نقش پیامبر اسلام(ص) در تعیین امام از دیدگاه شیعه و سنی

اشاره:

امامت در لغت به معنای پیشوایی و رهبری است و در اصطلاح علم کلام عبارت است از ریاست همگانی جامعه در امور دین و دنیا(۱) و از نگاه مکتب اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است. در قرآن کریم در مورد اعطای مقام امامت به حضرت ابراهیم آمده است «هنگامی که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگون آزمود و او به خوبی از عهده آزمایش برون آمد خداوند به وی فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم»(۲)

امام باقر (علیه‌السلام) فرموده است: اسلام بر پنج چیز استوار است، نماز، زکات، حج، روزه و ولایت، زراره می‌گوید پرسیدم از میان آنها کدام برتر است، فرمود: ولایت برتر است زیرا ولایت کلید آنها است و صاحب ولایت راهنمایی به سوی آنها است.(۳)

از دیدگاه مذهب شیعه چنین مقام و ریاستی هنگامی مشروع خواهد بود که از طرف خدای متعال باشد. و کسی که اصالهً دارای چنین مقامی باشد معصوم از خطا در بیان احکام و معارف اسلامی و مصون از گناه خواهد بود. و در واقع امام معصوم همه منصب‌های پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) به جز نبوت و رسالت را دارد.

از دیدگاه شیعه امام برگزیده خدا است و خدا او را به چنین اصالتی شناخته و انتخاب و معرفی کرده است، پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نقش استقلالی در تعیین جانشین خود نداشته بلکه آن را به امر الهی، انجام دادند، زیرا اوست که می‌داند علم خدادادی و ملکه عصمت را به چه کسی عطا فرموده و اوست که اصالهً حق ولایت بر بندگانش را دارد. و می‌تواند چنین حقی را در مرتبه نازلتر به افراد واجدشرایط بدهد.

نقش پیامبر در تعیین امام فقط ابلاغ است زیرا بر حسب روایات متعدد پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) قبلاً مأمور شده بود که امامت امیرمؤمنان را رسماً اعلام کنند ولی بیم داشتند که مبادا مردم این کار را حمل برنظر شخصی آن حضرت کنند و از پذیرفتن آن سر باز زنند از این رو در پی فرصت مناسبی بودند که زمینه این کار فراهم شود. تا اینکه آیه شریفه نازل شد: «ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً (به مردم) برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده‌ای خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد…»(۴) با نزول آیه، پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) دریافتند که زمان مناسب فرا رسیده و تأخیر بیش از این، روا نیست، از این رو در غدیرخم به انجام این وظیفه مبادرت ورزیدند.

این موضوع را بزرگان اهل سنّت از هفت نفر از اصحاب رسول خدا نقل کرده‌اند: زید بن ارقم، ابو سعید خدری، ابن عباس، جابر بن عبدالله انصاری، براء بن عازب، ابو هریره و ابن مسعود»(۵).

از دیدگاه اهل سنت مسأله امامت به مردم واگذار شده به این معنی که مردم می‌توانند برای اداره جامعه اسلامی از میان خویش شخصی را به عنوان امام انتخاب نمایند. قاضی ابوبکر باقلانی‌ می‌گوید: «اثبات امامت از دو راه امکان دارد نص و انتخاب، اما راه نص تمام نیست زیرا اگر پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) کسی را به عنوان خلیفه تعیین می‌فرمود مردم به دستور وی گوش می‌دادند بنابراین امام به وسیله آرای مردم و اهل حل و عقد انتخاب می‌شود.»(۶) غافل از این که اگر قاضی ابوبکر باقلانی به احادیثی همچون غدیر، یوم‌الدار، منزلت و… توجه می‌کرد در مورد نص بر امامت چنین نظر نمی‌داد.(۷)

سعد‌الدین تفتازانی یکی از علمای بزرگ اهل سنت می‌نویسد: «یکی از راه‌های اثبات امامت قهر و غلبه است بدین صورت اگر شخصی دارای شرایط امامت باشد و بدون بیعت بر دیگران غلبه کند به حکومت می‌رسد.»(۸)

اهل سنت ویژگیهایی که شیعیان برای امام قائل‌اند برای خلفا قائل نیستند آنها نه عقیده ای به منصوب بودن امام از طرف خدا و پیامبر دارند و نه ادعای علم خدادادی و ملکه عصمت برای خلفاء قبول دارند.حاصل سخن این که شیعه معتقد است که تعیین امام از جانب خداست و وظیفه پیامبر ابلاغ آن است اما اهل سنت تعیین امام را از شئون مردم می‌دانند و با این ترتیب رأی مردم را می‌خواهند در برابر اراده الهی قرار دهند.

پی نوشت:

۱. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص ۲۴۶، سازمان تبلیغات، یازدهم ۱۳۷۳ ه .
۲. بقره، آیه ۱۲۴٫
۳. ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج ۱، ص ۱۱۳، قم، دارالحدیث، اول.
۴. مائده، آیه ۶۷٫
۵. آموزش عقاید، ص ۳۶۰٫
۶. باقلانی، ابوبکر، التمهید، ص ۱۶۷، بی‌تا، بی‌جا.
۷. ر.ک: رهبری امت، سبحانی، جعفر، ص ۲۲-۲۹، ناشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام) ، قم، چاپ سوم، ونک، القصده الاسلامیه (منشور الشیعه)، ص ۸۳، ۸۶، ۸۷، ۸۸، ۸۹، چاپ مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام) .
۸. تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، ج ۵، ص ۲۳۲، بی‌تا، بی‌جا.