مفسران حله و اثرگذاری در محافل مفسران

با پا گرفتن مکتب حله از اواسط قرن ۷ ق ، گرایش به مطالعات قرآنی در حوزه های امامی رونق گرفت . کسانی هم چون علامه حلی و قطب الدین راوندی به حاشیه نویسی برالکشاف زمخشری بسنده کردند وبرخی مانند ابن عتایقی به تألیف مختصری از تفاسیر پیشین روی آوردند . گروه انبوهی هم مانند ابن متوج بحرانی و فاضل مقداد و کمال الدین استرآبادی و شرف ­الدین شیفتکی (- ۹۰۷ ق) به تألیف در زمینۀ آیات الاحکام گراییدند. در این زمان ، در تفسیر نویسی امامی گرایش ­های عرفانی مشهود است . شاخص این جریان تفسیرالمحیط الاعظم سید حیدرآملی و در ادامۀ تفسیر حافظ رجب برسی است که شخص اخیرمخصوصاً نمایندۀ گونه ای از اندیشۀ باطن گرای عرفانی در زمانۀ خویش بود و درادامه به شرح احوال اوخواهیم پرداخت .

ابن عتائقی (- پس از۷۸۸ ق)

عالم امامی مکتب حله درقرن ۸ ق

کمال الدین عبدالرحمان بن محمد بن ابراهیم، اهل حله . ازجزئیات زندگی اواطلاعی دردست نیست وظاهراً از آن رو که در روستای عتائق حله متولد شده به این نام شهرت یافته است . وی درحله ، شهری که درقرن ۸ ق یکی ازمراکزاصلی محافل امامی بود رشد یافت ودرنزد علامه حلی ونصیرالدین علی بن محمد کاشی دانش اندوخت. در منابع اشارتی به دانش اندوزی وی نزد شهید اول نشده ، هرچند این دو همعصربود .

ان عتائقی شاگردان و راویانی چون محمد بن جعفرنباطی وسید بهاء الدین عبدالحمید نجفی وشیخ علی بن محمد بن محمد بن رشیدالدین تربیت کرد (افندی ، ج ۳ ، ص ۱۰۴ – ۱۰۵) . اوآثارش را درمیان سال های ۷۳۲ تا ۷۸۸ ق تألیف کرده و این مجموعه در زمینه­های علوم عقلی و نقلی وعلوم پایه است و بسیاری از آثار پزشکی و حدیثی و ادبیات و کلام و فلسفه نیر در شمار این کتاب هاست. در بررسی فهرست و از برخی از تألیفات وی می­توان به این عناوین اشاره کرد: الاشاره فی معرفه مقادیرالابعاد (حسینی ، ص ۵۹) ، الایضاح والتبیین در شرح مناهج الیقین علامه حلی (همان ، ص ۳۷) ، الاولیات که مختصرالاوائل ابوهلال عسکری است (آقا بزرگ طهرانی ، ج ۲ ، ص ۴۸۱) . شرح او برنهج البلاغه نیز از معروف ترین آثاراوست (کتاب خانۀ سپهسالار ، ص ۱۲۶ – ۱۲۸) .

ابن عتائقی در علم تفسیر صاحب قلم بود و مختصر او بر تفسیرعلی بن ابراهیم قمی مشهور است. این اثر ، که  در۷۶۸ ق تدوین شده ، تلخیص و گزیده ای از تفسیر قمی است که در آن اسانید و برخی روایاتی که به عدم عصمت پیامبران مربوط می شده حذف شده است (عقیقی بخشایشی ، طبقات مفسران شیعه ، ج ۲ ، ص ۲۷۴ – ۲۷۶) . اثر قرآنی دیگر وی الناسخ و المنسوخ است که در ۷۶۰ ق تألیف شده و در آن آیات ناسخ و منسوخ به ترتیب سوره های قرآن گرد آوری شده است . اظهارنظرهابی اندک وی در برخی موارد بر ارزش کار افزوده است (صدرایی خویی ، ص ۹۸ – ۱۰۴) .

ابن متوج

عام علوم قرآنی درقرن های ۸ و ۹ ق .

جمال الدین احمد بن عبدالله بن محمد ، اهل بحرین . در زمانی می زیست که مکتب حله در بالاترین درجۀ اعتبار خود بود و به همین سبب به آن دیار رفت و توانست در محضر فخرالمحققین ، فرزند علامه حلی ، کسب دانش کند (ما خوری ، ص ۸۶ – ۸۷) .

او نزد یکی از اصلی ترین سردمداران مکتب حله ، یعنی شهید اول ، رفت و با او گفت گو کرد و در منابع به برخی از مباحثات آن­ها در حله و نیز زمانی دیگر در مکه تصریح شده است (همان جا) .

از شاگردان ابن منوج می­ توان به نام آورانی چون احمد بن فهد احسائی و فخرالدین سبیعی اشاره کرد (افندی ، ج ۱، ص ۴۴) . او ، که عالمی فقیه بود ، آثار ارزشمندی از خود بر جای نهاده است که از جملۀ آن هاست کفایه الطالبین ، که با نام هدایه المستبصرین و ما یجب علی المکلف و ما یعلم به البلوی نیز شناخته می شود ؛ وسیله القاصد فی فتح معضلات القواعد ، که در اصل شرحی است بر قواعد الاحکام علامه حلی (انواری ، ذیل « ابن متوج») . گذشته از آنچه یاد شد ، باید توجه داشت که ابن متوج در زمانی می زیست که با بروز مکتب حله بار دیگر مطالعات قرانی رونق یافته بود و به ویژه از اوایل قرن ۹ ق حرکتی جدی در قالب آیات الاحکام نویسی آغازشده بود . درنسل جمال الدین بن متوج ، نشانه های این حرکت را می توان در آثار کسانی مانند فاضل مقداد با تألیف کتاب کنزالعرفان فی فقه القرآن و فخرالدین احمد بن عبدالله بن سعید بن متوج (- ۷۷۱ق (با تألیف کتاب النهایه فی تفسیرالخمس مائه آیه فی الاحکام مشاهده کرد . در این زمان ، جمال الدین بن متوج نیز با تدوین اثری درهمین موضوع تکمیل کنندۀ این مسیر بود . کتاب منهاج الهدایه فی تفسیر آیات الاحکام الخمس مائه اثری در زمینۀ فقه القرآن است . این متوج را باید از قدیم ترین و اثرگذارترین افراد در آیات الاحکام نویسی این عصر بدانیم . علاوه بر اثر یاد شده ، ابن متوج کتابی با عنوان الناسخ والمنسوخ تألیف کرد که از مفصل ترین و مبسوط ترین آثار در این زمنیه است (کلانتری ، ص ۳۵۴ – ۳۵۵) . این کتاب ازهمان زمان تألیف مورد عنایت عالمان قرارگرفت . این رساله را عبد الجلیل حسینی قاری شرح کرد که این شرح همراه با متن فخرالدین بن متوج به اهتمام محمد جعفراسلامی تصحیح وترجمه ودرنهایت در۱۳۴۴ ش درتهران منتشرشد .

حافظ برسی ، رجب بن محمد

مفسر ، محدث ، عارف ۱درقرن های ۸ و ۹ ق .

رضی الدین رجب بن محمد بن رجب ، اهل حله و صاحب کتاب مشهور مشارق الانوارالیقین به بیش ترین احتمال ، از منطقۀ برس در حله بوده ، اگر چه برخی آرای مخالف سخن ازخاستگاه ایرانی او دارد . به نظرمی رسد یکی ازعلل نداشتن اطلاع اززندگی اواین باشد که تا چند قرن پس ازاو نامی از وی در تذکره ها وکتاب های رجالی نیامده ونخستین باردیلمی دراشارد القلول (ص ۴۴۶) ازاو یاد کرده است . یا آن که درنوشته هایش اظهارتعلق خویش به اهل بیت (ع) را نشان داده ودربرخی مواردعملکرد غلات را نقد کرده ، برخی خود وی را درشمارغلات ودارایی اعتقادات غالبانه دانسته اند . (برسی ، ص ۲۱۳ ، ۱۹۸ ، ۲۱۴ ، ۲۱۵ ؛ حرعاملی ، امل الآمل ، ج ۲ ، ص ۱۱۷ ؛ امینی ، ج ۷ ، ص ۳۳ – ۳۴) .

در منابع سخنی از زندگی و سفرهای او به میان نیامده ، اما دربرخی ، منابع از حضور او در اواخرعمر در ایران یاد شده و محل درگذشت او مشهد مقدس دانسته شده است (معصوم علی شاه ، ج ۳ ، ص ۷۱۱؛ خوانساری ، روضات الجنات ، ج ۳ ، ۳۳۰) هم اکنون مقبرۀ وی درشهر زواره درکنارۀ مناطق کویری ایران محل زیارت است .

شهرت حافظ برسی به اعتبارکتاب مشارق الانوارالیقین فی حقائق اسرارامیرالمؤمنین (ع) اوست که درشرح زندگانی امام علی (ع) است . چاپ های مختلفی از این کتاب صورت گرفته ودربررسی های کلامی وفرق اثربسیارمهمی است . ترجمۀ این کتاب به فارسی به همت حسن خطیب کرمانی در۱۰۹۰ ق صورت گرفته که بیش تر به شرح می ماند تا ترجمه . این ترجمه با عنوان مطالع الاسراربه فرمان شاه سلیمان صفوی تدوین شده است (آقا بزرگ طهرانی الذریعه ، ج ۹ ، ص ۶۶۰ ؛ همان ، ج ۱۴ ، ص ۶۵) .

تفسیررسالۀ التوحید وساله ای کوچک ازاوست که درتهران در۱۳۶۲ ش به همراه وحدت ازدیدگاه عارف و حکیم انتشاریافته است . وی در۸۱۱ق کتاب دیگرخود ، مشارق الامان فی لباب حقائق الایمان ، را با مضامینی نزدیک به مشارق الانوار ، اما با تمرکزبرآیات تألیف کرد (افندی ، ج ۲ ، ص ۳۰۵) ، ازاین اثرنسخه های دربرخی کتاب خانه های ایران چون کتاب خانۀ آیت الله مرعشی (ج ۵ ، ص ۱۶۳) و کتاب خانۀ آستان قدس رضوی (ج ۱۱، ص ۶۸۲) موجود است .

فاضل مقداد (- ۸۲۶ ق)

فقیه ، متکلم ، فیلسوف ، مفسربزرگ ۱درقرن ۹ ق .

ابوعبدالله شرف الدین مقداد بن عبدالله بن محمد ، اهل روستای سیوردرنزدیکی حله . تحصلات اولیه را دردیار خود ، حله ، سپری کرد وسپس برای تکمیل آموخته ها به نجف اشرف مهاجرت کرد . استاد شاخص او محمد بن مکی ، ملقلب به شهید اول ، بود مجموعه ای ازپرسش های مقداد وپاسخ های شهید با عنوان المسائل المقدادیه را خود مقداد گرد آورده که کتابی مشهوراست .

استاد دیگراو ابن متوج بحرانی بود (ماحوزی ، ص ۸۶ – ۸۷) و به نظر می رسد کتاب فقه القرآن را به پیروی ازهمین استادش تألیف کرده باشد (آقا بزرگ طهرانی ، الذریعه ، ج ۲۳ ، ص ۱۸۰ – ۱۸۱) . فاضل پس از نیمۀ قرن ۸ ق ، یعنی پس از درگذشت فخر المحققین در۷۷۱ق و شهادت شهید اول در۷۸۶ ق ، به عراق کوچید ودر کسوت استاد در نجف مدرسه ای تأسیس کرد و همان جا به تدریس و تألیف مشغول شد .

فاضل مقداد آثاربسیاری درفقه و اصول تألیف کرد (عظیمی ، ص ۲۲۱- ۲۲۲) ، اما درمیان آثاراو کنزالعرفان فق فقه القرآن بیش ترین شهرت را دارد . وی دراین اثر ، که به گفتۀ خودش درمقدمۀ کتاب « دربردارندۀ گوهرهایی برای خردمندان است» ، ازظرایف دانش اصول بهره برده است (حق پرست ، ص ۲۱۹ – ۱۴۰) . کنزالعرفان درگروه آثارآیات الاحکام است ؛ زیرا درآن به آیات بیان کنندۀ احکام فقهی اشاره کرده است (علامه حلی ، مبادی الاصول ، ص ۲۴۲) . تألیف های آیات الاحکام ازسویی درزیرگروه تفاسیرجای دارند وازسوی دیگر درشما آثارفقهی اند . فاضل کنز العرفان را به سبک تفسیرموضوعی تدوین کرده وکتاب ازطهارت آغازشده وبا دیات پایان یافته است . درواقع ، این تفسیرنه به ترتیب سوره های قرآنی ، بلکه براساس وترتیب ابواب فقه سامان یافته است .

فاضل مقداد دربیان علت این تألیف درمقدمۀ کتابش گفته که ، از آن جا که آیات قرانی ازبزرگ ترین منابع احکام است ، علما برای کشف اسرار آن توجه خاصی بدان کرده اند ، اما تاکنون کتابی به صورت جامع به این دست امور نپرداخته است وخواستۀ مشتاقانش را برآورده نکرده است ، بلکه یا درذکر اخبارواقوال جانب افراط را پیموده ویا درجانب ایجازواختصاربه تفریط گراییده است . به همین سبب ، برآن شده تا به تألیفی دراین زمینه دست یازد که شامل فوائدی باشد که دربسیاری ازدیگرتفاسیرازاین گروه یافت نمی شود .

مؤلف هرآیۀ مربوط به احکام را ذکرکرده وازبیان آیات با مضمون تکراری یاد کرد آیاتی که ربطی به موضوع ندارند خودداری کرده است . شیوۀ ورود وخروج فاضل مقداد به بحث به این قرار است که درابتدا کل آیه را آورده وسپس به شرح آن ونیزشرح لغات وترکیبات ودربعضی موارد به ذکرشأن نزول ومواردی این چنین پرداخته است (ربانی ، « کنزالعرفان . . . » ، ص ۱۶۷ – ۱۷۱) .

فاضل دراصل فقیه دست پروردۀ مکتب شهید اول است وعلت گرایش او به تفسیر هم دیدگاه فقهی او درمورد آیات قرآن است . ازهمین رو ، دراین اثرسبک وسیاق مطالب درقالب اندیشۀ فقاهتی است . وی دراین اثر ، با اصل قراردادن اجماع ، به جدّ به آن پای بند مانده وبرآن بوده که به شذوذ نگراید وبه آرای مجموع علیه پای بندی نشان دهد . اوهم چنین به روایات درحکم شاخصی محوری توجه ویژه داشت (همان ، ص ۱۷۵) .

کنزالعرفان بارها ، ازجمله در۱۳۸۴ ق ، درمکتبۀ مرتضویه منتشرشده است . چاپ  ز این اثردرمجمع تقریب مذاهب اسلامی ، زیرنظرواعظ زادۀ خراسانی و با تحقیق سید محمد قاضی ، صورت گرفته است .

پی نوشت ها:

1. افندی ، عبدالله (۱۰۴۱ق) . « ریاض العلماء ، به کوشش احمد حسینی ، قم ، ج ۱- ۵ .
2. حسینى علمى ، سید مهدى (۱۳۷۹) . « تفسیرعکرمه درنگاه تحلیلی » ، پژوهش های قرآنی ، ش ۲۳ ،
3. عقیقی بخشایشی ، عبدالرحیم (۱۳۷۱) . طبقات ، مفسران شیعه ، قم ، نوید اسلام .
4. صدرایی خویی ، علی (۱۳۷۶) . « ابن العتائقی وشرح نهج البلاغه ، آینۀ پژوهش ، ش ۴۸ .
5. کلانتری ، علی اکبر(۱۳۷۷) . « پیدایش وتطورکتاب های فقه القرآن» ، فقه (کاوشی نود درفقه اسلامی) ، ش ۱۷ – ۱۸ .
6. برسی ، رجب (۱۴۱۹ ق) . مشارق انوارالیقین ، به کوشش علی عاشور ، بیروت .
7. معصوم علی شاه (۱۳۳۹ – ۱۳۴۵) .« طرائق الحقائق ، به کوشش محمد جعفرمحجوب ، تهران .
8. خوانساری ، محمد باقر(بی تا) . روضات الجنات ، به کوشش اسدالله اسماعیلیان ، تهران ، مکتبۀ اسماعیلیان خویی ، ابوالقاسم (۱۴۰۳ق) . معجم رجال الحدیث ، قم .
9. آقا بزرگ طهرانی ، محمد محسن (۱۳۶۶) ، طبقات اعلام الشیعه (احیا ، الداثر من القرن العاشر) ، تصحیح علی نقی منزوی ، تهران ، دانشگاه تهران .
10. افندی ، عبدالله (۱۰۴۱ق) . « ریاض العلماء ، به کوشش احمد حسینی ، قم ، ج ۱- ۵ .
11. ربانی ، محمد حسن (۱۳۸۵) . « کنزالعرفان فی فقه القرآن تألیف مقداد بن عبدالله سیوری » ، فقه (کاوشی نو درفقه اسلامی) ، ش ۵۰ .
12. علامه حلی ، حسن بن یوسف (۱۳۸۱ق) . مبادی الوصول ، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال ، نجف

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران