علّامه سید محمّد باقر درچه‌اى(ره)

زمان مطالعه : 9 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

ولادت

در سال ۱۲۶۴ هـ . ق ، مطابق با سال ۱۲۲۷ هـ . ش علّامه سید محمّد باقر درچه اى در یکى از شهرهای نزدیک اصفهان که از توابع لِنْجان محسوب می شود و به دُرچه معروف است، دیده به جهان گشود.

خاندان

وی فرزند سید مرتضى (متوفای ۱۲۸۸ هـ . ق)، فرزند سید احمد، فرزند سید مرتضى و از نوادگان میرلوحی سبزوارى عصر صفوى اصفهانی است.[۱]

علّامه درچه اى با ۳۱ واسطه به موسى بن جعفر ـ علیه السلام ـ می رسد و از اولاد «موسى الثانی» (معروف به ابى سبحه) محسوب می شود. و بدین سبب او را «موسوی» لقب دادند.

علّامه دُرچه اى پنجمین فرزند از خانواده پرجمعیت آیه الله سید مرتضى است. پدر علّامه داراى ۹ فرزند پسرو یک دختر بود. نام هاى پسرانش بدین شرح است:

۱. حاج سید احمد.

۲. سید جعفر.

۳. میر سید علی.

۴. سید محمّد حسین.

۵. سید محمّد باقر.

۶. سید حسن.

۷. سید تقی.

۸. سید محمّد صادق.

۹. سید محمّد مهدی.

که همه آنها در رشته علوم دینى تحصیل کرده اند و گل سرسبد آنها مرجع جهان تشیّع علّامه فقیه سید محمّد باقر، درچه اى است که چهره مشهورى در حوزه هاى علمیّه کشورهاى اسلامى مخصوصاً حوزه هاى علمیّه ایران و عراق است و بعد از او دو برادر دیگرش آیه الله آسید محمّد مهدى و آیه الله سید محمّد حسین درچه اى است.[۲]

دوران کودکى سید محمّد باقر

اجداد و پدر این کودک، همه از مبلغان دین بودند و در بین مردم به زهد و دانش شهرت داشتند. سید محمّد باقردر چنین خانواده اى متدین و باتقوا رشد یافته بود. مادرش نیز بانویى باایمان، اهل فضیلت به شمار می رفت. با سپرى شدن دوران کودکی، با توجه به استعداد و شوق و هوش ذاتى که داشت، توانست پس از گذراندن مراحلى از فقه و اصول در محضر پدرش در ۱۳ سالگى به تحصیل در حوزه علمیّه اصفهان روى آورد و با موفقیت مدارج علمى را طى کند و از محضر دانشوران نامى اصفهان در رشته هاى فقه و اصول، خوشه چین خرمن پرفیض و برکت آنان باشد.[۳]

وی هم چنین توانست در علوم رایج آن زمان مثل: منطق، معانی، بیان، حساب و هندسه، هیئت و نجوم، طب، فلسفه و عرفان، محققانه به پیش برود و شاگردان لایقی در رشته هاى مختلف علوم بپروراند.[۴]

اساتید

۱. مولى محمّد معروف به میرزا ابوالمعالی (۱۲۴۷ ـ ۱۳۱۵ هـ ق)فرزند آیت الله حاج محمّد ابراهیم کرباسی: او از استادان حوزه علمیّه اصفهان بود که علّامه درچه اى از دریاى پرگهر او دُرهاى گرانبهایى به دست آورد.

۲. میرزا محمّد حسن نجفى اصفهانى (۱۲۳۷ ـ ۱۳۱۷ هـ ق)

۳. حاج شیخ محمّد باقر نجفى (متوفا: ۱۳۰۱ هـ ق)او فرزند صاحب حاشیه و نوه شیخ جعفر کاشف الغطاء.

۴. میرزا محمّد باقر موسوى خوانسارى چهار سوقى (نویسنده روضات الجنات([۵]

علّامه درچه اى براى ادامه تحصیل، در سال ۱۲۹۱ هـ . ق به نجف رفت و ۱۴ سال در درس استادان برجسته حوزه علمیه نجف شرکت کرد.[۶]

۵. آیت الله سید حسین کوه کمرى (متوفا: ۱۲۹۱ هـ . ق): هنوز مدت کوتاهى از شرکت علّامه درچه اى در درس آیه الله کوه کمرى نگذشته بود که استاد به دیار باقى شتافت.[۷]

۶. میرزاى ـ مجدد ـ شیرازى (۱۲۳۰ ـ ۱۳۱۲ هـ ق)

۷. میرزا حبیب الله رشتی.[۸]

تدریس در حوزه علمیّه اصفهان

علّامه سید محمّد باقر درچه اى در سال ۱۳۰۳ هـ . ق به اصفهان بازگشت و در مدرسه نیم آور به تدریس آموخته هاى خود پرداخت. حضور استادان با سواد و باتقوایى چون آیت الله العظمى سید محمّدباقر درچه اى سبب شد تا مردم فرزندان خود را براى تحصیل در این حوزه تشویق کنند. علّامه درچه اى به اتفاق آخوند عبدالکریم گزی، در این مدرسه فقه و اصول تدریس می کردند و شور و حرارت ویژه اى در بین طلاب ایجاد کرده بودند.

از اطراف و اکناف، شهرها و روستاهاى دور و نزدیک دانشجویان علوم دینى به محضرشان شتافته و از خرمن اندیشه شان خوشه ها می چیدند.[۹]

نظم در تدریس

آیت الله سید عبدالحسین طیّب در خصوص جدّیت و نظم علّامه درچه اى گفته است:

«یازده سال در درس خارج آقا سید محمّد باقر درچه اى شرکت کردم، در تمامى این مدت فقط یک بار درس ایشان تعطیل شد که در آن هم چاره اى نبود، زیرا یک روز درس اول را گفته بود که خبر آوردند برادر شما آقا سید محمّد حسین درچه اى فوت کرده است. آقا فرمود: خدا رحمتش کند. خواست درس دوم را شروع کند که گفتند: آقا! ایشان وصیت کرده است، شما بر جنازه اش نماز بگذارید، از این روى ناچار شدند و درس را تعطیل کردند (ولى در حال پیاده رفتن به طرف تخت فولاد بالاخره درس را گفتند) این پشتکار و تلاش و بهره گیرى از لحظه ها و ساعات زندگی، بسیار مایه عبرت است.»[۱۰]

در همین مورد مطلبى را حجت الاسلام و المسلمین حاج سید تقى درچه اى به شرح ذیل نقل کرده است:

خبر فوت آیت الله سید محمّد حسین درچه اى معروف به «محدث اصفهانی» در حوزه اصفهان می پیچد و حوزه و بازار اصفهان تعطیل می شود. آیت الله علّامه سید محمّد باقر درچه اى از حجره بیرون می آید و حرکت می کند براى تدریس به سوى مدرَس، طلاب به ایشان تسلیت می گویند و اظهار می دارند که اخوى بزرگتر شما فوت شده است و شما می خواهید تدریس بفرمایید؟ اگر حوزه می دانست که شما درس را تعطیل نمی کنید، آنها نیز درسشان را تعطیل نمی کردند.

علّامه درچه اى می فرماید: پس با جمعیت طلاب به سمت تخت فولاد می رویم و در راه درس را می گویم. نزدیکى پل خواجو درس به پایان می رسد، ایشان می فرماید: هر کس اشکال دارد بفرماید و علّامه درچه اى تا تخت فولاد اشکال طلاب را جواب می فرماید: و بعد از مراسم دفن به مدرسه باز می گردد و فردا پس از شرکت در مراسم ختم برادرش ـ به مدت پنج دقیقه ـ براى تدریس حرکت می کند.[۱۱]

حافظه و استعداد علامه

علّامه درچه اى از نظر حافظه و استعداد کم نظیربوده است و باید او را یکى از نوابغ تاریخ اسلام برشمرد. در این مورد آیت الله حاج آقا حسن مدرس اصفهانى گفته است:

«علّامه درچه اى از نظر حافظه و قدرت استعداد در قرون اخیر و حتى در دودمان مرحوم میرلوحى در عصر صفویه و خاندان سادات درچه به این میزان نداشته ایم.»[۱۲]

تدریس تا پایان عمر

استاد جلال الدین همایى در خصوص تدریس مرحوم علّامه درچه اى می نویسد:

«دو سه سال آخر عمرش (آیت الله سید محمّد باقر درچه ای) هم به تدریس اصول (مشغول بود. این درس) عصرها یک ساعت به غروب مانده در ایوان شمالى مدرسه (نیم آور) تشکیل می شد (و ما پاى درس) می نشستیم. استاد معمولاً در آغاز درس خطبه (اى کوتاه شامل) حمد و ثناى مختصرى به عربى می خواند. هنوز صداى عالمانه او که در مبحث قاعده تسلط و لاضرر و روایت تحف العقول بحث می کرد در گوشم طنین انداز است.»[۱۳]

شاگردان

علّامه درچه اى در سال ۱۳۰۳ از نجف اشرف به اصفهان بازگشت و حوزه علمیّه این شهر به برکت وجود ایشان رونق ویژه اى گرفت. سید محمّد باقر درچه اى در طول ۴۰ سال تدریس، فقیهان و عالمان وارسته اى را تحویل جامعه داد، که از آن جمله اند:

۱. آیت الله شهید سید حسن مدرس (۱۲۸۷ ـ ۱۳۵۶ هـ ق)

۲. آیت الله العظمى حاج سید حسین بروجردى (۱۲۹۲ ـ ۱۳۸۱ هـ ق)

۳. آیه اللهالعظمی سید ابوالحسن اصفهانى (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۵ هـ ق)

۴. آیه الله حاج میرزا علی آقا شیرازى (متوفا: ۱۳۷۵ هـ . ق)[۱۴]

۵. آیه الله حاج آقا رحیم ارباب (۱۲۹۷ ـ ۱۳۹۶ هـ ق)

۶. آقا نجفى قوچانى (۱۲۹۶ ـ ۱۳۶۳ هـ . ق)[۱۵]

۷. آیه الله سید عبدالحسین طیب (متولد: ۱۳۱۰ هـ ق)آثار به جاى مانده از او بدین شرح است:

۱ـ کلم الطیب فى عقاید الاسلام. ۲ـ اطیب البیان فى التفسیرالقرآن (۴ جلد) ۳ـ العمل الصالح، این آثار به زیور طبع آراسته شده است.[۱۶]

۸. سید محمّد على ابطحی، فرزند سید محمّد حسینى (۱۲۹۴ ـ ۱۳۷۱ هـ ق)

۹. میرزا مهدى بید آبادی اصفهانی (متوفا: ۱۳۶۵ هـ ق)

۱۰. میرزا فتح الله درب امامى (۱۳۰۱ ـ ۱۳۷۷ هـ ق)

۱۱. حاج آقا حسین علوى (۱۲۸۷ ۱۴۰۹ هـ ق)

۱۲. میر سید محمّد مدرس، پدر آیه الله سید حسن مدرس هاشمى (متوفا: ۱۴۱۹ هـ ق)

۱۳. حاج ملاّ فرج الله درّى (متوفا: ۱۳۸۲ هـ ق)

۱۴. آقا سید عباس دهکردى (معروف به صفی) (متوفا: ۱۳۹۴ هـ . ق)[۱۷]

۱۵. سید فخر الدین خوانساری (متوفا: ۱۳۴۸ هـ ق)

۱۶. شیخ على فقیه فریدنى (متوفا: ۱۳۷۳ هـ ق)

۱۷. سید محمّد حسین میردامادى سدهى (متوفا: ۱۳۸۰ هـ ق)

۱۸. شیخ محمّد حسن نجفى رفسنجانی (۱۳۰۴ ـ ۱۳۹۲ هـ ق)

۱۹. عبدالوهاب نصرآبادى (متوفا: ۱۳۲۸ هـ ق)

۲۰. محمّد همامى ابن آخوند ملاحسن (۱۲۸۲ ـ ۱۳۵۹ هـ ق)

۲۱. محمّد على یزدى (متوفا: ۱۳۵۱ هـ . ق)[۱۸]

۲۲. حاج میرزا محمّد باقر امامى بن سید احمد (متوفا: ۱۳۶۴ هـ ق)

۲۳. جلال الدین همایی (۱۳۱۸ ـ ۱۴۰۰ هـ ق)

۲۴. سید محمّد رضوى کاشانى (متولد: ۱۲۹۱ هـ ق)

۲۵. میرزا حسن خان جابرى انصارى (۱۲۸۷ ـ ۱۳۷۶ هـ ق)

۲۶. حاج شیخ باقر قزوینی (متوفا: ۱۳۶۳ هـ ق)

۲۷. سید محمّد حسن سدهى اصفهانى (۱۲۷۷ ـ ۱۳۲۹ هـ ق)

۲۸. شیخ محمّد حسن عالم نجف آبادى (متوفا: ۱۳۸۴ هـ ق)

۲۹. سید محمّد رضا خراسانی.

و دهها عالم، فقیه و مجتهد دیگر.

زهد و تقوا

منوچهر قدسى در خصوص زهد و تقوای علّامه درچه اى گفته است:

«حالات و رفتار این بزرگوار و مراتب زهد و قدس و تقواى کم نظیراو همواره در تربیت اخلاقى دانشوران با استعداد تأثیر شگرف و ژرف داشته است.»[۱۹]

ندانستن عیب نیست

«اگر چیزى از این فقیه بزرگوار می پرسیدند و او نمی داشت با صراحت اظهار می داشت: نمى دانم. و این لفظ را بلند می گفت تا شاگردان یاد بگیرند، عارشان نیاید. مرحوم شیخ انصارى با آن مرتبه علم و تقوا نیز این گونه بود.»[۲۰]

آثار ماندگار

از این فقیه فرزانه آثاری در فقه و اصول به جاى مانده است که به برخى برخى از آنها اشاره می شود:

۱. یک دوره فقه و اصول در ۱۶ مجلد موجود و ۲ جلد مفقود شده است.

۲. حاشیه بر متاجر شیخ انصارى (چاپ شده است)

۳. حاشیه بر مناسک.

۴. رساله اى در جبر و تفویض.

۵. حواشى بر رساله عملیه.

۶. حاشیه اى برمکاسب شیخ انصاری.

۷. رساله عملیه.

۸. حاشیه بر اصول دین، تألیف شیخ جعفر شوشتری.

۹. تقریرات اصولیه (که در واقع، تقریر درس اصول ایشان است که توسط آیه الله سید حسن چهارسوقی (متولد ۱۲۹۴ هـ ق)مى باشد.[۲۱]

از آثار فوق، مختصرى از حاشیه بر مکاسب به دستور آیه الله العظمى بروجردى به چاپ رسیده است و بقیه آثارنیز به دستور ایشان از اصفهان به قم برده شد تا براى بازنگرى و چاپ در اختیار بعضى از علماى قم قرار گیرد.[۲۲] که در حال حاضر نزد بعضى از علمای اصفهان موجود است.

وفات یا شهادت؟

خطیب توانا، حجت الاسلام و المسلمین صهری اصفهانی در مورد ارادت حضرت آیه الله العظمى بروجردى (ره) نسبت به استادش، علّامه درچه اى (ره) فرمود:

«ما تا پایان عمر مرهون زحمات و تلاشهاى استادمان سید محمّد باقردرچه اى هستیم.»

آقا صهرى آن گاه خطاب به حضار در مجلس ختم مرحوم حاج میرزا على آقا شیرازى ـ یکى از شاگردان علّامه ـ با بیان اعتراض آمیز فرمود:

«چرا ساکتید؟ چرا آرام نشسته اید؟ بپاخیزید. شاگردان علّامه مانند مرحوم شیرازى ـ صاحب این جلسه ـ یکى پس از دیگرى از دنیا می روند و آن همه فضایل و آن همه مناقب ناگفته می ماند. چرا زندگى و مرگ مردى که یک روز همنوا با شیخ شهید (فضل الله نوری) در مقابل بیگانگان و رضاخان میرپنج با شهامت ایستاد و یک روز هم تن به ذلت نداد و تسلیم هیچ کس به غیراز خدا نشد چنین مغفول مانده است.

وی در ادامه سخنانش به موضوع شهادت علّامه درچه اى اشاره کرد و گفت:

«دیدید در پایان هم به طور مرموز و یک روز (شایع کردند) که در حمام خفه شده یا سکته کرده است. مثل این که ایادى حکومت (مأموران و عوامل قتل) با ملک الموت عزراییل هماهنگى کرده بودند که ساعتى قبل از فوت ایشان در «درچه» قدم می زدند و براوضاع نظارت می کردند و همه چیز را زیر نظر داشتند. اطبای دولتى هم راه سه ساعته یا چهار ساعته را، در عرض ده دقیقه طى کرده و درمحل حاضر شده بودند، و مانند پزشکانى که دور بدن مطهر حضرت رضا ـ علیه السلام ـ و حضرت موسى بن جعفر ـ علیه السلام ـ تجمع و شهادت آن دو را مرگ طبیعى جلوه دادند، با کمال وقاحت نظردادند و شایع کردند که علّامه به مرگ طبیعى از دنیا رفته است. و مگر می شود شهادت را و خون را پوشیده نگه داشت که زهى خیال باطل و فکر خام!

چرا باید مرگ استاد الفقهاء، استاد المراجع، استاد المجتهدین، استاد الاساتید، استاد الحریه و بنده مخلص خدا ـ مبهم بماند! چرا بر سر درب تکیه متعلق به ایشان در لسان الارض (تخت فولاد) نوشته نشده است که: این جا مزار شهید فضیلت علامه فقیه «سید محمّد باقر درچه ای» است؟

چرا دست نوشته هاى او که محصول تلاش و زحمت یک عمر مطالعه و اندیشه ایشان است تکثیر نمی شود؟»[۲۳]

حجت الاسلام و المسلمین حاج سید تقى درچه اى (نوه ایشان)معتقد است: علّامه سید محمّد باقر درچه اى توسط عوامل رضاخان به شهادت رسیده است.

نویسنده «تذکره القبور» می نویسد:

مرحوم درچه اى طبق عادت معهود روز چهار شنبه (۲۶ ربیع الثانى سال ۱۳۴۲ هـ ق)بعد از نماز ظهر به موطن خود «درچه» رفت و در آنجا در جمعه همان هفته؛ قبل از طلوع آفتاب در حمام از دنیا رفت. از آن رو به اصفهان خبر دادند و اطباى حاذق به عیادتش رفتند؛ امّا برآنها مسلم گردید که آن مرجع وارسته جان به جان آفرین تسلیم کرده است. اهل اصفهان و آبادی هاى اطراف، همان روز به درچه رفتند و پس از انجام مراسم تغسیل و تکفین دسته هاى سوگوارى به راه انداختند و پس از ۳ روز از فوت این مرجع عظیم الشأن، پیکر مبارکش در میان اشک و اندوه مرگ یا شهادت تشییع شد.

محل دفن

حدود غروب آفتاب روز سوم بعد از فوت، پیکر مطهر علّامه سید محمّد باقر درچه اى وارد تخت فولاد اصفهان گردید. او را با عزت تمام ـ در پیش روی (قبر) عبدالکریم گزى ـ واقع در تکیه کازرونى دفن کردند.[۲۴]