حکمت تذهیب در هنر اسلامی

زمان مطالعه : 5 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

دو قرن پس از آنکه اصحاب پیغمبر اسلام، قرآنی را که جبرئیل از جانب خدا بر او نازل کرده بود، روی برگ نخل و استخوان ثبت کردند، کتاب آسمانی به خط پرشکوه کوفی بر صحایفی مرتب و کامل با سرلوح‌های زرنگار نوشته شد. قدیمی‌ترین قرآن‌های باقیمانده اغلب به خط کوفی است و تاریخ تحریر آنها را بایستی از قرن سوم (ه.ق.) به بعد دانست. از طرز تذهیب و آرایش قرآن‌هایی که قبل از این زمان تدوین گردیده است اطلاع چندانی در دست نیست، ولی شاید بتوان تاریخ تذهیب قرآن را همزمان با نوشتن آن دانست. تذهیب چنانکه گفته اند از لغت عربی «ذَهَبْ» یعنی طلا مشتق شده که عبارت است از طرح، ترسیم و تنظیم ظریف و چشم‌ انداز نقوش، نگاره‌های گیاهی و هندسی در هم تنیده و پیچان که با چرخشهای تند و کند و گردش‌های موزون و مرتب و خطوط سیال و روان، نقش شده باشند. چون در آغاز شکل‌گیری این هنر از همان قرون اولیه اسلامی، رنگ غالب و عمده در رنگ‌آمیزی این گونه نقش‌ها رنگ طلا بوده است، واژه تذهیب بدان اطلاق شده، هرچند دیگر رنگ‌ها چون لاجورد و در دوران بعد آبی، شنگرف، سبز و فیروزهای نیز کنار طلا جا گرفته‌اند.

معمولاً هنرشناسان و فرهنگ‌نویسان، تذهیب را هنری وابسته به فنون کتا‌ب‌ سازی و هنر کتاب آرایی ذکر کرده‌اند و در تعابیر و تعاریف خود وجوه استقلال هنر تذهیب و مرز اصالت و مرکزیت این شاخه پُربرکت هنر تزئینی را در گستره هنر ایران نادیده گرفته‌اند.

پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می‌رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران هنر تذهیب در اختیار حکومت‌های اسلامی و عرب قرار گرفت و هنر اسلامی نام یافت. اگرچه چند زمانی این هنر از بالندگی فروماند، اما دگربار، پویایی خود را بدست آورد، چنانکه در دوره سلجوقی، مذهبان آرایش قرآن‌ها، ابزار و ادوات، ظرف‌ها، بافته‌ها و بناها را پیشه خود ساختند و چندی بعد در دوره تیموری، این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده بوجود آمد. نقاشان، صحافان و صنعتگران به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند و در کتابخانه‌های پایتخت به کار گمارده شدند. بدینترتیب، آثار ارزشمند و باشکوهی پدید آمد.

یکی از اهداف عالی هنر این است که انسانها را در خداشناسی حقیقی، درک صحیح و واقعی توحید، فهم مقام ربوبی پروردگار متعال و شناخت جمال و جلال و عظمت او کمک و یاری ببخشد. یعنی داشتن جهانبینی توحیدی و جهانبینی هستی، مبتنی بر اصول اسلام در شناخت و ایمان حقیقی انسان به خداوند عالم، که بزرگترین واجب دینی در اسلام است، کمک و راهنمایی می‌نماید. چنانکه از امام علی(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) رسیده است: «اول الذین معرفته» اولین واجب، شناخت خداوند میباشد.

از دیدگاه اسلام، ماهیت اساسی هنر و عناصر شکل دهنده آن و منشأ تولید فرآورده ‌های هنری باید از مایه معنوی و حقیقت روحانی برخوردار باشد. چنانچه ایمان و معنویت در شریانهای هنر جاری نباشد، هنر بیجان و بیرمق و سرد و کسالت‌آور خواهد شد. ارتباط معنویت اسلامی با هنر اسلامی را باید در نحوه شکل‌گیری ذهن و روح مسلمانان، از جمله هنرمندان یا صنعتگران، توسط مناسک و شعائر مذهبی اسلام جستجو کرد.

منشأ هنر اسلامی را باید در حقایق درونی قرآن، که حقایق اصلی عالم هستی و حقیقت معنوی ذات نبوی است و برکات محمدیّه از آن نشأت می‌گیرد، جستجو کرد. قرآن اصل توحید را بازگو می‌کند و حضرت محمد(ص) نیز تجلی این وحدت در کثرت است و در خلقت خداوند، بر این شهادت می‌دهد.

هنر اسلامی نتیجه تجلی وحدت در ساحت کثرت است. این هنر به شیوهای خیرهکننده، وحدت اصلی الهی، وابستگی همه چیز به خدای یگانه، فناپذیری جهان و کیفیات مثبت وجود عالم هستی یا آفرینش را نشان میدهد، خلقتی که خداوند در قرآن در باره آن میفرماید: «ربنا ما خلقت هذا باطلا…» این دستگاه باعظمت را بیهوده نیافریدیم. از منظر تفکر اسلامی، هنر را نمیتوان هیچگاه از یک صنعت که پایه مادی آن است و یک علم که به طور منظم انتقال مییابد، جدا ساخت. هنر یا فن به معنی خاص آن، هم از صنعت و هم از علم بهرهمند است. وانگهی این علم فقط یک علم منطقی و استدلالی نیست، بلکه بیان یک «حکمت» است که اشیاء را به اصول کلی خود مرتبط میسازد.

حکمت در لغت به معنای نوعی محکم کاری است که در آن رخنه ‌ای راه ندارد و در معلومات عقلی که ابداً قابل بطلان و کذب نیست به کار میرود. حکمت به معنای دانایی، علم، دانش و دانشمندی و عرفان نیز بکار رفته و به شناسایی حق و فراگرفتن علوم شرعی و علوم طریقت و حقیقت و برهان و غایت هر چیز نیز معنا شده است.

در حکمت معنوی عرفا، هنر به معنی کمال تقوی و انسانیت آمده است. بیشک محور همه هنرها بر توجه و تأثیرپذیری از قرآن بوده است. بارزترین شکل هنری متفاوت با تمدن و ادیان گذشته، خوشنویسی و تذهیب است که هر دو هنر مستقیماً تحت تأثیر تفکر قرآنی ظهور مییابند و هر دو به نحوی هنری منزه و یا به تعبیری قدسیاند. تذهیب اگرچه برگرفته از نقوش و نمادی است که در طبیعت وجود ما بهازای خارجی داشته، ولی هیچگونه جرمیت، بُعد و سایه روشن در آن یافت نمی شود.

نقوش اسلامی با تناسب آهنگین و موزون خود همواره از وحدت به کثرت و از کثرت به وحدت روی میآورند. کثرت و صیرورت در اینجا چونان تجلی وحدت و ابدیت است. بی‌تردید نقوش اسلیمی و ختایی جلوه تفکر شعری اسلامی است که از یک سرچشمه فیض گرفته‌اند. این نقوش جلوه همان شجره طیبه هستند که در فضای قرآنی افشانده شده‌اند. گیاهان در اینجا به صورت سمبولیک و پُر راز و رمز و از طبیعت مجرد پرداخت می‌شوند و به تدریج صورت هندسه روحانی یافته و مظهر هماهنگی عالم می‌گردند.

نقوش و اشکالی که در تذهیب به عنوان عناصری نمادین از عالم غیب نمایان میشوند، در حقیقت نشان از عالم علوی است و از این رو سبب تذکر و توجه انسان به گذر از صورت ظاهری و عنایت به عوالم قدسی میگردد. بدینسان با یادآوری جلوه‌هایی از طبیعت فانی و گذرای جهان، نمایشی از وجه باقی حق را مینماید که در صورتی وحدانی و کاملاً رمزگونه شکل گرفته است. در این نوع از بیان هنری، وحدت آن چنان آشکار است که حتی اشکال جزیی نیز در درون خود از وحدت و انسجام وحدانی برخوردارند. هنرمند نیز برای نمایش چنین وحدتی به یاری هندسه مقدس و قوانین طراحی، برگرفته از مبدأ نور، وحدت را با نظمی شگفت‌انگیز و درخشان نمودار می‌سازد.

نظم هندسی که با قدرت در این آثار جلوه می‌کند، حاکی از نبوغی است که مستقیماً از تفکر اسلامی ریشه گرفته و نمایشی از وحدت باطنی عالم، به گونه یک نظام بصری است. درخشش فراگیر این آثار، نمایش غلبه نوری است که واحد و مبدأ همه انوار است. نوری که اشیاء را از تاریکی لاجورد بیرون آورده و قابل مشاهده میسازد. این نور هستی‌بخش اشیاء است. عالی‌ترین مظهر برای نمایش وحدت، همان نور است. تذهیب به عنوان نمود چنین وحدتی در کثرت، بر تارک آثار تصویر اسلامی می‌درخشد. مجموعه یک تذهیب، نمایشی از باطن جهان عالم، در صورتی مجرد است که مجموعه‌ای از نقوش تجریدی انسان را به حضور در عالمی دعوت میکند و در آن، نظامی سراسر توازن، صفا و آرامش است.

تذهیب را میتوان نشان از عالم بینشان دانست. زیرا همه عناصر، فردیت خود را از دست داده اند و همچون صور معلقی جلوه میکنند که هم محیط و هم مرکز، هم درون و هم بیرون هستند و به قول سهروردی در ناکجاآباد واقع شدهاند.

تذهیب شامل نقش مایه‌هایی است که از عناصر نباتی تشکیل شده، اما به حدی پالایش یافته که هرگونه شباهت خود را به طبیعت از دست داده است. این تزکیه و پالایش نقوش ملهم از طبیعت، از اصول اساسی هنر اسلامی و تذهیب است که ریشه در حکمت اسلامی دارد.