نقش متکلمین از قرن ششم به بعد در گسترش شیعه

اشاره:

در قرن ششم و بعد از آن، علمای بزرگی ظهور کرده  که نام و یاد آنان در حوزه علمی شیعه همچنان می درخشد و آثار آنان  هنوز مورد استفاده تشنگان معرفت است، در این دو قرن، می توان به ابن شهر آشوب مازندرانی، ابومنصور طبرسی و فتّال نیشابوری در قرن ششم و سید بن طاووس حسنی، ابن میثم بحرانی، سدید الدین حمصی رازی، نصیر الدین طوسی، محقّق حلی و یوسف بن علی بن مطهر حلّی از قرن هفتم اشاره کرد.

ابن شهر آشوب مازندرانی (۴۸۸ـ۵۸۸ ق.)

محمد بن علی بن شهر آشوب السروی المازندرانی، در مازندران متولد و جهت تحصیل به سوی بغداد عزیمت و سپس به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا به دیار باقی شتافت، مهم ترین اثر گران بهای او که همواره مورد استناد علما است، کتاب «مناقب آل أبی طالب علیه السلام» است که در سه مجلد به چاپ رسیده است، وی از محضر بزرگانی چون شیخ طبرسی صاحب کتاب «الاحتجاج» کسب فیض نموده است.

ابو منصور طبرسی

از سال وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، جز این که او را متوفی حدود ۶۴۰ ق. ذکر کرده اند، از وی کتاب «الاحتجاج» به جای مانده است، او از اهالی طبرستان ایران، و هم عصر خواجه نصیر طوسی بوده است و کتاب وی مشتمل بر احتجاجات نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیه السلام و اصحاب و یاران آنان است.

سید بن طاووس حسنی (۵۸۹ـ۶۶۴ق. )

نسب وی حسنی است و اصالتاً  مدنی و محل تولد و نشو و نمایش حلّه و جایگاه علمی او در بغداد معروف است، وی در زمان خلفای عباسی زندگی می کرد، از بزرگان زیادی کسب فیض نموده و به جایگاه شایسته معنوی و علمی نائل گردیده است، وی در راه تلاش و رفع شبهه از عقاید مؤمنین، حق بزرگی به گردن همه دارد، از وی کتبی هم چون: «کشف المحجه لثمره الحجه»، «إقبال الاعمال»، «الیقین»، «المجتنی من دعاء المجتبی»، «الطرائف» و … به یادگار مانده است.

ابن میثم  بحرانی (۶۰۱ـ۶۸۹ ق.)

کمال الدین‏  میثم‏  بن على بن میثم البحرانی از فقها و متکلمین امامی است که در کوفه متولد و در حله ساکن بود و نسب او به میثم تمّار می‌رسد، از وی نیز آثار گران بهایی در کلام به یادگار مانده، که از آن جمله می توان به «قواعد المرام فی علم الکلام» و «النجاه فی القیامه» می توان اشاره کرد.

نصیر الدین طوسی (۶۷۲ ق )

محمد بن حسن طوسی نابغه روزگار و افضل حکماء و متکلمین زمان خویش است، او تلاش فراوانی در حفظ عقیده و جان شیعه نموده و آثار و برکات زیادی از خود بر جا گذاشته. رصد خانه مراغه از آثار او و تألیفات گران بهایی مانند: «تجرید الاعتقاد» که در اصول پنج گانه اعتقادی شیعه است، از خود به یادگار گذاشته است، وی در سال ۶۷۲ در روز غدیر دار فانی را وداع و در بقعه کاظمیه آرمید.^[۱]

در قرن هشتم و نهم نیز مانند قرون گذشته شاهد ظهور بزرگانی هم چون شهید اول، علامه حلّی، فخر  المحققین، ابن فهد حلّی و فاضل مقداد بوده است که در زمینه کلام می توان به آثار علّامه حلی مانند: «شرح تجرید» ایشان بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر و «کشف الیقین» و «نهج الحق» و «کشف الصدق» اشاره کرد و کتاب «منهاج الکرامه» کتابی است که به صورت نقد و بررسی عقاید اهل سنت نگاشته شده است.

قرن دهم و یازدهم هم شاهد ظهور بزرگانی هم چون، مقدس اردبیلی، ظهیر الدین همدانی و سلطان العلماء و بسیاری از علمای دیگر بوده است ولی آثار کلامی مهمی در این عصر منتشر نشده است.

در قرن دوازدهم و سیزدهم و چهاردهم نیز همانند قرون قبل مدافعانی از اعتقادات شیعه ظهور کرده و تلاش های فراوانی را مبذول داشته و در مقابل هجمه بیگانگان متحمل زحمات کثیری گردیده اند. سید شرف الدین حسینی عاملی، از علمای جبل العامل، مؤلف کتابهای گران‌سنگ «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه فی تألیف الامه»؛ و شیخ محمد رضا مظفر مؤلف کتاب «عقائد الامامیه»؛ علامه امینی مؤلف مجموعه گرانقدر «الغدیر»، «سیرتنا و سنتنا»، «ایمان أبی طالب علیه السلام»؛ و محمد جواد مغنیه از علمای جبل العامل لبنان دارای آثار پربار «الشیعه فی المیزان»، «هذه هی الوهابیه» و …؛ سید علی میلانی، دارای آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» که در شرح «عبقات الانوار» میرحامد حسین نگاشته، سید محسن امین پدیدآور کتاب «کشف الارتیاب»؛ جعفر سبحانی دارای آثار پربار از جمله: «الالهیات»، «الملل و النحل»، «فی ظلال التوحید»، «العقیده الاسلامیه» و … از متکلمین این قرون به شمار می آیند.

پی نوشت:

[۱]. شرح تجرید، با تحقیق زنجانی، انتشارات شکوری، طبع چهارم، ۱۳۷۳٫ ه‍ .ش، ص۵٫

منبع: نرم افزار پاسخ۲مرکز مطالعات حوزه علمه قم.