محمد بن عمر کشی

اشاره:

محمد بن عمر بن عبدالعزیز کَشّی مشهور به کَشّی از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری. نام وی، محمد فرزند عمر بن عبدالعزیز، کنیه اش «ابو عمرو» [۱][۲][۳] و زادگاهش شهر «کش» از شهر های کشور ازبکستان است.» کش، که امروزه به شهر سبز مشهور است، از شهر های تابع استان سمرقند ازبکستان است. مفاخر فراوانی از این مکان برخاسته اند؛ از جمله: شیخ ابو اسحق کشی و محمد بن سعید کشی. [۴][۵] این نوشتار به معرفی این عالم شیعی پرداخته است.

ولادت

تاریخ دقیق ولادت شیخ محمد کشی و به تبع آن، سن وی مشخص نیست؛ ولی با ملاحظه سال وفات معاصران، مشایخ و شاگردان او، می توان به دورنمایی از این واقعیت پی برد.

شیخ محمد کشی، هم عصر با دانشمندان بزرگ، محمد بن یعقوب کلینی (متوفای ۳۲۹ ق.)، نویسنده کتاب «کافی» است. آن دو در بسیاری از مشایخ، مثل محمد بن اسماعیل نیشابوری و شاگردان، مثل جعفر بن محمد بن قولویه قمی، مشترک بوده اند؛ در نتیجه، می توان محمد کشی را همانند شیخ کلینی، از دانشمندان نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری به شمار آورد. [۶]

سال تقریبی ولادت وی را می توان ۲۴۰ ق. دانست؛ چه این که برخی از مشایخ کشی در دهه ششم و هفتم قرن سوم هجری وفات یافته است؛ مثل محمد بن حسین بن ابی الخطاب همدانی (متوفای ۲۶۲ ق.) [۷]

و مسلم است که شیخ کشی باید از نظر سنی به آن حد رسیده باشد (۲۰ یا ۲۵ سالگی) ؛ تا شرایط نقلی روایت از آن بزرگان را در خود فراهم کرده باشد.

تحصیلات و منزلت علمی

چگونگی و مدت زمان تحصیلات محمد کشی، همانند سایر جهات زندگی وی، نامعلوم است؛ ولی می توان از قرینه ها و نشانه هایی به دست آورد که او فراگیری علوم دینی را نزد استادن بزرگ جهان اسلام، در سال های پایان قرن سوم هجری، در شهر های کش و سمرقند گذرانده و به درجه عالی فقاهت رسیده و در بین دانشمندان عصر خویش، از رتبه ممتازی برخوردار بوده است. مهمترین وصفی که تراجم نویسان، وی را به آن توصیف کرده اند، «غلام و صحابه عیاشی» [۸][۹]

[۱۰] است؛ که کمتر کسی از شاگردان عیاشی، به این وصف لقب خوانده شده است!

«غلام» در اصطلاح علم درایت و حدیث، به شاگرد بارز و ممتازی گفته می شود که متأدب به همه آداب استاد و متعلم به تمام تعلیمات و آموزش های او بوده و همیشه با او باشد. [۱۱]

مذهب کشی

از سخنان دانشمندان علم رجال و نیز مطالعه اجمالی محتوای کتاب رجال کشی، به خوبی بر می آید که مذهب کشی، شیعه دوازده امامی بوده و هیچ شک و شبهه ای وجود ندارد. از این رو، شیخ طوسی او را به «حسن اعتقاد و راستی مذهب» [۱۲][۱۳]و ابن داود او را به «دارنده راه راست» [۱۴]توصیف می کنند.

نویسنده کتاب «مجمع الرجال»، شیخ محمد کشی را به خاطر تبری از دشمنان اهل بیت ـ علیهم السلام ـ، تحسین می کند و برای اثبات آن، از سخنان شیخ کشی در ذیل کلام امام باقر ـ علیه السلام ـ در مورد عکرمه، غلام ابن عباس، گواه می آورد.

استادان و مشایخ

گرچه علوم اسلامی در قرن های اول، از نظر گستردگی مسایل، محدود بوده است و به مرور زمان گسترش پیدا کرد؛ ولی علومی که در استنباط احکام شرعی دخالت دارد، (ادبیات، لغت، معانی و بیان، اصول فقه، تفسیر، تاریخ و …) در آن عصر هم مطرح بوده است و طبعا کشی هم برای تحصیل این دانش ها، که مقدمه فقاهت وی بوده است، محضر استادان متعددی را درک کرده است. از این رو، می توان عیاشی را تنها استاد وی معرفی کرد؛ بلکه وی دارای استادان و مشایخ فراوان بوده است.

گرچه نام این استادان مشخص نیست؛ ولی قطعا برخی از مشایخی که کشی از آن ها نقل روایت کرده است، از استادان وی نیز بوده اند. برای دستیابی به نام آن ها بایسته است به مطالعه کتاب رجال وی در سایر کتاب های علم رجال بپردازیم. مشایخ وی، که استادان او در بین آن ها هستند، عبارتند از:

۱.آدم بن محمد قلانسی بلخی. [۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]

۲. ابراهیم بن علی کوفی: [۱۹][۲۰]

۳. ابراهیم بن محمد بن عباس. [۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]

۴. ابراهیم بن مختار بن محمد. [۲۵]

۵. ابراهیم بن نصیر. [۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]

۶. ابراهیم وراق سمرقندی. [۳۱]

۷. ابوالحسن بن ابی طاهر. [۳۲]

۸. ابو سعید بن سلیمان. [۳۳]

۹. ابو عمرو بن عبدالعزیز. [۳۴]

۱۰. ابو محمد شامی دمشقی.

۱۱. ابوبکر احمد بن ابراهیم لسنسنی:

۱۲. ابو جعفر احمد بن ابراهیم قرشی. [۳۵]

۱۳. احمد بن علی قمی سلولی شقران. [۳۶][۳۷]

۱۴. احمد بن علی بن کلثوم سرخسی. [۳۸]

۱۵. ابو الحسن احمد بن محمد خالدی. [۳۹]

۱۶. احمد بن منصور خزاعی. [۴۰][۴۱]

۱۷. احمد بن یعقوب.

۱۸. جبرییل بن احمد فرابی. [۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶]

۱۹. جعفر بن احمد بن ایوب. [۴۷][۴۸]

۲۰. جعفر بن محمد.

۲۱. جعفر بن محمد بن معروف. [۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]

۲۲. حسین بن الحسن بن بندار قمی. [۵۳][۵۴]

۲۳. حمدویه بن نصیر. [۵۵][۵۶][۵۷]

۲۴. حمدان بن احمد.

۲۵. خلف بن حماد کشی. [۵۸]

۲۶. خلف بن حسن بن طلحه مروزی. [۵۹]

۲۷. خلف بن محمد؛

۲۸. عبید بن محمد نخعی سمرقندی. [۶۰]

۲۹. عبداله بن محمد بن خالد.

۳۰. عثمان بن حامد کشی. [۶۱][۶۲][۶۳]

۳۱. علی بن محمد قتیبه نیشابوری.

۳۲. علی بن یزداد صانع جرجانی. [۶۴]

۳۳. عمر بن علی تفلیسی؛

۳۴. طاهر بن عیسی وراق. [۶۵][۶۶]

۳۵. محمد بن ابراهیم؛

۳۶. محمد بن احمد بن ابی عوف؛

۳۷. محمد بن احمد بن شاذان. [۶۷]

۳۸. محمد بن اسماعیل بندقی نیشابوری. [۶۸][۶۹][۷۰][۷۱]

۳۹. محمد بن بحر رهنی.

۴۰. محمد بن بشر:

۴۱. محمد بن براثی. [۷۲][۷۳][۷۴]

۴۲. محمد بن حسن بن بندار قمی. [۷۵][۷۶][۷۷]

۴۳. محمد بن حسن کشی. [۷۸]

[۷۹]

۴۴. محمد بن حسین بن احمد فارسی. [۸۰]

۴۵. محمد بن حسین بن محمد هروی. [۸۱][۸۲]

۴۶. ابو سعید محمد بن رشید هروی. [۸۳]

۴۷. محمد بن حسین بن ابی الخطاب.

۴۸. محمد بن سعید کشی. [۸۴]

۴۹. محمد بن علی بن قاسم بن ابی حمزه قمی. [۸۵][۸۶]

۵۰. محمد بن قولویه قمی. [۸۷][۸۸][۸۹][۹۰]

۵۱. محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی. [۹۱][۹۲][۹۳][۹۴][۹۵]

۵۲. محمد بن نصیر.

۵۳. محمد بن یحیی فارسی. [۹۶]

۵۴. نصر بن صباح.

۵۵. یوسف بن سخت بصری. [۹۷]

۵۶. ابراهیم بن حسین حسینی عقیقی. [۹۸]

۵۷. یسعید بن جناح کش. [۹۹]

شاگردان و راویان

مسلم است که شیخ کشی جایگاه علمی و موقعیت اجتماعی خاصی در بین دانشمندان و بزرگان فرهنگی ماوراء النهر داشته است. از این رو، شاگردان فراوانی در مکتب درسی وی به فراگیری دانش پرداخته و به مراحل کمال رسیده اند؛ ولی آن چه که تراجم نویسان در مورد تعداد شاگردان و راویان از او نوشته اند، انگشت شمار است. گویا آنان تنها به نام شاگردان برجسته وی بسنده کرده اند که عبارتند از:

۱. هارون بن موسی تلعکبری.

۲. جعفر بن محمد بن قولویه قمی.

۳. حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی.

ثمره علمی

تنها اثر جامانده از شیخ محمد کشی، کتابی است مشهور به رجال کشی، که موضوع آن راویان احادیث است. برای پی بردن به ارزش علمی این اثر، نخست مطالبی را در خصوص علم رجال بیان می کنیم.

علم رجال، دانشی است که از احوال راویان حدیث بحث می کند از قبیل: عدالت، وثاقت و هر آن چه که بود و نبود آن در راوی، موجب قبول یا رد روایت او می شود.

یکی از منابع اصلی «احکام شرعی»، احادیث است؛ بی شک سناخت احوال «راوی»، نقش تعیین کننده ای در صحت یا کذب روایات دارد؛ از این رو، «علم رجال» به این مقوله می پردازد. [۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲]

مبنای تمام کتاب های رجالی، عبارت است از:

۱. رجال کشی، شیخ محمد کشی.

۲. الفهرست، شیخ احمد نجاشی.

۳. الفهرست، شیخ محمد طوسی.

۴. رجال شیخ، شیخ محمد طوسی. [۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵]

رجال کشی از شهرت، اهمیت و پیشینه زمانی بیشتری بر خوردار است؛ از این رو، در بین پژوهش گران علم رجال جایگاه خاصی دارد.

وفات

وفات شیخ محمد کشی را می توان تقریبا در سال ۳۳۰ ق. دانست؛ زیرا شاگرد برجسته وی، جعفر بن محمد بن قولویه قمی متوفای ۳۶۸ ق. و طبعا شیخ کشی سال ها قبل از او وفات کرده است. [۱۰۶]

و از طرفی شیخ کشی، زمان حیات شیخ مفید (۴۱۳ ـ ۳۳۶ق)[۱۰۷] را نیز درک نکرده است.

شرح حال نویسان در خصوص محل دفن شیخ محمد کشی سخنی نگفته اند؛ لذا احتمال دارد که وی در محل تحصیلش (سمرقند) وفات یافته باشد.

پی نوشت:

۱.موسوی خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص ۶۴.   

۲.بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، ج۶، ص ۵۳۴.

۳.ریحانه الأدب،ج۳،ص ۳۶۷.

۴.ازبکستان، ص ۴۶.

۵.لغت نامه دهخدا، ج۱۱، ص ۱۶۱۷۲.

۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهدمقدمه، ص ۱۳.

۷.بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، ج۶، ص ۳۸۸.

۸.طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ص ۴۴۰.   

۹.فوائد الرضویه، ص ۵۸۵ .

۱۰.نجاشی، احمد بن علی، الرجال، ص ۳۷۲، ش ۱۰۱۸.   

۱۱. مجمع الرجال، ج۶، ص ۱۰.

۱۲. طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ص ۴۴۰؛ باب «فی من لم یرو عن الأئمه»، ش ۳۸.   

۱۳.طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص ۱۴۱.   

۱۴. مجمع الرجال، ج۴، ص ۱۴۵.

۱۵. نوابغ الرواه، ص۱.

۱۶. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۷۲، ش ۴۳.   

۱۷. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۳۷، ش ۳۳۸.   

۱۸. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۸۱، ش ۹۲۴.   

۱۹. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۱۳، ش ۴۴۸.   

۲۰. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۹۸، ش۵۵۲.   

۲۱. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۶، ش ۳.   

۲۲. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴۱، ش ۲۰۲.   

۲۳. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴۶، ش ۲۱۳.   

۲۴. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۷۳، ش ۳۷۸.   

۲۵. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۸۰، ش ۹۱۶.   

۲۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۷، ش ۴.   

۲۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۶، ش ۱۲.   

۲۸. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۷۰، ش ۴۱.   

۲۹.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۰۸، ش ۵۰.   

۳۰. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۱۳، ش ۵۱.   

۳۱. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۴۳، ش ۴۸۱.   

۳۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۱۱، ش ۷۷۰.   

۳۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۶۷۰، ش ۶۹۸.   

۳۴. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۰، ش ۹.   

۳۵.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۶۷۹، ش ۷۱۵.   

۳۶. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۰۵، ش ۴۹.   

۳۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۹۹، ش ۹۹۰.   

۳۸. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۷۳، ش ۴۶.   

۳۹. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۱۳، ش۴۴۷.   

۴۰.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۶۷۹، ش ۷۱۴.   

۴۱.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۶۸۸، ش ۷۳۴.   

۴۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۵، ش ۷.   

۴۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲، ش ۱۳.   

۴۴.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۴۶، ش ۲۱.   

۴۵.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۵۴، ش ۲۶.   

۴۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۵۵، ش ۲۷.   

۴۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۶۴۲، ش ۶۶۳.   

۴۸.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۱۷، ش ۷۹۲.   

۴۹.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۱۸، ش ۵۳.   

۵۰.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۴۰، ش ۶۰.   

۵۱.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۴۱، ش ۶۱.   

۵۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۲۳، ش ۸۹.   

۵۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۸۱، ش ۱۱۱.   

۵۴.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲۵، ش ۱۷۵.   

۵۵.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۷، ش ۱۵.   

۵۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۷، ش ۱۶.   

۵۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۸، ش ۱۷.   

۵۸.امین، محسن، اعیان الشیعه، ج۶، ص ۳۲۹.   

۵۹.بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، ج۷، ص ۷۴۳.

۶۰.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۸۳، ش ۱۱۷.   

۶۱.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۸۸، ش ۱۲۸.   

۶۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴۰، ش ۱۹۸.   

۶۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴۰، ش ۱۹۹.   

۶۴.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۷۹، ش ۱۰۹    .

۶۵.موسسه الامام الصادق علیه السلام، موسوعه طبقات الفقهاء، ج۴، ص۴۴۳.   

۶۶.نوابغ الرواه، ص ۱۴۱.

۶۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۹۴، ش۴۰۸.   

۶۸.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۸، ش ۱۷.   

۶۹.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۸، ش ۱۸.   

۷۰.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۵۸، ش ۳۵۶.   

۷۱.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۳۱، ش ۸۱۷.   

۷۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۲۲، ش ۵۵.   

۷۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲۱، ش ۱۶۷.   

۷۴.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۴۱۴، ش ۳۰۷.   

۷۵.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴۲، ش ۲۰۶.   

۷۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۴۸۷، ش ۳۹۶.   

۷۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۹۱، ش ۹۵۷.   

۷۸.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۸۸، ش ۱۲۸.   

۷۹.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴۰، ش ۱۹۸.   

۸۰.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۳۷، ش۸۲۷.   

۸۱.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۸۲۰، ش ۱۰۲۷.   

۸۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۸۲۰، ش ۱۰۲۸.   

۸۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۵۷۰، ش ۵۰۶.   

۸۴.نوری طبرسی، حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۳، ص ۲۹۱.   

۸۵.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۱۶، ش ۷۹۰.   

۸۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۸۱۳، ش ۱۰۱۵.   

۸۷.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۹، ش ۲۰.   

۸۸.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۸۱، ش ۱۱۱.   

۸۹.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲۳، ش ۱۷۰.   

۹۰.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۲۳، ش ۱۷۱.   

۹۱.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۰، ش ۵.   

۹۲.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۱۳، ش ۶.   

۹۳.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۲۰، ش ۹.   

۹۴.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۳۴، ش ۱۴.   

۹۵.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص۴۶، ش ۲۲.   

۹۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۷۸۱، ش ۹۲۱.   

۹۷.نوری طبرسی، حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۳، ص ۲۹۴.   

۹۸.الجامع فی الرجال، ج۱، ص ۳۴.

۹۹.نوابغ الرواه، ص ۱۳۵.

۱۰۰.سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ص ۱۱.   

۱۰۱.سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ص ۲۱.   

۱۰۲.سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ص ۲۶.   

۱۰۳.موسسه الامام الصادق علیه السلام، موسوعه طبقات الفقهاء، ج۴، ص۴۴۳.   

۱۰۴.آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص ۱۴۱.   

۱۰۵.سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، ص ۵۷.   

۱۰۶.طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، مقدمه، ص ۱۳.

۱۰۷.بهجه الآمل فی شرح زبده المقال، ج۶، ص ۵۹۱.

منبع: ویکی فقه.