نهضت فرهنگى امام محمد باقر(ع)

رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیام آور وحی، پایه گذار معرفت و دانش اسلامی، آیات قرآن و برنامه هاى شریعت اسلامى و آداب دین را به اصحاب و شیفتگان و جویندگان معرفت الهى در مسجدالنبى تعلیم مى داد و یاران خود را به طلب دانش دعوت مى کرد. وى کاخ بلندمرتبه فرهنگ و تمدن درخشان اسلامى را در نخستین دانشگاه اسلامى مسجدالنبى بنیان گذاشت. پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) صحابه و تابعین در حلقه هاى گوناگون درسی، به تعلیم و تعلّم قرآن، احکام فقه، سیره و مغازى و حدیث نبوى و تفسیر قرآن پرداختند. از آن جمله امام سجاد (علیه السلام) پس از حادثه عاشورا در مسجدالنبى حلقه هاى تعلیمى تشکیل داد و سپس امام محمد باقر (علیه السلام) با آموزش هاى خود در این مسجد، جویندگان علم را از دور و نزدیک به سوى خود جذب کرد و بازماندگان صحابه و تابعین و رؤساى مذاهب به دور او حلقه مى زدند و آثار و نشانه هاى دین را مى آموختند، به گونه اى که عده اى از اهل خراسان و دیگر ممالک اطراف او را گرفته بودند و مناسک حج را از وى مى آموختند.

امام محمد باقر (علیه السلام) با برگزارى جلسات تعلیمى مقام علمى اهل بیت را تبیین نمود و بنیان هاى فکرى مکتب تشیع را پایه گذارى کرد. آن حضرت تلاش گسترده اى را براى پایه ریزى فقه، حدیث و کلام و تفسیر شیعه و سیره و مغازى رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به عمل آورد، امام باقر (علیه السلام) در راه احیاى نهضت علمى و فرهنگى شیعه، با جریان هاى فکرى و مذهبى انحرافى مواجه بود، برخى از این اندیشه هاى انحرافى عبارت بودند از:

۱٫ فعالیت هاى فرهنگى و علمى یهودیان: یهودیان و اهل کتاب تازه مسلمان کوشش گسترده اى را براى انحراف در مبانى اصیل اسلامى به عمل مى آوردند. آنان روایان دروغین و ساختگى درباره انبیاى الهى و سیرۀ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و احکام و شعائر اسلامى در محافل علمى مسلمانان شیوع مى دادند و برخى محافل علمى ناآگاه و ساده لوح، این روایات را در آثار خود وارد مى کردند، به گونه اى که کعب الأحبار مى گفت: «هر صبحگاهى کعبه در برابر بیت المقدس سجده مى کند». امام باقر (علیه السلام) سخن او را تکذیب کرد و فرمود: «خداوند بقعه اى محبوب تر از کعبه روى زمین نیافریده است».

۲٫ فعالیت هاى فرهنگى غُلات: امام باقر (علیه السلام) در دوران امامت خود با فرصت طلبانى مواجه بود که با سوء استفاده از روایات امامان، احادیث جعلى و ساختگى غلوآمیز را در جامعه گسترش مى دادند. امام محمد باقر(علیه السلام) براى جلوگیرى از انحراف در جامعه و مذهب تشیع مبارزه گسترده اى را با آنان داشتند و غلات را لعن مى کردند.

۳٫ عقاید انحرافى مُرجِئَه: کلمه مُرجِئَه از ارجاء و به معنى تعویق و تأخیر است و مرجئه گروهى بودند که درباره گناهکاران مسلمان حکمى نمى کردند و حکم آن را به روز جزا موکول مى داشتند و هیچ مسلمانى را به سبب گناهانى که کرده بود محکوم نمى کردند. اینان به آیه ۱۰۷ سوره توبه متوسل مى شدند:

«وَ اخَرُونَ مُرجَونَ لِأَمرِاللهِ اِمّا یُعَذِّبُهُم وَ إِمّا یَتُوبُ عَلَیهِم ؛

و برخى دیگر، آنهایى هستند که کارشان با خداست، که آنان را عذاب کند و یا از گناهشان درگذرد».

جَهم بن صَفوان یکى از پیشوایان مُرجِئَه بود که واجبات عملى اسلام را تحقیر مى کرد و عقاید وى با سیاست فرهنگى امویان موافقت داشت، به همین سبب امام محمد باقر (علیه السلام) به شدت با این گروه مبارزه مى کرد و بر آنان لعنت مى فرستاد و آنان را کافر و دشمن اهل بیت (علیه السلام) مى دانست.

۴٫ عقاید خوارج : خوارج خوارج گروهى خشکه مقدس نادان بودند که پس از شهادت على (علیه السلام) در دنیاى اسلام فتنه هاى بسیار برپا داشتند. امام باقر (علیه السلام) با آنان مناظره و گفتگو مى کرد و آنان را رسوا مى نمود. آنگونه که با نافع بن أَزرَقف رهبر خوارج اَزارقه، با استناد به قرآن انتخاب حَکَم از سوى على (علیه السلام) را تأیید مى نمود.

۵٫ پیروان ابوهاشم پسر محمد بن حنفیه: با رحلت محمد بن حنفیه پیروان مختار که به کیسانیّه مشهور بودند، ابوهاشم پسر محمد بن حنفیه را به پیشوایى پذیرفتند و در برابر امام محمد باقر (علیه السلام) مردم را به سوى ابوهاشم دعوت مى کردند ولى شیعیان بیشتر با امام محمد باقر (علیه السلام) در رفت و آمد بودند، همین امر موجب حسادت ابوهاشم گردید و روزى در مسجدالنبى به آن حضرت ناسزا گفت، امام باقر (علیه السلام) بى مهابا به نزد وى رفت و فرمود: «چه هدفى داری، من فرزند فاطمه (س) هستم، تو فرزند محمد بن حنفیه هستی». مردم نیز به ابوهاشم حمله بردند و او را از مسجد بیرون کردند.

امام باقر (علیه السلام) با این گروه ها، مناظره و گفتگو مى کرد و دیدگاه هاى تفسیری، کلامى و فقهى مکتب اهل بیت (علیه السلام) را روشن مى نمود و انحراف دیگر مذاهب و فرق را روشن مى ساخت. آن حضرت براى اصلاح فساد اجتماعى به تربیت اخلاقى و دینى جامعه توجه فراوان داشت زیرا فساد، شادابى و طراوت جامعه اسلامى را براى کار و کوشش، از بین مى برد.

امام باقر (علیه السلام) به منظور تثبیت و گسترش علوم خاندان رسالت، به کادرسازى و آماده سازى یک نیروى راستین مدافع حقوق اهل بیت (علیه السلام) مى پرداخت و مى فرمود: «شیعیان ما نیستند مگر کسانى که از خدا بترسند و پیروى او را پیشه خود قرار دهند و آنها به فروتنى و ترس از خداوند و امانت دارى و زیادى یاد خدا و روزه و نماز و نیکى به پدر و مادر و رسیدگى به همسایگان محروم و وام داران و یتیمان و راستگویى وخواندن قرآن و زبان از عیوب مردم بازداشتن شناخته مى شوند و اینان امین هاى ملت خود هستند». بدین سان امام باقر (علیه السلام) یارانى صالح و شیعیانى استوار و متشرع را براى آینده دشوار تشیع تربیت کردند.

منبع : کتاب تاریخ امامت