، با حیا و پاکدامن است که صد در صد مورد اعتماد باشد و این خواسته بسیار باارزش و مشروعی است؛ زیرا زندگی با یک زن خیانتکار، برای یک مرد غیور، غیرقابل تحمل است.

زن نیز به هنگام ازدواج، درصدد یافتن شوهر عفیف و پاکدامنی است که صد در صد مورد اعتماد باشد، چشم چرانی نکند و دلش را از محبت زنان بیگانه خالی گرداند و تمام وجودش را در انحصار همسر مشروعش قرار دهد. بنابراین به هیچ وجه نباید از معیار عفت و پاکدامنی به عنوان یکی از عوامل خوشبختی در خانواده غافل شد.

۶- اهداف مشترک

یکی دیگر از عوامل خوشبختی در خانواده، وجود اهداف مشترک است. هر چه مشترکات میان افراد افزایش یابد، به همان مقدار امکان توافق، بیشتر می شود.

وقتی دو انسان، علاقه ها و مشترکات فراوان دارند، امکان بیشتری برای همزیستی سالم دارند. در پیمودن راه زندگی باید بر مشترکات طرفینی افزود و از زمینه های اختلاف کاست.

به گفته مولوی مشترکات، زاغ و لک لک را نیز سازگار می نماید:

آن حکیمی گفت: دیدم هم تکی

در بیابان زاغ را با لک لکی

در عجب ماندم بجستم حالشان

تا چه قدر مشترک یابم نشان

چون شدم نزدیک، من حیران و دنگ

خود بدیدم هر دوان بودند لنگ»۲۱

البته این مسئله، را هم تجربه اثبات می کند، هم عقل و هم روانشناسی، چنان که یکی از روانشناسان می نویسد: «روشن است که بسیاری از الگوهای روابط زناشویی می توانند عملکرد رضایتبخش داشته باشند. عناصر مشترک زیر احتمالا در این الگوها دیده می شود:

۱- احترام متقابل: زن یا شوهر در همسر خود توانایی یا ویژگی مهمی را می بیند که از نظرش قابل احترام است.

۲- شکیبابی: توانایی زن و شوهر در پذیرش کمبودهای یکدیگر.

۳- توانایی توافق بر سر هدف های مشترک و پیشبرد آنها.۲۲

روانشناس دیگری می گوید: «بهترین حالت هنگامی است که دو همسر در خدمت یک آرمان یگانه چون هنر، عدالت اجتماعی یا خدا به هم پیوسته باشند.۲۳»

بنابراین، برخورداری از اهداف مشترک، یکی دیگر از عوامل خوشبختی در خانواده است. ارزش های مشترک، بین دو انسان الفت و صمیمیت ایجاد می کند.

۷- عمل صالح

از مهمترین عوامل خوشبختی در خانواده، التزام به رفتار و عمل صالح است. قرآن کریم، خانواده ای را طراحی می کند که مکتب و معبدی است که اعضای آن، مدارج بندگی را طی نموده و به حیات طبیه راه می یابند.

افراد در خانواده، علاوه بر تامین حقوق دنیوی خود مانند امنیت، آرامش، تغذیه، بهداشت مناسب، تحصیل علوم و عدالت اجتماعی و … حقوق معنوی خود را نیز جستجو می کنند. مرد و زن موظف به ایجاد شرایط مقتضی و رفع موانع برای دستیابی یکدیگر به این حقوق هستند.

قرآن کریم می فرماید: «مَن عَملَ صالحاً مِن ذَکَرٍ او انثَی وَ هوَ مُومن فَلَنُحیِیَنَّه حَیَاهً طَیبهً وَ لَنَجزیِنَهُم اجرهُم بِاحسنِ مَا کَانوا یَعملُونَ؛۲۴ هر کس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مومن است، او را به حیاتی پاک، زنده می داریم و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند خواهیم داد».

خداوند در این آیه، شرط رسیدن به حیات طبیه و دخول در بهشت و اجر اعمال را، ایمان و عمل صالح ذکر می کند و این دو، تنها در محیط خانواده کسب می شود. دین اسلام هیچ گونه فرق میان زن و مرد در کسب حقوق معنوی نگذاشته است: «کُلُ نَفسٍ بِمَا کَسَبَت رَهِینه؛۲۵ (آری) هر کس در گرو اعمال خویش است.»

نتیجه گیری

در قرآن کریم و روایات معصومان (علیهم السلام)، چند مولفه مهم به عنوان عوامل خوشبختی در خانواده معرفی شده است که از جمله آنها می توان به: دقت در انتخاب همسر، ایمان و دینداری، عقل و هوش، تفاهم اخلاقی، عفت و پاکدامنی، اهداف مشترک و عمل صالح اشاره کرد. اینها عوامل خوشبختی در خانواده و بلکه عوامل خوشبختی انسان در دنیا و آخرت محسوب می شوند و به مرد و زن جوانی که می خواهند با هم ازدواج کنند توصیه اکید می شود در انتخاب همسر، به این عوامل دقت کافی داشته باشند.

پی نوشت ها

۱- زمانی، مصطفی، عشق و خودکشی؛ پیام اسلام (به نقل از زمزم معارف) ش۱۶، ص۳۸

۲- بایار، ویرجینیا، چگونه انسان بهتر باشیم، ترجمه ناهید فخرایی، ص۱۹۰

۳- ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، ص۱۰۶

۴- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۷

۵- همان، ص۱۲

۶- همان، ص۲۲

۷- بقره/۲۲۱

۸- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۱

۹- شیخ کلینی، فروع کافی، ج۵، ص۳۳۳

۱۰- همان، ص۳۲۷

۱۱- امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، ص۱۰۲

۱۲- محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۱۹۳

۱۳- شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه سیدجواد مصطفوی، ج۱، ص۳۰

۱۴- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۵۱

۱۵- علامه طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۳۳

۱۶- محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۱-۲

۱۷- نور/۳

۱۸- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۲۳

۱۹- همان، ص۵۱

۲۰- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۵، ص۲۸۵

۲۱- مولوی بلخی، مثنوی معنوی، ص۲۶۹

۲۲- الکسنو، ریتال و ربچاد، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدتقی براهنی، ج۱، ص۱۸۰

۲۳- لپ، انیاس، روانشناسی عشق ورزیدن، ترجمه کاظم سامی و محمود ریاض، ص۲۱۷

۲۴- نحل/۹۷

۲۵- مدثر/۳۸

منبع: اقتباس از ماهنامه پیام زن؛ شماره۲۳۰؛ اسماعیل اخلاقی