قرآن کلام جبرئیل است یا کلام خدا؟

شبهه:

چرا در سوره ی تکویر، آیه ی ۱۹ آمده که قرآن کریم کلام جبرئیل است؟ مگر نه این است که قرآن کریم کلام خداست؟

پاسخ شبهه

خدای متعال در عظمت قرآن کریم و درستی نبوت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و این که هیچ سخنی را از خود نمی گوید، بلکه هر چه آورده عین سخنانی است که جبرئیل امین از سوی خدا نازل نموده است، می فرمایند: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کرِیمٍ ذِی قُوَّهٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.

این آیات جواب قسم است و ضمیر در «انه» به قرآن کریم بر می گردد. این ها کلام رسول است و مراد از رسول جبرئیل است، هم چنان که در جای دیگر فرموده: مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ(۱).

علامه طباطبایی می نویسد: در اینک ه «قول» را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، می فهماند که در حقیقت قول از آن خود خداست، و نسبتش به جبرئیل نسبت رسالت به رسول است و در این مقام جبرئیل را به شش صفت توصیف کرده:

اول: او را رسول خواند، که می فهماند او قرآن کریم را به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ وحی می کند.

دوم: کریمش خواند، که می رساند نزد خدای تبارک و تعالی کرامت و احترام دارد، و به اعزاز او عزیز شده.

سوم: ذی قوتش خواند، که می فهماند او دارای قوت و قدرت و شدت بالغه ای است.

چهارم: او را نزد خدای صاحب عرش، مکین خواند، یعنی دارای مقام و منزلت است.

پنجم: جبرئیل را مُطاعٍ خوانده، که دلالت دارد بر اینکه جبرئیل در آن جا، یعنی نزد خدا دستور دهنده ای است، که زیر دستانش دستوراتش را بکار می بندند، معلوم می شود در آنجا ملائکه هستند که جبرئیل به آنان امر می کند و ایشان اطاعتش می کنند، از همین جا معلوم می شود که جبرئیل در کار خودش یاورانی هم دارد.

ششم: او را امین خواند که می رساند جبرئیل خدا را در دستوراتی که می دهد و در رساندن وحی و رسالت، خیانت و دخل و تصرفی نمی کند.(۲)

بنابراین، اگر خدای متعال نگفت این قول خداست و بلکه گفت قول جبرئیل است برای این می باشد که مشرکان نمی گفتند خدا نمی تواند قران نازل کند بلکه می گفتند پیامبر سخنانی را خود آورده و به جبرئیل نسبت می دهد.

در تفسیر نمونه نیز آمده است که این پاسخی است به آن ها که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را متهم می کردند که قرآن کریم را خود ساخته و پرداخته و به خدا نسبت داده است.

در این آیه و آیات بعد، پنج وصف برای «جبرئیل» پیک وحی خدا بیان شده، که در حقیقت اوصافی است که برای هر فرستاده جامع الشرائط لازم است. سپس به نفی نسبت ناروایی که به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می دادند پرداخته می افزاید: مصاحب شما دیوانه نیست (وَ ما صاحِبُکمْ بِمَجْنُونٍ).

تعبیر به «صاحب» که به معنای ملازم و رفیق و همنشین است، علاوه بر این که از مقام تواضع پیامبر نسبت به همه ی مردم حکایت می کند، که او هرگز قصد برتری جویی نداشت، اشاره به این است که او سالیان دراز در میان شما زندگی کرده و همنشین با افراد شما بوده است و او را به عقل و درایت و امانت شناخته اید، چگونه نسبت جنون به او می دهید؟! جز این که او بعد از بعثت، تعلیماتی با خود آورده که با تعصبها و تقلیدهای کورکورانه و هوا و هوس های شما سازگار نیست.(۳)

آیت الله طالقانی نیز می نویسد: قرآن کریم از این جهت به آن فرشته نسبت داده که حقیقت بسیط عقلی قرآن کریم به واسطه آن متمثّل گردیده و به صورت کلمات ذهنی و مسموع بر قلب رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نازل شده است. مانند قدرت فعال ذهن انسانی که اصول معارف و علوم بسیط و غیر متشکل را به صورت کلمات درمی آورد و به واسطه آلات صوت و تلفظ ظاهر می سازد. و از این جهت که مبدء علم و قدرت وجود خداوند است و واسطه ها، گیرنده و منعکس کننده نور علم و قدرت غیر منتهای او بر حسب استعدادهای خود می باشند، قرآن کریم، کلام خدا و فرشته وحی، رسول است. و کریم است از این رو که فیض سرشار از مبدء فیاض میگیرد و بی دریغ به نفوس مستعد می رساند.

این رسول کریم و سرچشمه علم و قدرت، مانند خورشید در عالم ظاهر، و نفوس مستعدّی که گذشت روزگار و دوران آن بذرهای معارف را در آن ها آماده کرده، چون آفاق گردونه زمین می باشند تا همین که حرکات استعدادی، اذهان آن ها را بسوی فراگرفتن معارف برگرداند و مقابل به آن منشأ علم و قدرت کرد، بر حسب استعدادهای مختلف در معرض اشعه کشف و الهام و وحی واقع می شوند. و با تابش فکری آنها خفته گان جهل و بی خبری هشیار می گردند و فضای اذهان روشن می شود.(۴)

نتیجه سخن این که خداوند می خواه برساند این سخنان را جبرئیل از سوی خدا آورده و هی چگاه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از خود حتی حرفی نیز اضافه نمی کند و با این بیان، بهانه را از دست مشرکان گرفت و این بدین معنی نیست که قرآن کریم کلام خدا نباشد. چون مشرکان می گفتند خدا ممکن است وحی نازل کند. ولی هنوز نازل نکرده و لذا این آیات با قسم های پشت سرهم می رساند که خدا وحی را از طریق جبرئیل نازل نموده است.

پی نوشت:

۱. کسانی که جبرئیل را دشمن می دارند، باید بدانند که او قرآن را بر قلب تو نازل کرده. بقره : ۹۷.
۲. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، محمد باقر، قم، جامعه مدرسین، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۳۵۸.
۳. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش، ج۲۶، ص۱۹۴.
۴. طالقانی، محمود، پرتویی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۱۸۶.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.