مفسران شیعه در قرن پنجم

۱.شیخ مفید (۳۳۶ – ۴۱۳ ق)

تاریخ  نگار، فقیه، متکلم، مفسر، محدث ۱درقرن های ۴ و ۵ ق.

محمد بن محمد بن نعمان، مشهوربه شیخ مفید، اهل بغداد. دربخش های پیش، درمبحث فقیهان نام دارشیعه، به شرحی از زندگانی وآثار و عقاید شیخ مفید به تفصیل پرداخته شد. در این جا صرفاً  به این توجه داریم که او از مفسران شیعه نیز بود و تألیف بیش از۲۰۰ کتاب و رساله درعلوم فقه و کلام و حدیث و تفسیر نشان دهندۀ جایگاه والای او در تاریخ اندیشۀ اسلامی و به ویژه نزد شیعیان است. از اصلی ترین استادان او باید به ابن جنید اسکافی و شیخ صدوق اشاره کرد. او شاگردان بسیاری را تربیت کرد که از جملۀ آن هاست بزرگانی چون سید مرتضی و سید رضی و شیخ طوسی و نجاشی و کراجکی.

افزون بر روایات گوناگون تفسیری برجای مانده درآثار بعد از شیخ مفید، او اختصاصاً تألیفاتی در موضوعات قرآنی داشته است که جوابات ابی الحسن سبط المعالی بن زکریا فی اعجازالقرآن یکی ازآن هاست. از دیگر آثار قرآنی و تفسیری او این هاست: تأویل قوله تعالی فاسئلوا اهل الذکر؛ تفسیرآیۀ فاسئلوا اهل الذکر؛ البیان فی تألیف القرآن؛ امامۀ علی (ع) من القرآن؛ البیان عن غلظ قطرب فی القرآن (نجاشی، ص ۳۹۱؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۲، ص ۳۵۸؛ خوبی، ج ۱۷، ص ۲۰۱- ۲۰۲).

۲.سید مرتضی علم الهدی (بغداد ۳۵۵ –  ۴۳۶ ق)

فقیه، مفسر، بزرگ متکلمان مکتب بغداد، شاعر۲ درقرن های ۴ و ۵ ق.

ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی معروف به سید مرتضی وشریف وشیخ مرتضی وعلم الهدی، ازمردم بغداد. اجداد وی دارای مقامات عالی ومناصب رفیع معنوی بودند واوخود شاگرد بلافصل شیخ مفید وازاصلی ترین ادامه دهندگان اندیشۀ فقاهتی اوبود. هنوز۲۷ سال ازعمرش نگذشته بود به مرجعیت رسید (خوانساری،  ص ۲۸۳). سید مرتضی اهل علم بود وچندان به آن اهمیت می داد که خانۀ خود را مرکزتدریس وتعلیم قرارداد ونه تنها به شاگردان خود که شیعه بودند کمک مادی می کرد، بلکه به غیرمسلمانان هم رسیدگی می کرد (مهدوی دامغانی، ص ۱۹۸ – ۱۹۹).

وی آثار بسیاری در زمینۀ کلام تألیف کرده است که از جملۀ آن هاست : جوابات المسائل الموصلیه الثالثه؛ رساله فی الرد علی اصحاب العدد؛ رساله فی ابطال العمل باخبارالآحاد؛ الخلاف فی صول الفقه؛ المسائل المفرده فی اصول الفقه؛ مسائل  المنفردات فی اصول الفقه؛ الذریعه الى اصول الشریعه؛ حجیت الاجماع ومسائل الخلاف فی الاصول؛ الانتصار(سید مرتضی، ص ۷۶ – ۷۷). طوسی، الفهرست، ص ۹۸). تفسیر القرآن الکریم اوآیات سورۀ حمد و۱۲۵ آیۀ نخست سورۀ بقره را در بردارد.  تفسیرالآیات المتشابهات اثر دیگر اوست، و چنان که از نام آن بر می­آید، در آن به آیات متشابه توجه شده است. حکم الباء فی آیه «وامسکوا برؤسکم» ومسئله فی وجه تکرارالآیتین واجوبه المسائل القرانیه سه رسالۀ دیگراوست که همگی در۱۴۰۵ ق، درقم، درضمن مجموغۀ رسائل شریف مرتضی، منتشرشدند. در۱۳۱۲ ق، المحکم والمتشابه به نام سید مرتضی، منتشرشدند. ۱۳۱۲ ق، کتاب المحکم والمتشابه به نان سید مرتضی درتهران چاپ سنگی شد. نام این کتاب را ابن شهرآشوب به وی نسبت داده، ولی دراصالت انتساب نسخۀ منتشرشده به سید مرتضی تردید است. الموضع عن جهه اعجازالقرآن، که دربرخی منابع ازآن به نام الصرفه یاد شده است، ومجالس التأویلات یا الامالی ازدیگرآثارتفسیری اوست (آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۲، ص ۴۰۱؛ ج ۲۰، ص ۱۵۵؛ ج ۲۳، ص ۲۶۷؛ کحاله، ج ۷، ص ۸۱).

۳.شریف رضی الدین، محمد بن حسین (بغداد ۳۵۹ – ۴۰۶ ق).

عالم بزرگ، فقیه عالی قدر، گردآورندۀ نهج البلاغه، مفسر، ادیب، شاعر۱درقرن ۴ ق.

ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی، معروف به سید رضی یا شریف رضی، اهل بغداد.

درعهد حکومت آل بویه به دنیا آمد وتحصیلاتش را نزد بزرگانی مانند شیخ مفید و قاضی عبدالجبارمعتزلی و رمانی بسیارسپری کرد. ازمهم ترین آثار او تدوین نهج البلاغه ی امام علی (ع) است. افزون براین، وی، که نزد عالم بزرگواری همچون شیخ مفید دانش اندوخته و از محضر برادرش، سید مرتضی، بهره ها برده بود، اثر گران قدری نیز در زمینۀ نفسیرتألیف کرده است. کتاب تفسیری او، حقایق التأویل، که بسیار مورد تأیید شهید ثانی قرارگرفته، در اصل به خواست عبد الصمد بن علی نطنزی تدوین یافته است (موسوی، میرمحمود، ص ۲۰۱- ۲۰۹).

این اثردارای وجوه پنج گانه ای دربیان لغات واعراب و نکته های معانی آیات و تفسیر و تأویل است. سید رضی، که دراین اثر دراصل به بررسی متشابهات پرداخته، جداگانه در هر موضوع مباحثی مطرح کرده و درهر مبحث ارتباط را با مبحث پیشین و پسین منقطع کرده است. ازاین رو، می توان آن را مجموعه ای منفک از هم  قلمداد کرد. از مجموع این اثر فقط بخشی ازآن (درحد یک پنجم) دراختیار است و این درحالی است که برخی آن را تفسیر التبیان شیخ طوسی نیز قطورتر یاد کرده اند سید رضی، در این اثر، هر جا به آیات متشابه رسیده، موضوع از پرسش نامه ها می ماند (احمد زاده، ص ۳۴۶ – ۳۶۸).

مؤلف از تفسیرآیات واضح دست کشیده و بیش­تر به آیاتی توجه کرده که از منظر قواعد اعتقادی واحکام وشریعت وادب ولغت یا موارد دیگر، دربادی امرو درنگاهی سطحی، ظاهراً ناهم خوان است. سید رضی در هر مبحثی نخست با طرح پرسشی تلاش کرده ذهن خواننده را به تکاپو درآورد و حس کنجکاوی او را برانگیزد و سپس، با بررسی پرسش خویش از زاویای مختلف و بررسی احتمالات مختلف در پاسخ، سر انجام ادلۀ مخالف و موافق را آوره و با بحث های متنوع پاسخ را بیان کرده است (مثلاً سید رضی، ص ۳۵ – ۳۶). او از روش تفسیر قرآن به قرآن نیز بهره برده است. کتاب ارزشمند حقایق التأویل بارها، از جمله در مشهد مقدس، با تصحیح متن و مقدمه ای از محمود فاضل در۱۳۶۶ ش انتشاریافته است.

سید رضی، افزون براثریاد شده، تفسیردیگری نیزبا عنوان تلخیص البیان عن مجازات ومعانی القرآن تدوین کرده است. تألیف این اثر، به تصریح منابع، درحدود ۵۰ روز به طول انجامیده است. ازاین کتاب چاپ های گوناگونی صورت گرفته است ازجمله چاپ سید محمد مشکوۀ در۱۳۶۹ ق و چاپ قاهره در۱۳۷۴ ق و چاپ بغداد در۱۳۷۵ ق. آقا بزرگ طهرانی ازکتاب متشابه القرآن سید رضی هم نام برده که باید دربارۀ اشتراک ویکی انگاری آن با حقایق التآویل بررسی های دقیق صورت گیرد.

۴.نجاشی، احمد بن علی (۳۷۲ – ۴۵۰ ق)

کتاب شناس، عالم رجال ۱درقرن های ۴ و ۵ ق.

ابوالعباس احمد بن علی بن عباس اسدی، معروف به نجاشی، اهل بغداد. ازبرجسته ترین عالمان علم رجال وصاحب اثر پر ارج رجال. علی بن احمد، پدرنجاشی، از دانشمندان و محدثان کوفه بود. نجاشی علوم اولیه را در کوفه و بغداد نزد مشایخ آن دیارها فراگرفت و از جملۀ مشایخ او این افرادند: شیخ مفید، سید مرتضی، از سردمداران گروه متکلمان بغداد در آن عصر بودند، نجاشی به سوی مباحث کلامی نگرایید وبه مباحث حدیث و رجال آورد و اثر گران قدر الرجال را تألیف کرد. علاوه براین اثر، ابن شهرآشوب، که حدود یک قرن بعد از نجاشی می زیسته، از نام و نشان کتابی ازنجاشی با عنوان تفسیرالقرآن نام برده که طبعاً نسخه ای ازآن را دراختیارداشته است. ابن شهرآشوب ازبرخی موضوعات این کتاب دراثرقرآنی خود، اسباب النزول، بهره برده وبدان ارجاع هم داده است (امین، اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۱۰۲؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۴، ص ۳۱۷؛ مامقانی، ج ۱، ص ۶۹ – ۷۱).

عصراثرگذارشیخ طوسی

درپایان قرن ۴ ق و آغاز قرن ۵ ق، شیخ طوسی مکتب، جدیدی پایه ریزی کرد که ازنشانه های مهم آن موضع گیری در زمینۀ اصول ومبانی فقهی بود. اوکتاب ها و مصنفات اولیه وبه ویژه اصول شیعی را، که پیش تر کلینی وشیخ صدوق در آثارخود آوره بودند، درآثارخود مورد استفاده قراردارد. افزون برآن، با بهره گیری ازکتاب خانه های بغداد ودیگرسرزمین اسلامی که می توانست ازآن ها سود ببرد، مجموعۀ آثارخود را با گزینش این منابع پربار کند.

شیخ طوسی را باید حلقۀ وصل میان آثارمتقدمان وآثارمتأخران دانست، زیرا مجموعه ای ازروایات به دست شیخ طوسی رسید واو ازطریق فرزندش، ابو علی طوسی، ونیزابوالصم صام مروزی وعبدالجبار راضی همۀ سندها وسلسله های حدیثی خود را به نسل های بعدی انتقال داد (افندی، ج ۱ص ۳۳۴؛ حاج منوچهری، ذیل های « ابوالصمصام مروزی» و« ابوعلی طوسی». تأثیر مکتب فقهی شیخ طوسی به ویژه با تألیف آثاری مانند تهذیب الاحکام والاستبصاردرفقه پس ازخود چنان بازتابی داشت که محافل فقهی را به بهره گیری ازآن ملزم ساخت ودست کم تا اواخر قرن ۶ ق هیچ عالمی سخن تازه ای نگفت. این مقبول فراگیردرحدی بود که حتی برخی چون سدیدالدین حمصی اظهار کرده که پس ازشیخ طوسی همۀ عالمان ودانشمندان درطی چندین سال پس ازبنیانگذارآن کم ترافراد اندیشمند وصاحب نظربه خود دید (پاکتچی، مکاتب فقه امامی، ص ۵۰).

شیخ طوسی پایه گذارمکتبی بود که درآن میان متکلمان وحدیث گرایان الفت برقرار شد. درواقع، هنگامی که اوتصمیم گرفت با سبک وسیاق روایی و با التفات تام به احادیث معصومان (ع) به شرح اثری ازشیخ مفید بپردازد، نخستین گام برقراری الفت میان عقل ونقل را برداشت. هم چنین، با پذیرش حجیت خبر واحد، راه ورود احادیث را به بدنۀ اصلی آرای فقهای شیعه بازکرد. وی فقه تطبیقی را درکتاب الخلاف وفقه تفریعی (بررسی موشکافانۀ مباحث فرعی فقه) را درکتاب المبسوط مطرح کرد. به عبارتی، شیخ طوسی تغییری ماهوی درمسیرحرکت محافل علمی شیعه، ازمتکلمان ومحدثان، صورت داد که تا چند قرن ادامه یافت ومکتب اوامکان بروزتبینی دیگررا تا سال ها ازمیان برد واین امرچهرۀ فقه شیعی را کلاً تغییرداد واسباب تکامل آن را مهیا ساخت. پس ازدرگذشت شیخ طوسی. راویان وشاگردانش ادامه دهندۀ مسیراوبودند. چنان که درتاریخ اندیشۀ شیعه ایشان به « مقلده » مشهورشده اند.

۵.شیخ طوسی (طوس ۳۸۵ – ۴۶۰ ق)

محدث. فقیه. مفسر۱درقرن ۵ ق.

ابوجعفرمحمد بن حسن بن علی طوسی. معروف به شیخ الطایفه. اهل طوس. شیخ طوسی معاصرسلطان محمود غزنوی بود ودوران آل بویه را نیزدرک کرده بود. دربغداد نزد بزرگان آن دیار همچون شیخ مفید. که پس ازدرگذشت شیخ صدوق جانشین او شده بود. وسید مرتضی کسب دانش کرد. پس ازدرگذشت سید مرتضی. رهبری دینی ومرجعیت وریاست علمی آن سرزمین را برعهده گرفت ومدت دوازده سال دراین منصب ماند (شیخ طوسی، الفهرست، ص ۱۵۷؛ نجف زادۀ بارفروش، ص، -۷۸). وی سال ها درمحافل علمی نجف دانش اندوزان را آموزش داد وسرانجام در۴۶۰ ق از دنیا رفت. برخی ازاستادان ومشایخ بنام او این افرادند : ابن غضائری، ابن شاذان، ابن عبدون، ابن ابی جید، ابن حسکۀ قمی، ابومنصور شکری، ابوعبدالله بزار، احمد بن محمد جرجانی، احمد بن علی نجاشی، احمد بن ابراهیم قزوینی، قاضی علی بن محسن تنوخی. مهم ترین شاگردان واویان اواین افرادند : فرزندش، ابو علی حسن بن محمد طوسی، وابوالصمصام وذوالفقاربن محمد مروزی وابوالوفا عبدالجبارمفید رازی.

شیخ طوسی درمقام علمی جامع الاطراف درعلوم گوناگون آثاربسیاری برجای نهاد. تفسیربسیارمهم و ارزشمند اوبا عنوان التبیان یکی ازتفاسیر ماندگار و مشهور درمیان تفاسیرشیعی است (کریمان، ص ۳۸ – ۴۰) التبیان را باید جزء تفاسیر اجتهادی جامع دانست؛ تفاسیری که ازنظرقدمت پس ازتفاسیرنقلی است و مؤلف درآن همان عصر، می پردازد طبیعی است که مؤلف تفسیر با توجه به تخصص وتبحرخود به یکی یا برخی ازاین علوم التفات بیش تری می کند. برهمین اساس، شیخ طوسی دراین تفسیرهیچ بعدی ازابعاد مربوط به تفسیرکلام الهی را فروگذار نکرده ودربارۀ هر یک بحثی کافی و وافی کرده است. التبیان فی تفسیر القرآن نخستین تفسیرکامل شیعه است که دربغداد ودردوران حکومت آل بویه تدوین شده است. اگرچه امروزۀ چنین نوعی ازتفسیر برای خوانندۀ معاصرامری نامتعارف نیست، درعصرشیخ طوسی تدوین چنین اثری حرکتی شگرف درتاریخ تفسیرنویسی بوده وازهمین رو هم ازهمان زمان تألیف همیشه مورد اقبال ورجوع همگان بوده است. حتی مؤلف خود درکتاب الفهرست (ص ۱۴۲) بیان کرده است که درتفسیرکتابی بی نظیرنگاشته است. هم چنین، با توجه به ارجاعات شیخ. به دیگرکتاب های فقهی واصولی وکلامی خودش، مشخص می شود که تفسیررا بعد ازدیگرآثارش تدوین کرده بوده است. بنابراین، به رغم ارزش فراوان دیگرآثاروی، پختگی بیش تروعظمت وغنای این تفسیردرمقایسه با دیگرآثاراوکاملاً هویداست.

مؤلف سبب تدوین تفسیرش را در مقدمۀ چنین بیان کرده که، چون درمیان آثارتفسیری پیش ازخود نمونه ای چامع نیافته که شامل همۀ علوم وفنون وفروع معانی باشد، به این مهم دست یازیده است. اوبرآن نظر بود که دیگران صرفاً به جمع آوری برخی احادیث وروایات مربوط به تفسیرآیات اقدام کرده اند ودرصدد شرح و توضیح نبوده اند. وی درادامۀ همین بخش ازمقدمۀ تفسیربیان کرده است که درمیان مفسران پیشین برخی به تفصیل سخن رانده اند وهرآنجه ازمعانی ومفاهیم واحادیث واخباردراختیارداشته اند آورده اند وبرخی دیگردرمسیری مخالف گام نهاده وفقط به ذکرغرایب قرآن ومعانی الفاظ اکتفا کرده اند والبته گروهی میانه نیز به وسع خود به تفسیرپرداخته اند. شیخ طوسی درادامه تصریح کرده که تفسیرش را با ایجاز و اختصاروبا توجه به همۀ فنون وعلوم پرداخته است. دوری گزینی اززیاده گویی ملال آور واجتناب ازکم گویی درحد دشوارفهم کردن مطالب دوشاحصۀ اصلی است که مؤلف بدان تصریح کرده است (التبیان، مقدمۀ).

شیخ طوسی درتألیف التبیان ازمنابع بسیاری بهره برده است. ازنخستین منابع اوباید به آثارتفسیری شیعه و روایات اهل بیت (ع) ونیزمراجع روایی اشاره کرد. هم چنین نباید ازیاد برد که درآن زمان محافل کلامی پرشورترین محافل بغداد بوده و شیخ طوسی هم درمکتب کلامی شیعی بغداد رشد یافته بود وشاگردی شیخ مفید و سید مرتضی را کرده بود. کلام شیعه درآن دوران داشت به اوج شکوفایی خود می رسید، اما نباید تلاش های نسل های پیش ازشیخ طوسی را نادیده گرفت.

شیخ مفید درعصرخود توانسته بود جوّ فکری بغداد را، که یکی ازمهم ترین مراکز حرکت های فکری وعقلانی جهان اسلام بود، دگرگون کند. جلسات بحث شیخ مفید با قاضی عبدالجبار، عالم مشهور معتزلی، ونیز با قاضی ابوبکرباقلانی، که ریاست اشاعره را برعهده داشت، نمودی ازهمین دگرگونی محافل شیعی است؛ حرکتی که التبیان ازمنظرکلامی ادامۀ همین فرایند تکامل است. شیخ طوسی، دربسیاری مواضع مختلف کلامی وغیره درتفسیرخود، سخنان استاد خود، سید مرتضی، را کامل یاد کرده وآرای او را بارها دراثرخود آورده است. بسیاری ازمباحث جنجالی کلامی، ازجمله خداشناسی وعدل وتشبیه وتجسیم وامامت وآخرت، دراثراومطرح شده است. دامنۀ دانش شیخ چندان گسترده بود که دراین موارد کلامی غالباً  ازمنابع کلامی دیگرفرق نیزبهره برده است که آثارمعتزلی، به سبب فزونی خود آن ها، از دیگرفرق پرشمارتر است. ازاین دست می توان تفسیرهای ابوالقاسم بلخی و ابو مسلم اصفهانی و علی بن عیسی رمانی را نام برد. منابع مورد استفادۀ شیخ الطایفه به همین جا ختم نمی شود، بلکه گروه دیگری ازمنابع او کتاب های تفسیری وروایی اهل سنت است که درالتبیان ازآن ها بهرۀ فراوان برده است (کریمی نیا، ص – ۲۶).

شیخ طوسی نخست، با مطرح کردن مباحثی چون محکم ومتشابه ووجوه قرآن و ناسخ ومنسوخ وحروف واسامی سوره ها، خواننده را با مقدمات تفسیر وتأویل آشنا می ساخت. پس از این مقدمۀ کلی، درهرمورد تفسیر، نخست با بیان آیه وشرح لفظ وتوصیف لغوی به اختلاف قرائات وسپس تفاسیر مختلف ودرادامه به بیان اسباب نزول ومفاهیم تاریخی وکلامی وروایی وفقهی واعتقادی وجزآن ها می پرداخت. وی دربارۀ وجوه مختلف قرائات واعراب کلمات ونیز موضوعات صرفی واشتقاقی و معانی کلمات وآیات متشابه نیز بحث کرده است. یکی ازمهم ترین عملکردهای شیخ طوسی درتفسیرالتبیان پاسخ گویی به طاعنان وبددینان است. اوبه اقتضای مبحث خود، پس ازبیان آرای ناصواب، به رد نظرآنان وپاسخ گویی به آنان پرداخته است (علوی مقدم، ص ۸۰ – ۹۱).

التبیان ازدیربازمورد التفات عالمان شیعه بوده ودرستایش آن درمنابع گوناگون سخن ها گفته اند. این کتاب بارها وازجمله درفاصلۀ سال های ۱۳۶۰ – ۱۳۶۵ ق

در تهران به چاپ رسیده است، اما انتشارآن طی سال های ۱۳۷۶- ۱۳۸۳ ق درنجف اشرف با مقدمۀ ارزشمند آقا بزرگ طهرانی بارها به صورت افست بازچاپ شد. با توجه به اهمیت این اثردرتاریخ تألیف وتفسیرنویسی، برخی ازعالمان بعد ازوی آن را تلخیص کرده اند که ازجمله باید به اختصار ابن ادریس حلی با عنوان المنتخب من تفسیر التبیان اشاره کرد که به همت سید مهدی رجایی درقم در۱۴۰۹ ق دردوجلد انتشاریافت (مهدوی راد، التبیان… »، ص ۱۸۷ – ۱۸۸).

فهرست منابع

1. آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن (۱۳۶۶،. الذریعه الى تصانیف الشیعه، بیروت.
2. خویی، ابوالقاسم (۱۴۰۳ق). معجم رجال الحدیث، سماعیلیان قم.
3. مهدوی دامغانی، مهدی (۱۳۵۱). «سید رضی وسید مرتضی»، دانشکدۀ الهیات ومعارف اسلامی دانشگاه مشهد، ش ۵.
4. سید مرتضی، علی (۱۴۱۵ق). الانتصار، قم.
5. شیخ طوسی، محمد بن حسن (۱۳۵۶ق). الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، چاپ مرتضویه.
6. کحاله، عمرضا (۱۹۶۷). معجم المؤلفین، دمشق، ج ۵، ۷.
7. موسوی، میرمحمود (۱۳۸۶). «حقایق التأویل، تفسیری نویافته»، بینات، ش ۵۴.
8. احمد زاده، سید مصطفی (۱۳۷۹). « نگاهی به حقایق التأویل سید رضی» پژوهش های قرآنی، ش ۲۳. ۲۴.
9. نجف زادۀ بارفروش، محمد باقر(۱۳۷۳). دانش حدیث، تهران.
10. کریمان (۱۳۸۰). « مقام شیخ طوسی درعلم تفسیر»، گلستان قرآن، ش ۸۱.
11. کریمی نیا، مرتضی (۱۳۸۷). تفسیرطوسی (شیخ طوسی ومنابع تفسیری وی درالتبیان)» خردنامۀ همشهری، ش ۲۶.
12. علوی مقدم، سید محمد (۱۳۶۶). « بحثی دربارۀ تفسیرالتبیان»، کیهان اندیشه، ش ۱۲.
13. مهدوی راد، محمد علی (۱۳۷۳).«التبیان فی تفسیرالقرآن»، بینات، ش ۳.
14. مامقانی، عبدالله (۱۳۴۹ – ۱۳۵۱). تنقیح المقال، نجف، ج ۱.
15. امین، محسن (بی تا). اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
16. افندی، عبدالله (۱۰۴۱ق). « ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ج ۱- ۵.

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران