مدرسه جده بزرگ (اصفهان)

مدرسۀ جَدِّۀ بُزُرْگ، از مدارس دورۀ صفوی در اصفهان که در ۱۰۵۸ق به دستور حوری نام خانم، جدۀ کوچک شاه عباس دوم (سل ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق/۱۶۴۲-۱۶۶۶م) ساخته شده است. صفت بزرگ در نام مدرسه بیانگر وسعت بیشتر آن نسبت به مدرسه‌ای به همین نام (جدۀ کوچک)، اما با وسعتی کمتر در بازار اصفهان است.[۱]

مدرسۀ جدۀ بزرگ در زمینی مستطیل شکل بـه ابعاد ۳۲×۴۰ متر با مصالح آجر، در دو طبقه ساخته شده است؛ عناصر و اجزاء ساختمانی و فضاهایی که روی دو محور عمود بر هم قرار گرفته‌اند، در اشکالی چون ایوان، حجره هایی در دو طبقه، هشتی، دالان، پیش طاق، چاه خانه، وضوخانه و حیاط برپا شده است. نقشۀ بنا به صورت ۴ ایوانی، با حجره هایی در طرفین هریک از ایوان‌ها، پیرامون یک حیاط مرکزی به شکل هشت گوش نامنظم (نگینی) است.[۲]

حیاط

کلیۀ فضاهای اصلی مدرسه گرداگرد حیاطی به شکل هشت گوش نامنظم (نگینی)، هـر ضلع شمـالی-جنوبـی ۳۴ متر، غربی-شرقـی ۲۳ متر، و ۴ ضلع واقع در گوشه‌ها هـر یک بـه‌اندازۀ ۳ متر ترتیب یافته‌اند. کف حیاط سنگ فرش است و به نظر می‌رسد که از زمان ساخت تاکنون تغییری اساسی نیافته است. این حیاط که همۀ ساخت و سازهای داخل بنا به نحوی به آن پیوند می‌خورد، از نظر کاربری با تقسیم مسیرها، ارتباط میان فضاهای اصلی بنا را میسر می‌سازد. نکتۀ قابل توجه در طراحی این مدرسه عبور دادن شعبۀ نهری از حیاط آن بوده است، بدین ترتیب که این نهر از زیر حجرۀ منتها الیه جنوب شرقی در ضلع جنوبی وارد آبراهه‌ای سنگی در حیاط مدرسه می‌شده، و پس از عبور از روی خط مرکزی محور غـربی-شرقـی، روبـه روی ایـوان شـرقی با یک تغییر مسیر به سمت جنوب، از زیر حجرۀ منتها الیه ضلع جنوب غربی به خارج از بنا هدایت، و ادامۀ مسیر می‌داده است. در حال حاضر این نهر پر شده، و به صورت باغچه‌ای با گل و گیاه درآمده است. این دگرگونی به حدی است که بدون سابقۀ ذهنی نمی‌توان وضع پیشین این باغچه‌ها را تصور کرد.[۳]

ایوان ها

ایوان شمالی

ایوان شمالی به عمق ۲/۵ متر است و در پشت آن اتاق بزرگی به‌اندازۀ ۴×۷ متر که به عنوان مدرسۀ زمستانی استفاده می‌شده است ، قرار دارد. در هر دو سوی ایوان یک پلکان برپا ست که دسترسی به طبقۀ بالا را میسر می‌سازد و نیز مانع اتصال مستقیم ایوان به حجره‌ها ست.

ایوان جنوبی

ایوان جنوبی با شمالی متقارن ، و از نظر ساختار و کاربری مطابق با آن است. ایوان غربی ، با دهانه‌ای به پهنای ۶/۵ متر و عمق ۲/۵ متر ، از طریق دهانه‌ای که در مرکز آن گشوده شده ، به فضای هشتی و مجموعۀ ورودی متصل می‌شود ؛ کاربری آن با توجه به پیوندش با مجموعۀ ورودی به یک فضای عبوری ـ ارتباطی بدل شده است. ایوان شرقی ، ۶/۵ متر پهنا و ۵/ ۹ متر عمق دارد. در میان ضلع جنوبی آن محرابی تعبیه شده است. با توجه به این محراب و اندازه‌های ایوان ، کاربری آن به عنوان نمازخانۀ مدرسه روشن است.[۴]

حجره ها

این مدرسه ۳۳ حجره در طبقۀ همکف و ۳۶ حجره در طبقۀ اول دارد. هر حجرۀ طبقۀ همکف شامل یک ایوانچۀ ورودی ، اتاق اصلی و پستو ست. حجره‌های واقع در گوشه‌ها و تمامی حجره‌های طبقۀ بالا فاقد پستو هستند.[۵]

مجموعۀ ورودی

این مجموعه در میانۀ ضلع غربی ساختمان و عمود بر محور بازار که جهت آن شمالی-جنوبی است، قرار دارد و شامل پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان و ایوان است. حریم پیش طاق ورودی با تفاوت مصالح به کار رفته -ازارۀ سنگی- از سطوح حجره‌های مجاور در بازار متمایز است. مسیر ورود به ترتیب از پیش طاق که در دو سوی آن دو سکوی سنگی قرار دارد، درگاه، دالان، هشتی و ایوان است که دسترسی مستقیم به حیاط و محیط داخلی مدرسه را میسر می‌سازد. میان محور پیش طاق ورودی و محور مدرسه‌اندکی اختلاف وجود دارد، با طراحی یک هشتی و تغییر استادانۀ مسیر، این تفاوت به سادگی برطرف شده است. هشتی افزون بر کاربری اصلی، به عنوان یک فضای تقسیم کننده، بر شکوه مسیر ورود نیز افزوده است.[۶]

وضوخانه

در منتها الیه جنوب شرقی ضلع شرقی پس از یک ایوانچه و یک دالان فضای وضوخانه و بخشهای وابسته به آن قرار داشته است که در نوسازی سال های اخیر به طور کامل تخریب شده، و وضوخانه و آبریزگاه نوسازی جایگزین آن شده است.[۷]

چاه خانه

در گوشۀ شمال شرقی یک فضای کوچک بدون سقف قرار دارد که چاه مدرسه در آن واقع بوده، و از آب آن برای شرب استفاده می‌شده است، اما برای دیگر مصارف از آب نهر جاری در مدرسه بهره می‌برده‌اند.[۸]

نمازخانه

در پشت ایوان بزرگ‌ترین فضای معماری مدرسه، نمازخانه قرار دارد و در میانۀ بدنۀ جنوبی آن محراب تعبیه شده است و پوشش آن به صورت طاق و چشمه است. تنها تزیین ایوان کاشی کاری پشت بغل‌های دو سوی آن است که با توجه به کتیبۀ آن: «گشت تعمیر این خجسته بنا ۱۳۴۴» حکایت از تعمیر آن در چند دهۀ اخیر دارد.[۹]

مدرسه از ۴ سو به بافت شهری پیوسته است و فقط در جبهۀ غربی، پیش طاق ورودی آن در کنار منبر با نمایی طراحی شده و تزیینی است. پیش طاق ورودی شامل یک طاق جناغی در قابی مستطیل شکل عمودی، با تزیینات کاشی هفت رنگ است. این کاشیها با نقوش اسلیمی و ختایی، و در رنگهای زرد، سبز و آبی فیروزه‌ای بر زمینۀ آبی لاجوردی آراسته شده‌اند. درست بالای درگاه ورودی، کتیبۀ بنیاد بنا از کاشی به خط ثلث به رنگ سفید بر زمینۀ لاجوردی با رقم محمدرضا امامی و تاریخ ۱۰۵۸ق قرار دارد که در آن از جدۀ شاه عباس دوم صفوی به عنوان بانی مدرسه و وقف آن بر طلبۀ مذهب اثنا عشریه، نام برده شده است.[۱۰] ۳ کتیبه نیز به خط کوفی بنایی با نام های «الله» ، «محمد» و «مبارک باد» به شیوۀ کاشی کاری معرق اجرا شده است.[۱۱] این مدرسه در تاریخ ۱/۱۰/ ۱۳۴۸ش به شمارۀ ۸۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[۱۲]

پی نوشت ها:

1. جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ص۱۴۰؛ هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۳؛ جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۶، همو، مدارس صفوی اصفهان، ص۵۹؛ جعفریان، میراث اسلامی ایران، ج۳، ص۱۱۳.
2. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۶.
3. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۷.
4. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص ۴۷-۴۸؛ انصاری، تاریخ اصفهان، ص۱۴۰.
5. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۴۸، ۵۰.
6. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۴۸-۴۹.
7. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۹.
8. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۹.
9. هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۴؛ جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۲.
10. هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۳.
11. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۴.
12. پازوکی، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، ص۷۲.

منابع:
پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، تهران، ۱۳۸۴ش.
جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، ۱۳۷۸ش.
جاوری، محسن، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، پایان نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ش.
همو، «‌مدارس صفوی اصفهان »، رواق، تهران، ۱۳۷۸ش، شم ۳؛ میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۵ش.
هنرفر، لطف الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش.

منبع مقاله: دانشنامه بزرگ اسلامی